1
00:00:34,083 --> 00:00:40,483
Cách đây rất lâu, vùng đồng bằng Đông Phi
là quê hương tổ tiên xa xưa của chúng ta.
2
00:00:47,083 --> 00:00:49,123
Vì những lý do cổ xưa,
3
00:00:49,683 --> 00:00:55,323
một số tổ tiên này
đã quyết định rời đi và tiến về phía bắc
4
00:00:55,963 --> 00:00:59,123
để trở thành người Neanderthal.
5
00:01:04,923 --> 00:01:07,003
Dần dần, số lượng người tăng lên.
6
00:01:09,763 --> 00:01:15,243
Lãnh thổ của họ trải dài từ Nga
đến bờ biển Đại Tây Dương.
7
00:01:21,323 --> 00:01:25,523
{\an8}Các thị tộc nhỏ rong ruổi
khắp vùng đất hoang vu rộng lớn này.
8
00:01:30,443 --> 00:01:36,083
Vượt qua mọi khó khăn
trong hơn 300.000 năm
9
00:01:36,923 --> 00:01:38,243
đến khi đột nhiên
10
00:01:39,483 --> 00:01:40,523
họ biến mất.
11
00:01:45,483 --> 00:01:49,243
{\an8}Chỉ vài nơi là còn lại hài cốt của họ,
12
00:01:50,083 --> 00:01:52,163
và một trong những nơi đáng kể nhất
13
00:01:53,083 --> 00:01:55,003
được tìm thấy ở Trung Đông,
14
00:01:55,603 --> 00:01:58,083
một kho tàng khảo cổ học
15
00:01:58,083 --> 00:02:01,123
{\an8}ẩn sâu trong dãy núi Kurdistan,
16
00:02:02,123 --> 00:02:04,003
{\an8}hang Shanidar.
17
00:02:09,483 --> 00:02:11,123
Hang Shanidar
18
00:02:11,123 --> 00:02:16,843
được coi là một trong những hang động
được tôn kính nhất thế giới
19
00:02:17,803 --> 00:02:20,883
ở thời của người Neanderthal
và người Homo Sapiens.
20
00:02:21,723 --> 00:02:27,683
Ở một nơi đã từng có con người sinh sống,
21
00:02:27,683 --> 00:02:30,683
ta có thể tìm ra câu trả lời
cho các câu hỏi.
22
00:02:31,803 --> 00:02:34,283
Các câu hỏi vẫn còn là bí ẩn.
23
00:02:37,443 --> 00:02:39,843
Người Neanderthal là ai?
24
00:02:41,243 --> 00:02:44,643
Điều gì khiến họ thành công lâu đến vậy?
25
00:02:45,923 --> 00:02:50,283
Và rốt cuộc tại sao họ lại biến mất?
26
00:02:51,803 --> 00:02:55,763
BÍ MẬT CỦA NGƯỜI NEANDERTHAL
27
00:03:19,723 --> 00:03:22,723
Hang Shanidar ở trong đồi
dưới chân dãy núi Bradost,
28
00:03:22,723 --> 00:03:26,283
nhưng gọi là đồi dưới chân núi
không mô tả đúng hình ảnh.
29
00:03:28,643 --> 00:03:32,723
Cảm giác như núi hơn.
Nó khá lởm chởm và dốc đứng.
30
00:03:35,283 --> 00:03:39,683
Hang Shanidar gây ấn tượng
chỉ bởi kích thước và quy mô của nó.
31
00:03:42,403 --> 00:03:46,523
Bạn phải tiếp cận từ bên dưới,
và nó cực kỳ ấn tượng.
32
00:03:50,283 --> 00:03:51,843
Nó rất lớn.
33
00:03:51,843 --> 00:03:55,443
Miệng hang rất rộng, nên rất thoáng.
34
00:03:57,643 --> 00:04:01,163
Trên đầu thì có chim bay liệng,
35
00:04:01,163 --> 00:04:04,283
đại bàng lượn vòng bên trên,
và sói hú vào ban đêm.
36
00:04:04,283 --> 00:04:06,803
Đó là một nơi tuyệt vời.
37
00:04:08,923 --> 00:04:13,843
{\an8}Và thực sự được làm người khai quật nơi đó
38
00:04:13,843 --> 00:04:16,243
{\an8}cũng thật là vô cùng phi thường.
39
00:04:17,963 --> 00:04:21,203
Emma thuộc đội khảo cổ người Anh
40
00:04:21,203 --> 00:04:25,723
được các đồng nghiệp người Kurd mời đến
để tiếp tục công việc trong hang.
41
00:04:27,803 --> 00:04:32,443
Hang Shanidar rất nổi tiếng trong
lịch sử nghiên cứu người Neanderthal,
42
00:04:33,283 --> 00:04:37,283
và đóng vai trò then chốt
trong việc chúng ta cân nhắc lại
43
00:04:37,283 --> 00:04:39,443
những điều ta cho là
người Neanderthal đã làm,
44
00:04:39,443 --> 00:04:41,763
họ như thế nào, và khả năng của họ.
45
00:04:44,003 --> 00:04:46,203
Mục đích của dự án mới này
46
00:04:46,203 --> 00:04:51,883
là sử dụng toàn bộ lĩnh vực
khoa học khảo cổ chúng ta có ở hiện tại
47
00:04:51,883 --> 00:04:55,283
để làm sáng tỏ
tập tính của người Neanderthal.
48
00:04:57,363 --> 00:05:02,123
Con hào chưa hề được khai quật
từ những năm 1960.
49
00:05:02,643 --> 00:05:04,043
Và kể từ thời điểm đó,
50
00:05:04,043 --> 00:05:07,603
cách chúng ta nghĩ về
tộc người thân cận nhất với ta
51
00:05:07,603 --> 00:05:10,163
đã thay đổi đáng kể.
52
00:05:11,643 --> 00:05:13,443
Ta vẫn dùng từ Neanderthal
53
00:05:13,443 --> 00:05:16,523
để mô tả một ai đó khá tối dạ.
54
00:05:16,523 --> 00:05:19,843
Nó vẫn được dùng như một từ lăng mạ
trong lối nói thông thường,
55
00:05:19,843 --> 00:05:21,723
"Hắn đúng là đồ Neanderthal".
56
00:05:21,723 --> 00:05:27,243
Về mặt khảo cổ học, họ càng lúc
càng giống người Homo Sapiens,
57
00:05:27,243 --> 00:05:32,763
{\an8}và hầu hết sự cân nhắc lại đó
bắt nguồn từ công việc
58
00:05:32,763 --> 00:05:36,523
{\an8}mà Ralph Solecki đã làm
ở trong hang Shanidar này.
59
00:05:42,963 --> 00:05:46,363
{\an8}Ralph Solecki sinh năm 1917.
60
00:05:46,363 --> 00:05:48,923
Vài năm trước, ông ấy mất khi tuổi đã cao.
61
00:05:49,403 --> 00:05:51,243
Ông ấy vô cùng dẻo dai.
62
00:05:53,363 --> 00:05:56,203
Ông ấy đứng trên một bãi mìn
ở Thế Chiến thứ hai,
63
00:05:56,203 --> 00:05:58,283
và đã sống sót một cách thần kỳ.
64
00:06:00,883 --> 00:06:04,203
Ông ấy rõ ràng là người rất xuất chúng.
65
00:06:05,843 --> 00:06:09,123
Tôi không rõ chính xác
ông ấy nghe về Shanidar thế nào,
66
00:06:10,163 --> 00:06:11,363
{\an8}nhưng ông ấy đã đến...
67
00:06:11,363 --> 00:06:12,683
{\an8}HANG SHANIDAR 1957
68
00:06:12,683 --> 00:06:17,003
{\an8}...và làm việc ở đây trong năm mùa
giữa những năm 1951 và 1960.
69
00:06:23,243 --> 00:06:24,963
Ông ấy cho đào một con hào
70
00:06:24,963 --> 00:06:28,763
chạy theo hướng bắc - nam
trải khắp hầu hết đáy hang.
71
00:06:35,563 --> 00:06:38,283
Lý do địa điểm này trở nên nổi tiếng
72
00:06:38,283 --> 00:06:43,003
là vì ông ấy tìm thấy mười đàn ông,
phụ nữ và trẻ em người Neanderthal.
73
00:06:59,083 --> 00:07:00,763
Lúc bấy giờ,
74
00:07:01,803 --> 00:07:03,803
chúng tôi vẫn còn trẻ.
75
00:07:07,363 --> 00:07:09,683
Tôi khoảng tầm...
76
00:07:11,123 --> 00:07:12,923
mười bảy, mười tám tuổi.
77
00:07:16,923 --> 00:07:18,843
Tiến sĩ đã dạy chúng tôi.
78
00:07:21,443 --> 00:07:24,363
Nhiều viên đá rơi ra khỏi hang,
những viên đá lớn.
79
00:07:25,083 --> 00:07:26,523
Họ đã dùng thuốc nổ.
80
00:07:35,523 --> 00:07:39,603
Họ tìm thấy xương người Neanderthal.
Đó là chuyện trọng đại.
81
00:07:42,963 --> 00:07:46,803
Xương sườn và xương của họ rất dày.
82
00:07:47,483 --> 00:07:49,803
Đầu của họ rất to.
83
00:07:53,203 --> 00:07:54,043
Bàn tay họ...
84
00:07:55,643 --> 00:07:57,803
Mọi thứ về họ đều gây ấn tượng.
85
00:07:59,323 --> 00:08:03,043
Đây là khám phá lớn đầu tiên của Solecki.
86
00:08:03,803 --> 00:08:06,363
Ông ấy gọi đó là Shanidar 1.
87
00:08:07,323 --> 00:08:11,363
Bộ xương của một loài rất khác chúng ta.
88
00:08:15,923 --> 00:08:19,043
Họ có nhiều đặc trưng mạnh khỏe hơn.
89
00:08:19,043 --> 00:08:21,963
Xương lông mày lớn
và hình dạng hộp sọ hơi khác,
90
00:08:21,963 --> 00:08:23,723
còn ta có hộp sọ rất tròn.
91
00:08:23,723 --> 00:08:25,283
Họ chắc nịch.
92
00:08:26,443 --> 00:08:30,323
Chúng tôi cho rằng
họ phải có ngôn ngữ nào đó.
93
00:08:32,443 --> 00:08:34,283
Ta càng biết nhiều về họ,
94
00:08:34,283 --> 00:08:37,043
thì càng rõ là họ phức tạp hơn nhiều
95
00:08:37,043 --> 00:08:40,043
so với chúng ta tưởng 40, 50 năm trước.
96
00:08:44,763 --> 00:08:47,403
Chúng tôi gọi nó là cây sự sống.
97
00:08:48,323 --> 00:08:50,003
Mỗi con người và mỗi con vật
98
00:08:51,003 --> 00:08:54,123
trở thành một nhánh trên cây sự sống.
99
00:08:54,803 --> 00:08:56,883
{\an8}ABDULWAHAB SULAIMAN HASAN
NHÀ KHẢO CỔ HỌC
100
00:08:56,883 --> 00:08:58,923
{\an8}GIÁM ĐỐC CỔ VẬT VÀ DI SẢN Ở SORAN
101
00:08:58,923 --> 00:09:03,843
Chúng ta là một nhánh,
và người Neanderthal là một nhánh khác.
102
00:09:06,123 --> 00:09:08,683
Ở một thời điểm nào đó,
chúng ta tách riêng.
103
00:09:10,603 --> 00:09:12,923
Tôi thật sự cảm thấy
104
00:09:13,483 --> 00:09:18,003
rằng tôi đang ngồi
trên hài cốt của anh họ tôi.
105
00:09:24,923 --> 00:09:29,203
Hiện tại, chúng ta đang ở độ sâu
cách bề mặt hang 4,5 mét.
106
00:09:29,883 --> 00:09:32,643
Đây là về thời điểm 45.000 năm trước.
107
00:09:33,363 --> 00:09:35,883
Đây là nơi mà chúng tôi tìm được
108
00:09:35,883 --> 00:09:38,723
nấm mộ hoặc trầm tích của Shanidar 1.
109
00:09:46,723 --> 00:09:50,043
{\an8}MẤT 45.000 NĂM TRƯỚC
110
00:09:50,963 --> 00:09:54,123
Ông ấy có chấn thương ở bên phải đầu.
111
00:09:58,843 --> 00:10:00,643
Nhưng mắt trái cũng vậy,
112
00:10:00,643 --> 00:10:03,283
chấn thương có thể làm mù con mắt đó,
113
00:10:03,283 --> 00:10:06,163
và có thể liên quan đến
một số vết thương khác.
114
00:10:18,803 --> 00:10:21,563
Ông ấy cũng bị liệt tay phải,
115
00:10:24,763 --> 00:10:29,563
và bị gãy cả hai phần tay phải
ở nhiều chỗ,
116
00:10:29,563 --> 00:10:34,603
nhưng cũng có vẻ phần cẳng tay
đã bị loại bỏ một cách vô tình hoặc cố ý,
117
00:10:34,603 --> 00:10:38,163
nên về cơ bản, ông ấy không có
cẳng tay phía trên khuỷu tay.
118
00:10:40,843 --> 00:10:45,083
Cũng có những vết thương khác.
Ông ấy bị viêm khớp khá nặng ở đầu gối.
119
00:10:50,043 --> 00:10:52,283
Bị rạn xương bàn chân.
120
00:10:54,923 --> 00:10:57,603
Nên có lẽ về việc săn bắn,
121
00:10:57,603 --> 00:11:00,923
hẳn ông ấy không thể đi săn
theo cách thông thường,
122
00:11:00,923 --> 00:11:03,603
nhưng đã sống sót đến lúc khá già.
123
00:11:12,523 --> 00:11:15,803
Ý nghĩa của phát hiện mới này rất sâu sắc.
124
00:11:20,723 --> 00:11:24,043
Khám phá ra Shanidar 1
có khả năng là một thay đổi lớn
125
00:11:24,043 --> 00:11:30,243
vì nó cho thấy, có lẽ có yếu tố quan tâm
và lòng trắc ẩn trong xã hội Neanderthal.
126
00:11:32,563 --> 00:11:39,363
Đây là bằng chứng một người bị thương nặng
được hỗ trợ bởi thị tộc của họ.
127
00:11:47,083 --> 00:11:50,323
Và ngay sau đó,
Solecki đã khai quật một thi thể khác
128
00:11:50,323 --> 00:11:53,643
với câu chuyện đáng chú ý không kém.
129
00:11:59,923 --> 00:12:04,403
{\an8}MẤT 45.000 NĂM TRƯỚC
130
00:12:06,203 --> 00:12:09,523
Shanidar 3 là một nam giới
trưởng thành khác,
131
00:12:10,523 --> 00:12:12,643
và ông ấy cũng có thương tích,
132
00:12:12,643 --> 00:12:16,843
bao gồm cả vết thương
nghiêm trọng ở xương sườn.
133
00:12:18,043 --> 00:12:22,123
Một lời nhắc nhở rõ ràng
về mặt bạo lực của Thời đại đồ đá mới.
134
00:12:35,603 --> 00:12:40,443
Đáng chú ý, ở những nơi khác trong hang,
họ tìm được thêm nhiều di vật
135
00:12:40,443 --> 00:12:43,723
cho thấy manh mối
về số phận của Shanidar 3.
136
00:12:44,883 --> 00:12:48,163
{\an8}Đây là một số hiện vật
tìm được từ hang Shanidar.
137
00:12:49,243 --> 00:12:52,283
Mẩu lớn hơn này chúng tôi gọi là "lõi".
Lõi là một viên đá cuội.
138
00:12:53,403 --> 00:12:56,763
Đá cuội, về cơ bản,
là các viên đá tròn có thể ở sông.
139
00:12:56,763 --> 00:13:00,123
Người Neanderthal chọn nó
với ý định tạo các mảnh nhỏ,
140
00:13:00,723 --> 00:13:02,723
để biến chính nó thành công cụ,
141
00:13:02,723 --> 00:13:06,523
hoặc tách ra các mảnh,
chúng tôi gọi là "vảy", để làm công cụ.
142
00:13:07,003 --> 00:13:10,523
Tất cả đều có sẵn ở sông Zab,
cách đây hơn 3 km về phía đó.
143
00:13:20,883 --> 00:13:24,043
Tôi đang cố làm một thứ
tương tự như mũi giáo.
144
00:13:25,083 --> 00:13:26,683
Điều cơ bản tôi làm là
145
00:13:27,963 --> 00:13:29,363
gõ vào bên mép
146
00:13:30,883 --> 00:13:33,083
và tách các mảnh nhỏ hơn ra.
147
00:13:33,083 --> 00:13:35,843
Làm thế này thực chất là
tôi đang mài giũa nó.
148
00:13:39,923 --> 00:13:41,963
Tôi chưa loại bỏ được nhiều,
149
00:13:41,963 --> 00:13:45,003
nhưng chúng ta có thể thấy
nó đã khá sắc rồi.
150
00:13:46,483 --> 00:13:48,283
Vậy một mũi giáo nhọn như thế,
151
00:13:48,283 --> 00:13:51,443
tôi chỉ mất khoảng
năm hay sáu phút để tạo ra.
152
00:13:52,563 --> 00:13:54,883
Đây là vũ khí nguy hiểm
được dùng bởi đúng người,
153
00:13:54,883 --> 00:13:57,083
và là người hiểu điều họ đang làm,
154
00:13:57,083 --> 00:13:58,483
và thứ họ đang cầm.
155
00:14:22,043 --> 00:14:24,923
Một trong những điều thú vị với Shanidar 3
156
00:14:24,923 --> 00:14:27,363
là ông ấy có một vết thương xuyên thủng.
157
00:14:30,803 --> 00:14:36,123
Điều đó cho thấy mũi đá nhọn
của một ngọn giáo, hoặc bất cứ thứ gì đó,
158
00:14:36,123 --> 00:14:38,603
đã được phi vào khung xương sườn.
159
00:14:38,603 --> 00:14:42,683
Nó có thể đã làm thủng phổi
và gây xẹp phổi.
160
00:15:14,443 --> 00:15:17,483
Vết thương ở xương sườn
nhất quán với vật được phóng đi.
161
00:15:21,563 --> 00:15:24,203
Hãy tưởng tượng một ngọn giáo được ném đi.
162
00:15:33,803 --> 00:15:35,683
Đó có thể là tai nạn săn bắn.
163
00:15:37,083 --> 00:15:39,723
Có thể là bạo lực giữa người với người.
164
00:15:44,403 --> 00:15:46,963
Nhưng điều ta có thể nói là
họ đã có vết thương này,
165
00:15:46,963 --> 00:15:49,283
và đã sống sót được một thời gian.
166
00:15:50,603 --> 00:15:56,043
Điều đó có thể cho thấy họ được hỗ trợ
và giúp đỡ để vượt qua chấn thương.
167
00:16:03,403 --> 00:16:08,963
Mặc dù bị thương nặng,
có vẻ cả Shanidar 3 và Shanidar 1
168
00:16:08,963 --> 00:16:11,883
đều được chăm sóc
bởi những người xung quanh.
169
00:16:17,203 --> 00:16:21,043
Đây là quan điểm hoàn toàn mới
về cuộc sống của người Neanderthal.
170
00:16:22,923 --> 00:16:26,163
Và ở nơi khác,
thêm nhiều bằng chứng về tập tính của họ
171
00:16:26,163 --> 00:16:30,683
được tìm thấy trong một hang động
xa tít về phía tây bắc của Shanidar.
172
00:16:42,283 --> 00:16:45,443
Mọi bằng chứng mới về người Neanderthal,
173
00:16:46,643 --> 00:16:49,963
đang thực sự cho thấy
họ có tính người như thế nào.
174
00:16:56,243 --> 00:16:59,403
Nhưng tập tính của họ khác với chúng ta.
175
00:17:02,523 --> 00:17:05,803
Họ sống ở một thế giới
hoàn toàn khác với chúng ta.
176
00:17:21,963 --> 00:17:24,803
Đây là một phần của Bộ sưu tập Krapina.
177
00:17:27,603 --> 00:17:31,403
Chúng khoảng 130.000 năm tuổi,
178
00:17:31,403 --> 00:17:36,083
và là bộ sưu tập lớn nhất về
người Neanderthal ở một địa điểm duy nhất.
179
00:17:40,483 --> 00:17:46,403
Chúng tôi ước tính có thể lên đến
khoảng 80 cá thể người Neanderthal.
180
00:17:47,963 --> 00:17:50,203
Không có toàn bộ cơ thể được chôn.
181
00:17:50,203 --> 00:17:54,923
Chỉ có những mảnh xương của từng cá thể.
182
00:17:54,923 --> 00:17:56,803
Việc này là rất bất thường.
183
00:17:57,603 --> 00:18:00,083
{\an8}DAVORKA RADOVČIĆ
QUẢN LÝ BỘ SƯU TẬP KRAPINA
184
00:18:00,083 --> 00:18:02,163
{\an8}BẢO TÀNG LỊCH SỬ TỰ NHIÊN CROATIA
185
00:18:06,763 --> 00:18:12,083
Trên xương Krapina, cả xương sọ,
tức xương hộp sọ, và các xương ở dưới,
186
00:18:12,083 --> 00:18:16,483
có rất nhiều vết cắt do con người tạo ra.
187
00:18:23,603 --> 00:18:25,803
Đây là xương chày,
188
00:18:25,803 --> 00:18:30,963
và có khả năng nó đã cố ý
bị làm gãy, nó đã bị đập vỡ.
189
00:18:32,963 --> 00:18:38,043
Bạn cũng có thể thấy vết cắt ở đây
và thậm chí một số vết khác.
190
00:18:39,283 --> 00:18:43,963
Một trong những lý do
để đập vỡ một xương dài
191
00:18:43,963 --> 00:18:48,523
là vì nó giống như
một cái hộp đựng tủy xương.
192
00:18:52,243 --> 00:18:58,443
Đây là xương mác
với những dấu vết khá thú vị khác
193
00:18:58,443 --> 00:19:00,123
trên bề mặt của xương.
194
00:19:01,283 --> 00:19:04,643
Chúng có thể được tạo ra
khi ai đó đang gặm đi
195
00:19:04,643 --> 00:19:10,083
phần thịt còn lại của xương
hoặc mô cơ còn lại của xương.
196
00:19:10,083 --> 00:19:16,203
Cũng tương tự như khi
bạn gặm xương gà vào bữa trưa.
197
00:19:28,163 --> 00:19:33,083
Khi nghe việc họ ăn thịt lẫn nhau,
ngay lập tức bạn sẽ bị sốc.
198
00:19:38,203 --> 00:19:42,403
Nhưng câu hỏi đặt ra là,
"Kiểu ăn thịt người nào?"
199
00:19:43,603 --> 00:19:45,123
Nó có ý nghĩa gì với họ?
200
00:20:03,283 --> 00:20:06,923
Nhìn này, nó cắt như dao làm bếp thật sự.
201
00:20:08,843 --> 00:20:11,803
- Gần như chẳng tốn sức.
- Phải, thật dễ dàng.
202
00:20:11,803 --> 00:20:13,083
{\an8}TIẾN SĨ ANKICA OROS SRŠEN
203
00:20:13,083 --> 00:20:16,123
{\an8}TRỢ LÝ NGHIÊN CỨU
VIỆN KHOA HỌC & MỸ THUẬT CROATIA
204
00:20:16,123 --> 00:20:22,203
Tái tạo các công cụ, cách làm mọi việc,
205
00:20:22,203 --> 00:20:25,683
chúng tôi đang cố tìm hiểu
suy nghĩ của những người đó,
206
00:20:25,683 --> 00:20:29,963
và để thấy quá trình nhận thức ở đằng sau.
207
00:20:30,923 --> 00:20:34,043
Điều khác biệt là
chúng tôi chỉ có các vết cắt
208
00:20:34,043 --> 00:20:36,483
ở vị trí gần các khớp nối.
209
00:20:37,043 --> 00:20:40,443
Và điều kỳ lạ ở những hài cốt Krapina là
210
00:20:40,443 --> 00:20:44,003
chúng có ở khắp nơi
dọc theo khúc xương dài.
211
00:20:44,003 --> 00:20:47,203
Cứ như thể ai đó gặm nó liên tục thật.
212
00:20:47,203 --> 00:20:48,123
Phải.
213
00:20:49,483 --> 00:20:54,283
Tôi không thể tưởng tượng nổi,
làm điều này với người mình quen biết.
214
00:21:00,403 --> 00:21:04,563
Đây là hộp sọ Krapina 3 nổi tiếng.
215
00:21:05,603 --> 00:21:11,483
Đây là mẫu sọ hoàn chỉnh nhất
216
00:21:11,483 --> 00:21:16,203
trong cả bộ sưu tập,
và là chiếc duy nhất có khuôn mặt.
217
00:21:21,243 --> 00:21:24,083
Chúng tôi tin người này là một phụ nữ.
218
00:21:24,083 --> 00:21:27,283
Một người Neanderthal trẻ ở độ tuổi 20.
219
00:21:29,043 --> 00:21:31,723
Điều rất thú vị là trên xương trán
220
00:21:31,723 --> 00:21:36,683
có một loạt những thứ như 40 vết cắt.
221
00:21:40,483 --> 00:21:43,043
Có một sự quả quyết
222
00:21:43,043 --> 00:21:47,843
để thực hiện 40 vết cắt
từ từ và rất gần nhau.
223
00:21:49,043 --> 00:21:51,363
Kể cả khi họ ăn những mẩu xương này,
224
00:21:51,363 --> 00:21:54,963
tôi không nghĩ là vì họ đói.
225
00:21:57,723 --> 00:22:00,643
Đó thực sự là tập tính vô cùng phức tạp.
226
00:22:09,963 --> 00:22:14,603
Có lẽ với việc ăn thịt người họ quen biết,
227
00:22:15,523 --> 00:22:18,603
họ muốn có được đức tính nào đó,
228
00:22:18,603 --> 00:22:23,843
điều họ ngưỡng mộ ở người
mà họ cùng chung sống.
229
00:22:26,843 --> 00:22:29,443
Ở các tiền lệ dân tộc học mà ta biết,
230
00:22:29,963 --> 00:22:33,683
cho đến gần đây, người ta ăn thịt
những người thân yêu của họ
231
00:22:33,683 --> 00:22:38,683
bởi vì bằng cách ăn thịt,
họ đang cố nhận lấy thứ gì đó
232
00:22:38,683 --> 00:22:43,723
để nó có thể tiếp tục
ở các thế hệ khác, đó là một kiểu di sản.
233
00:22:47,723 --> 00:22:51,083
Tôi không thể nói đây chính là động lực
234
00:22:51,083 --> 00:22:53,883
đằng sau tập tính này
của người Neanderthal,
235
00:22:53,883 --> 00:22:55,563
nhưng đó là một khả năng.
236
00:23:01,883 --> 00:23:04,563
Cách người Neanderthal
đối xử với người chết
237
00:23:04,563 --> 00:23:07,603
cho ta thấy sự phức tạp
trong suy nghĩ của họ.
238
00:23:13,203 --> 00:23:15,683
Và không nơi nào điều này được hiểu rõ hơn
239
00:23:15,683 --> 00:23:19,043
trong khám phá nổi tiếng nhất
của Ralph Solecki,
240
00:23:20,003 --> 00:23:21,323
Shanidar 4,
241
00:23:22,323 --> 00:23:25,843
hay còn được biết đến là "Mộ Hoa".
242
00:23:30,283 --> 00:23:32,003
Ở trong hang này,
243
00:23:33,563 --> 00:23:37,003
chúng tôi đã tìm thấy
chín người Neanderthal,
244
00:23:37,003 --> 00:23:39,723
trong đó có hai người quan trọng nhất.
245
00:23:39,723 --> 00:23:43,283
{\an8}Số một được tìm thấy ở đây,
ở độ sâu năm mét...
246
00:23:43,283 --> 00:23:44,323
{\an8}GIÁO SƯ RALPH SOLECKI
247
00:23:44,323 --> 00:23:45,403
{\an8}...và một ở đây...
248
00:23:45,403 --> 00:23:46,323
{\an8}HANG SHANIDAR 1994
249
00:23:46,323 --> 00:23:49,803
{\an8}...Shanidar 4, được tìm thấy
ở độ sâu khoảng bảy mét.
250
00:23:50,963 --> 00:23:54,443
{\an8}Ralph Solecki là một trong những
nhà khảo cổ học vĩ đại nhất thế giới.
251
00:23:54,443 --> 00:23:57,243
{\an8}Chắc chắn thế,
và là người kể chuyện tuyệt vời.
252
00:23:57,243 --> 00:24:03,883
Điều này có vẻ cho thấy những dấu hiệu
đầu tiên của sự tiến hóa tâm linh
253
00:24:04,403 --> 00:24:07,323
và có thể là các hoạt động
đầu tiên của tôn giáo.
254
00:24:13,843 --> 00:24:17,843
{\an8}"MỘ HOA"
255
00:24:17,843 --> 00:24:22,363
{\an8}Mộ hoa là một trong những
tầm quan trọng có ảnh hưởng sâu xa
256
00:24:22,363 --> 00:24:23,403
{\an8}MẤT 75.000 NĂM TRƯỚC
257
00:24:23,403 --> 00:24:28,083
{\an8}vì đó là bộ xương Neanderthal hoàn chỉnh,
một sự hiếm có đáng kinh ngạc.
258
00:24:30,403 --> 00:24:33,563
Và nó được lấy mẫu để tìm phấn hoa,
259
00:24:33,563 --> 00:24:36,843
đó là một việc khá cơ bản lúc bấy giờ.
260
00:24:36,843 --> 00:24:41,123
Chúng tôi đã tìm thấy
phấn hoa chiết xuất từ đất,
261
00:24:41,123 --> 00:24:42,683
thứ đại loại như thế này.
262
00:24:43,323 --> 00:24:47,443
và phấn hoa này chỉ ra tám loại hoa,
263
00:24:47,443 --> 00:24:50,603
mà chúng tôi nghĩ
đã được để chung với người đó.
264
00:24:54,403 --> 00:24:57,603
Ông ấy không đi xa như là nói,
"Họ đã tổ chức tang lễ",
265
00:24:57,603 --> 00:25:00,883
nhưng đó là điều
mà đoạn văn khiến bạn nghĩ đến.
266
00:25:02,923 --> 00:25:06,963
{\an8}Ai đó ở kỷ băng hà cuối cùng
đã leo lên những dãy núi
267
00:25:06,963 --> 00:25:09,723
{\an8}trong nhiệm vụ ảm đạm là thu thập hoa.
268
00:25:09,723 --> 00:25:11,043
{\an8}ĐỌC BỞI CON TRAI JOHN
269
00:25:14,563 --> 00:25:17,723
Nhận thức của công chúng
về người Neanderthal luôn là
270
00:25:17,723 --> 00:25:19,563
họ đã sống cuộc đời xấu xí.
271
00:25:19,563 --> 00:25:23,003
Họ là những người xấu xí.
Họ không có cảm xúc tốt đẹp hơn.
272
00:25:23,003 --> 00:25:25,003
Họ không có suy nghĩ cao xa hơn.
273
00:25:29,283 --> 00:25:32,723
Và đây là những người chu đáo nhạy cảm.
274
00:25:36,963 --> 00:25:39,283
Và nó đã lên trang nhất của mọi tờ báo,
275
00:25:40,243 --> 00:25:45,323
vì có người Neanderthal
khóc lóc hái cây cỏ từ sườn đồi quanh đây
276
00:25:45,843 --> 00:25:47,683
để tỏ lòng tôn kính người chết.
277
00:25:59,083 --> 00:26:01,123
Đây là những "Người Hoa" đầu tiên,
278
00:26:02,043 --> 00:26:05,923
một khám phá hoàn toàn
chưa từng có trong ngành khảo cổ học.
279
00:26:44,683 --> 00:26:48,323
Trong những năm kể từ khi
khám phá ra Shanidar 4,
280
00:26:49,443 --> 00:26:53,083
giả thuyết về Mộ Hoa
đã được đưa ra bình phẩm.
281
00:27:01,203 --> 00:27:03,283
Ai đó nghiên cứu về loài jird,
282
00:27:03,283 --> 00:27:07,483
loài động vật đào hang có vú nhỏ,
hơi giống hamster nhưng có đuôi,
283
00:27:08,163 --> 00:27:12,763
đã phát hiện ra
jird đem hoa về hang của chúng để ăn.
284
00:27:16,203 --> 00:27:18,883
Vì vậy, đó là một sự thụt lùi
theo nhiều cách,
285
00:27:18,883 --> 00:27:23,883
đặc biệt là vì Solecki đã để ý thấy
những thứ có vẻ là hang động vật.
286
00:27:27,923 --> 00:27:33,763
Nhưng nhóm nghiên cứu có bằng chứng mới
cho thấy hóa ra Solecki đã đúng phần nào.
287
00:27:35,083 --> 00:27:38,163
Đây là cảnh quan
có những loài như linh cẩu và sói,
288
00:27:38,163 --> 00:27:40,883
và báo, thậm chí đến ngày nay.
289
00:27:40,883 --> 00:27:42,803
Nếu họ để lại một cái xác,
290
00:27:42,803 --> 00:27:46,083
gần như chắc chắn
sẽ có loài nào đó đến và ăn thịt.
291
00:28:00,403 --> 00:28:05,323
Về cơ bản đây là những cá thể nguyên vẹn
chưa từng bị xảy ra điều đó.
292
00:28:08,003 --> 00:28:10,963
Theo cách nào đó,
những thi thể này đã được bảo vệ.
293
00:28:16,803 --> 00:28:22,843
Suy đoán của tôi là
có lẽ họ đã lấy cành cây
294
00:28:24,283 --> 00:28:29,563
tạo ra một rào cản khá khó chịu
cho những động vật hoang dã.
295
00:28:32,483 --> 00:28:39,363
Và một phần cây cỏ và phấn hoa
rơi vào khung xương sườn của thi thể
296
00:28:39,363 --> 00:28:41,003
khi nó trở thành bộ xương.
297
00:28:44,523 --> 00:28:49,083
Câu chuyện Solecki, tôi nghĩ
đó là một câu chuyện tuyệt vời.
298
00:28:52,043 --> 00:28:55,603
Tôi nghĩ trong hiểu biết của chúng ta
giờ đã có đủ chi tiết
299
00:28:55,603 --> 00:28:58,363
để biết đó không phải là
câu chuyện chính xác,
300
00:28:59,363 --> 00:29:00,643
bằng bất kỳ cách nào.
301
00:29:08,763 --> 00:29:15,163
Nhưng tôi nghĩ ý tưởng về việc
người Neanderthal quan tâm tới người chết,
302
00:29:15,163 --> 00:29:17,603
có lẽ là bảo vệ họ...
303
00:29:21,563 --> 00:29:24,243
thật ra, nó không xa xăm đến thế,
304
00:29:25,003 --> 00:29:28,443
theo cách nào đó, từ những gì ông ấy nói.
305
00:29:33,563 --> 00:29:38,723
Ralph Solecki khám phá ra Mộ Hoa năm 1960.
306
00:29:40,683 --> 00:29:42,963
Ông ấy đã định quay lại vào năm sau,
307
00:29:43,723 --> 00:29:47,403
nhưng ông ấy lại không bao giờ
khai quật ở Shanidar nữa.
308
00:29:56,203 --> 00:29:59,003
Người Kurd rõ là
bậc thầy của những ngọn núi,
309
00:29:59,003 --> 00:30:01,563
nơi xe tăng Iraq không thể tiếp cận.
310
00:30:03,523 --> 00:30:04,483
{\an8}CHIẾN TRANH VÙNG VỊNH
311
00:30:04,483 --> 00:30:07,723
{\an8}Đây không phải là Hoa Kỳ đấu với Iraq.
312
00:30:08,403 --> 00:30:09,843
{\an8}Bùm! Trúng rồi.
313
00:30:09,843 --> 00:30:12,003
{\an8}Mà là Iraq đấu với cả thế giới.
314
00:30:17,083 --> 00:30:18,763
{\an8}CHIẾN TRANH IRAQ 2003 - 2011
315
00:30:19,563 --> 00:30:22,363
Thay đổi chế độ chính là thế này.
316
00:30:25,283 --> 00:30:26,803
Saddam không còn nữa.
317
00:30:27,403 --> 00:30:28,883
{\an8}CUỘC CHIẾN CHỐNG IS 2013 - 2018
318
00:30:28,883 --> 00:30:30,723
{\an8}Bị vũ khí tối tân tấn công,
319
00:30:30,723 --> 00:30:34,683
triều đại khalip tàn độc
giờ đã bị những đội quân này bao vây.
320
00:30:40,283 --> 00:30:46,043
Vào đầu những năm 2010,
vì tình hình đã lắng xuống đáng kể...
321
00:30:46,043 --> 00:30:49,443
Nhà nước Hồi giáo sắp kết thúc.
322
00:30:49,443 --> 00:30:53,523
...chính quyền khu tự trị người Kurd
đã tiếp cận Giáo sư Graeme Barker
323
00:30:53,523 --> 00:30:56,963
để bắt đầu cuộc khai quật mới
ở Hang Shanidar.
324
00:30:59,163 --> 00:31:01,803
Chúng tôi không mong
tìm thấy hài cốt người Neanderthal,
325
00:31:01,803 --> 00:31:07,403
và đó không phải mục đích của dự án,
mà là để củng cố công việc Solecki đã làm.
326
00:31:09,843 --> 00:31:12,643
Vì vậy, thật là một bất ngờ lớn
327
00:31:12,643 --> 00:31:18,243
khi vào năm 2018, nhóm nghiên cứu khám phá
ra bộ xương người Neanderthal đầu tiên
328
00:31:18,243 --> 00:31:22,043
được tìm thấy ở bất cứ đâu
trong hơn một phần thư thế kỷ.
329
00:31:25,043 --> 00:31:27,803
Thứ đầu tiên xuất hiện
là một phần của hộp sọ,
330
00:31:27,803 --> 00:31:32,043
quả là vô cùng hồi hộp.
Thật ra nó là một phần của hốc mắt.
331
00:31:34,923 --> 00:31:39,283
Và nó có những đặc điểm
rất rõ ràng của người Neanderthal,
332
00:31:39,283 --> 00:31:42,243
ở chỗ xương lông mày lớn hơn nhiều.
333
00:31:45,923 --> 00:31:48,683
Và ngay dưới đó là tay trái,
334
00:31:50,043 --> 00:31:52,883
cánh tay trái bị gập xuống dưới,
335
00:31:52,883 --> 00:31:56,243
chéo qua người và chèn bên dưới đầu.
336
00:31:59,243 --> 00:32:00,963
Xác định niên đại tân tiến
337
00:32:00,963 --> 00:32:04,483
xếp nó vào số những khám phá
lâu đời nhất của Solecki.
338
00:32:07,083 --> 00:32:10,083
{\an8}MẤT 75.000 NĂM TRƯỚC
339
00:32:10,083 --> 00:32:16,083
{\an8}Tôi nghĩ ta thấy 75.000 năm trước
khá khó để hình thành khái niệm.
340
00:32:17,163 --> 00:32:20,923
Thử nghĩ về lịch sử thành văn
mà ta biết có vẻ là lâu dài,
341
00:32:20,923 --> 00:32:24,683
đó chỉ là giọt nước ngoài biển
khi nói về lịch sử loài người.
342
00:32:34,163 --> 00:32:38,163
Khi bạn nghĩ điều gì đang xảy ra
trên thế giới vào thời điểm đó,
343
00:32:38,163 --> 00:32:43,123
người Neanderthal biến mất, người hiện đại
định cư ở trái đất bất kể kết quả.
344
00:32:44,603 --> 00:32:48,803
Nông nghiệp, thành phố, lối sống đô thị.
Chủ nghĩa thực dân châu Âu.
345
00:32:49,843 --> 00:32:50,723
{\an8}TRÁI PHIẾU TỰ DO
346
00:32:50,723 --> 00:32:53,243
Sự khủng khiếp của thế kỷ 20.
347
00:33:12,723 --> 00:33:14,403
Qua suốt những sự kiện này,
348
00:33:16,763 --> 00:33:18,043
ông ấy đã ở đó...
349
00:33:23,283 --> 00:33:26,163
hoặc bà ấy, phẳng như bánh kếp,
350
00:33:30,683 --> 00:33:32,523
bên dưới một đống đá lớn.
351
00:33:34,563 --> 00:33:38,243
Và chúng tôi xuất hiện,
vượt qua mọi trở ngại, và tìm ra nó.
352
00:33:50,803 --> 00:33:54,643
Đó chắc chắn là một phát hiện thế hệ.
Hoàn toàn không thể ngờ tới.
353
00:34:00,683 --> 00:34:02,803
Hộp sọ bị nghiền nát nghiêm trọng.
354
00:34:02,803 --> 00:34:05,963
Nên thực chất, toàn bộ hộp sọ
đã bị đè bằng phẳng
355
00:34:05,963 --> 00:34:08,243
và có lẽ chỉ dày khoảng hai, ba cm.
356
00:34:13,003 --> 00:34:14,363
Nhiều mảnh rời rạc.
357
00:34:15,963 --> 00:34:17,203
Và rất dễ vỡ.
358
00:34:21,443 --> 00:34:27,123
Thậm chí một cái phẩy của chổi cũng có thể
khiến mọi thứ vỡ vụn và gần như biến mất.
359
00:34:27,123 --> 00:34:29,563
Nên tôi phải làm thật cẩn thận.
360
00:34:29,563 --> 00:34:31,003
Mẩu đó là gì?
361
00:34:31,003 --> 00:34:33,323
Đó là mặt trước của hàm dưới,
362
00:34:34,683 --> 00:34:37,963
và hầu hết các răng dưới,
nhưng không phải tất cả.
363
00:34:37,963 --> 00:34:41,243
Chúng tôi lấy từng phần nhỏ của nó
với toàn bộ đất cát
364
00:34:41,243 --> 00:34:42,803
để giữ nó liền một khối.
365
00:34:45,323 --> 00:34:48,283
Rất là khó nhọc,
và đó là vì lý do chính đáng.
366
00:34:48,283 --> 00:34:49,723
Chỉ có thể làm một lần.
367
00:34:50,483 --> 00:34:53,283
Bản chất khảo cổ học là phá hủy.
368
00:34:53,923 --> 00:34:55,483
Một khi đã khai quật nó
369
00:34:56,283 --> 00:34:57,603
là không thể làm lại.
370
00:35:02,963 --> 00:35:06,523
Rồi những gói nhỏ đó được mang về Anh
371
00:35:07,283 --> 00:35:09,443
để chúng tôi có thể ghép chúng lại.
372
00:35:19,603 --> 00:35:24,443
ĐẠI HỌC CAMBRIDGE, ANH QUỐC
373
00:35:26,803 --> 00:35:31,563
Đội chúng tôi nhỏ, nhưng rất tuyệt vời.
Họ đến từ khắp nơi trên thế giới.
374
00:35:35,163 --> 00:35:37,563
Sau khi làm sạch và củng cố xương,
375
00:35:37,563 --> 00:35:39,323
tôi có các mảnh nhỏ,
376
00:35:39,323 --> 00:35:43,843
và tôi có thể bắt đầu phục chế,
đó là một trò ghép hình lớn.
377
00:35:43,843 --> 00:35:46,083
{\an8}TIẾN SĨ LUCÍA LÓPEZ-POLÍN
378
00:35:46,083 --> 00:35:48,603
{\an8}CHUYÊN VIÊN BẢO QUẢN
DỰ ÁN HANG SHANIDAR
379
00:35:48,603 --> 00:35:51,803
Mảnh đầu tiên là phần dễ dàng.
380
00:35:54,123 --> 00:35:56,283
Và sau đó nó trở nên phức tạp hơn.
381
00:36:01,283 --> 00:36:02,963
Bạn cần phải thật kiên nhẫn,
382
00:36:05,843 --> 00:36:09,803
vì trong tay đang cầm
một mẫu vật độc nhất.
383
00:36:12,283 --> 00:36:14,403
Trách nhiệm thật sự rất lớn.
384
00:36:16,243 --> 00:36:18,243
Nếu hộp sọ có thể được ghép lại,
385
00:36:19,003 --> 00:36:23,003
thì nhóm nghiên cứu hy vọng
sẽ tái tạo lại khuôn mặt của Shanidar Z.
386
00:36:25,523 --> 00:36:29,483
Và một phần khác của hộp sọ
chứa nhiều manh mối hơn.
387
00:36:31,843 --> 00:36:34,083
Hôm nay tôi thu thập vôi răng
388
00:36:34,083 --> 00:36:37,683
hình thành trên răng
của cá thể Shanidar Z.
389
00:36:46,403 --> 00:36:50,043
Vôi răng là một lớp vảy bám trên răng.
390
00:36:50,043 --> 00:36:53,003
{\an8}Nha sĩ loại bỏ nó mỗi năm một lần.
391
00:36:53,003 --> 00:36:55,323
TIẾN SĨ AMANDA HENRY
PHÓ GIÁO SƯ ĐẠI HỌC LEIDEN
392
00:36:55,323 --> 00:36:57,803
Nó hình thành tự nhiên trong miệng,
393
00:36:57,803 --> 00:37:02,043
và khi hình thành,
nó bao bọc mọi thứ trong miệng bạn.
394
00:37:03,283 --> 00:37:06,923
Nên ta có thể thu được
nhiều thông tin từ vật chất này.
395
00:37:31,603 --> 00:37:34,603
Có một câu chuyện bất tận
396
00:37:34,603 --> 00:37:38,923
rằng người Neanderthal
là những thợ săn cấp cao,
397
00:37:38,923 --> 00:37:41,883
họ ăn thịt, thịt, với món phụ là thịt.
398
00:37:48,483 --> 00:37:54,243
Chỉ trong vòng 10 đến 20 năm qua,
chúng ta mới nhận ra
399
00:37:54,243 --> 00:37:58,003
rằng người Neanderthal cũng ăn thực vật.
400
00:38:10,523 --> 00:38:13,363
Biết cách biến thứ có độc khi còn thô
401
00:38:13,363 --> 00:38:16,683
thành thứ bổ dưỡng và ăn được,
402
00:38:17,643 --> 00:38:20,563
đó là điều bạn phải học suốt cả quãng đời.
403
00:38:24,643 --> 00:38:30,843
Và nếu chúng ta lấy
những người kiếm ăn hiện đại làm ví dụ,
404
00:38:30,843 --> 00:38:33,523
thì những người chuyên thu thập kiến thức
405
00:38:33,523 --> 00:38:34,883
chắc hẳn là phụ nữ.
406
00:38:42,563 --> 00:38:47,243
Bằng cách tái tạo những loại thực vật
mà người Neanderthal đã ăn,
407
00:38:51,803 --> 00:38:57,403
chúng ta có thể hiểu được vai trò
của người phụ nữ trong xã hội của họ.
408
00:39:03,603 --> 00:39:06,643
Ta sẽ không bao giờ biết
toàn bộ câu chuyện của họ, tên của họ,
409
00:39:07,163 --> 00:39:08,643
hy vọng và ước mơ của họ.
410
00:39:11,963 --> 00:39:15,123
Nhưng thật thú vị
khi được tham gia vào một dự án
411
00:39:15,123 --> 00:39:20,043
mà bạn sẽ làm rõ dù chỉ là một mảnh nhỏ
trong cuộc sống của họ.
412
00:39:28,563 --> 00:39:31,163
Và bạn tự hỏi, "Người này là ai?
413
00:39:31,163 --> 00:39:34,083
Họ như thế nào?
Câu chuyện cuộc đời họ là gì?
414
00:39:34,083 --> 00:39:36,043
Sao họ lại ở đây?"
415
00:39:40,203 --> 00:39:42,883
Tôi thấy rất khó để biến
416
00:39:42,883 --> 00:39:47,003
từ một cái đầu lâu trông như thế nào
sang người đó trông như thế nào.
417
00:39:49,363 --> 00:39:53,563
Đó là lúc cần đến những kỹ năng vượt trội
của anh em nhà Kennis.
418
00:39:56,683 --> 00:39:59,563
ARNHEM - HÀ LAN
419
00:40:04,843 --> 00:40:08,003
Đây là hộp sọ, à không,
dữ liệu Emma gửi cho chúng ta.
420
00:40:08,003 --> 00:40:11,923
Ta có hộp sọ gần như hoàn chỉnh,
một hộp sọ đẹp, và nó được in ra.
421
00:40:11,923 --> 00:40:14,123
- Giờ ta có thể thấy ông ấy.
- Chà.
422
00:40:14,123 --> 00:40:15,443
{\an8}Chúng tôi là anh em Kennis.
423
00:40:15,443 --> 00:40:16,803
{\an8}NGHỆ SĨ PHỤC CHẾ CỔ SINH VẬT
424
00:40:16,803 --> 00:40:21,003
{\an8}Anh em Kennis là cặp sinh đôi
bị mê hoặc bởi sự tiến hóa của con người.
425
00:40:21,003 --> 00:40:24,643
Xem nào, nhìn cái mũi này.
Rất giống mũi người Neanderthal,
426
00:40:24,643 --> 00:40:28,523
nhưng chúng ta thấy là
phía bên kia của cái mũi rất hẹp.
427
00:40:28,523 --> 00:40:31,323
Chúng tôi tái tạo
loài người cổ đã tuyệt chủng.
428
00:40:31,323 --> 00:40:37,443
Chúng tôi cố cho mọi người thấy
tổ tiên ban đầu trông thế nào ở đời thực.
429
00:40:37,443 --> 00:40:40,523
- Mắt to, mặt cao, mũi nhỏ.
- Mắt to, phải.
430
00:40:40,523 --> 00:40:46,203
Trông như... mắt kính,
những mắt kinh to, khổng lồ như...
431
00:40:46,203 --> 00:40:49,123
Nếu để bộ xương hàm phía dưới,
trông giống như...
432
00:40:50,203 --> 00:40:52,043
Chúng tôi học rất kém ở trường.
433
00:40:52,043 --> 00:40:53,683
Không đọc nhiều sách.
434
00:40:53,683 --> 00:40:57,403
Chúng tôi đến thư viện, và thấy
vài bức ảnh đẹp về người Neanderthal.
435
00:40:59,283 --> 00:41:01,883
Ta thấy ngay hàm răng
đã hư mòn, quá tuyệt!
436
00:41:01,883 --> 00:41:03,923
- Xuất chúng.
- Người Neanderthal điển hình.
437
00:41:03,923 --> 00:41:07,563
- Họ dùng răng như một chiếc êtô. Ừ.
- Êtô. Như một công cụ.
438
00:41:07,563 --> 00:41:09,083
Chúng tôi thấy hấp dẫn.
439
00:41:09,083 --> 00:41:13,603
Làm sao một khuôn mặt, mặt vượn,
lại có thể trở thành khuôn mặt người.
440
00:41:21,163 --> 00:41:22,003
Với chúng tôi,
441
00:41:22,003 --> 00:41:26,123
điều hấp dẫn về người Neanderthal là
họ có một cái mũi to, khổng lồ,
442
00:41:27,283 --> 00:41:28,803
một khuôn mặt sưng húp.
443
00:41:29,443 --> 00:41:34,043
Trong quá trình tiến hóa của con người,
chưa từng có khuôn mặt to và kỳ lạ thế.
444
00:41:34,923 --> 00:41:36,603
Thật tuyệt khi được thấy.
445
00:41:45,963 --> 00:41:50,163
Chủ yếu là chúng tôi có các hộp sọ.
Hầu hết các hộp sọ đều bị méo mó.
446
00:41:51,643 --> 00:41:53,443
Chúng tôi sẽ sửa lại chúng.
447
00:41:53,443 --> 00:41:57,203
Chúng tôi sẽ làm chúng hoàn chỉnh
bằng các phương pháp pháp y.
448
00:42:04,083 --> 00:42:07,963
Khi hộp sọ hoàn chỉnh,
chúng tôi sẽ gắn vào các lớp mô,
449
00:42:09,163 --> 00:42:11,123
các cơ bắp trên đó và da thịt.
450
00:42:14,043 --> 00:42:16,883
Chúng tôi lấp đầy nó bằng một lớp da.
451
00:42:20,123 --> 00:42:22,163
{\an8}Tôi muốn làm họ trông giống người,
452
00:42:22,163 --> 00:42:25,683
{\an8}không quá tàn bạo, giống người,
mà cũng không quá sáo rỗng.
453
00:42:42,883 --> 00:42:44,083
Ừ, anh có thể đến.
454
00:42:46,843 --> 00:42:49,283
Tôi mong có nhiều người
nhìn khuôn mặt này
455
00:42:49,283 --> 00:42:52,043
và có thể xem nó kỳ lạ thế nào.
456
00:42:53,563 --> 00:42:56,283
Họ có những đặc điểm kỳ lạ.
457
00:42:57,683 --> 00:43:01,123
Và điều đó thật ấn tượng
vì kích thước não cũng như ta.
458
00:43:01,123 --> 00:43:04,403
Họ cũng là con người như ta,
nhưng vẫn có sự khác biệt,
459
00:43:04,403 --> 00:43:06,883
và điều đó thật thú vị, sao họ lại khác?
460
00:43:09,243 --> 00:43:12,043
Đó là một kiểu tiến hóa
song song với chúng ta.
461
00:43:13,563 --> 00:43:15,563
- Được rồi.
- Ừ, được rồi. Được.
462
00:43:15,563 --> 00:43:18,923
Và vì sao một loài biến mất,
một loài vẫn sống sót?
463
00:43:18,923 --> 00:43:22,043
Thật thú vị.
Đó là phiên bản khác của chúng ta.
464
00:43:29,403 --> 00:43:32,403
Về lịch sử, những "phiên bản khác" này
465
00:43:32,403 --> 00:43:36,083
được cho là không thông minh
như loài của chúng ta.
466
00:43:41,963 --> 00:43:48,723
Chỉ người Homo Sapiens mới có
khả năng tưởng tượng, sáng tạo, phát minh.
467
00:44:00,883 --> 00:44:03,043
Nhưng định kiến này đã bị phá vỡ
468
00:44:03,043 --> 00:44:09,403
bởi những gì được tìm thấy bên trong
một hang động bí mật và phi thường ở Pháp.
469
00:44:11,123 --> 00:44:15,003
BRUNIQUEL - PHÁP
470
00:44:22,643 --> 00:44:26,883
Đầu tiên, chúng tôi đi vào
một nơi rất hẹp.
471
00:44:29,723 --> 00:44:33,243
Bạn phải thật cẩn thận khi vào trong.
472
00:44:33,243 --> 00:44:35,603
Đẩy túi ở phía trước mặt.
473
00:44:56,483 --> 00:44:58,443
Ở đó bạn bước vào thế giới khác.
474
00:45:14,563 --> 00:45:17,843
Thật không tự nhiên khi đi vào trong hang.
475
00:45:23,523 --> 00:45:26,923
Đây là những nơi mà mọi người sợ hãi.
476
00:45:35,403 --> 00:45:37,643
Và đặc biệt là vào tận đáy hang.
477
00:45:50,923 --> 00:45:54,163
{\an8}Hang động này ở đó đã rất lâu rồi.
478
00:45:55,363 --> 00:45:57,323
Có lẽ là cả triệu năm.
479
00:45:58,203 --> 00:46:01,563
Đó cũng là điều mà bạn cảm thấy
khi bước vào đó.
480
00:46:02,163 --> 00:46:06,283
Một kiểu môi trường
đã có lịch sử rất lâu đời.
481
00:46:10,523 --> 00:46:14,923
Khi đi xa hơn một chút,
bạn sẽ thấy những hồ nước yên tĩnh.
482
00:46:20,203 --> 00:46:22,403
Hang động được tạo hình bởi nước
483
00:46:23,203 --> 00:46:28,523
chảy thấm vào và tạo thành
những măng đá, nhũ đá rất đẹp.
484
00:46:34,163 --> 00:46:36,283
Điều thực sự thú vị...
485
00:46:37,723 --> 00:46:40,603
bạn thấy rằng ở đây có một kiểu mô hình.
486
00:46:41,883 --> 00:46:43,963
Đây là những vòng tròn được tạo ra.
487
00:46:55,083 --> 00:46:58,243
Đây không phải thứ
có trong hang động tự nhiên.
488
00:47:07,003 --> 00:47:08,363
Nó có cấu trúc.
489
00:47:08,363 --> 00:47:09,883
GIÁO SƯ JACQUES JAUBERT
490
00:47:09,883 --> 00:47:11,763
NHÀ KHẢO CỔ - ĐẠI HỌC BORDEAUX
491
00:47:11,763 --> 00:47:15,963
{\an8}Chúng tôi hiểu rằng
đã có những thủ thuật kiến trúc.
492
00:47:24,243 --> 00:47:28,683
Các yếu tố nhỏ để kết nối các măng đá lớn.
493
00:47:32,083 --> 00:47:35,883
Tất cả những thứ này hoàn toàn
có cấu trúc và được suy tính.
494
00:47:46,523 --> 00:47:52,083
Với một nhà khảo cổ học, nó khá độc đáo.
Chẳng có gì khác tương đương với nó.
495
00:48:02,043 --> 00:48:04,763
Trong cấu trúc hình tròn lớn nhất ở đó,
496
00:48:04,763 --> 00:48:09,203
chúng tôi thấy một lò lửa rất đẹp
được tạo bởi măng đá.
497
00:48:12,243 --> 00:48:15,643
Ở đây có sự biến đổi nhiệt,
nhưng không phải là duy nhất.
498
00:48:15,643 --> 00:48:17,723
Có khá nhiều...
499
00:48:17,723 --> 00:48:20,323
- Ta đồng ý, đó là lò lửa.
- Là lò lửa.
500
00:48:20,323 --> 00:48:21,523
Đó là lò lửa.
501
00:48:24,803 --> 00:48:30,803
Tại một thời điểm nào đó,
vài nơi trong chỗ này đã được đốt lửa.
502
00:48:33,323 --> 00:48:34,283
Số 38,
503
00:48:34,283 --> 00:48:37,763
nằm ở ngay giữa chỗ này đây.
504
00:48:37,763 --> 00:48:40,603
Giống như những gì
chúng ta làm khi cắm trại,
505
00:48:40,603 --> 00:48:46,043
ta sẽ lấy gỗ và làm lò lửa
như một hình nón,
506
00:48:46,043 --> 00:48:47,963
như kiểu có chóp nhọn.
507
00:48:47,963 --> 00:48:51,323
Thật là thú vị
vì ta có thể thấy dấu vết của bồ hóng,
508
00:48:51,323 --> 00:48:53,483
sự biến đổi nhiệt độ.
509
00:48:53,483 --> 00:48:57,043
Có bồ hóng đen, đỏ, tím.
510
00:49:03,603 --> 00:49:07,803
Rõ ràng, trong tất cả
các quần thể truyền thống hay tiền sử,
511
00:49:07,803 --> 00:49:10,243
ta biết lửa có giá trị biểu tượng.
512
00:49:32,603 --> 00:49:38,403
Chúng tôi tìm thấy trên mặt đất
những mảnh gỗ nhỏ đã cháy.
513
00:49:41,083 --> 00:49:44,803
Nên có lẽ họ đã dùng đuốc để đi vào hang.
514
00:49:50,443 --> 00:49:53,443
Nếu bạn ở giữa hang động
mà không có ánh sáng
515
00:49:53,443 --> 00:49:54,883
thì thực sự nguy hiểm.
516
00:49:56,563 --> 00:49:58,883
Nên bạn cần giao tiếp thật tốt.
517
00:50:10,963 --> 00:50:13,883
Bạn cần làm chủ ngọn lửa,
518
00:50:18,523 --> 00:50:19,563
ánh sáng.
519
00:50:27,003 --> 00:50:30,803
Ý tưởng đầu tiên là
xác định niên đại của các cấu trúc này.
520
00:50:43,323 --> 00:50:46,123
Đây là các lõi của hang Bruniquel,
521
00:50:46,123 --> 00:50:51,243
và các lõi này cho ta biết
tuổi của các cấu trúc ấy.
522
00:50:54,723 --> 00:50:57,203
Bằng cách nghiên cứu sáu lõi khác nhau,
523
00:50:57,203 --> 00:51:02,643
chúng tôi có thể kết luận
độ tuổi rất chính xác là 176.500 năm,
524
00:51:03,243 --> 00:51:06,683
và điều này thật sự đáng kinh ngạc.
525
00:51:12,043 --> 00:51:16,403
Một trăm bảy mươi lăm nghìn năm trước
ở châu Âu, chỉ có người Neanderthal.
526
00:51:18,283 --> 00:51:22,563
Bruniquel là công trình lâu đời nhất
thế giới mà bạn có thể thấy.
527
00:51:31,563 --> 00:51:34,403
Thật xúc động
khi nhìn thấy những cấu trúc này,
528
00:51:34,403 --> 00:51:38,083
và đặc biệt là khi
bạn biết rằng chúng rất cổ.
529
00:51:51,323 --> 00:51:56,643
Câu hỏi lặp đi lặp lại là,
"Những cấu trúc này để làm gì?"
530
00:52:20,443 --> 00:52:23,763
Cái vòng tròn có vẻ là thế giới.
531
00:52:23,763 --> 00:52:28,043
Vì vậy, bạn ở bên trong và bên ngoài
thế giới, kiểu khái niệm như vậy.
532
00:52:30,683 --> 00:52:35,243
Với người Mỹ bản địa,
nơi có những vòng tròn này,
533
00:52:35,243 --> 00:52:39,003
con người có liên hệ
với những linh hồn cao hơn.
534
00:52:49,723 --> 00:52:51,963
Đó có phải là khởi đầu của tôn giáo?
535
00:53:01,483 --> 00:53:05,763
Đây là một câu hỏi quan trọng,
nhưng thật sự rất khó trả lời.
536
00:53:20,443 --> 00:53:25,483
Vậy là càng lúc ta càng thấy
ở người Neanderthal
537
00:53:27,363 --> 00:53:30,243
một nhân loại lâu đời hơn,
538
00:53:32,643 --> 00:53:38,043
càng lúc càng có nhiều điểm chung
với loài người hiện đại.
539
00:53:52,443 --> 00:53:54,283
Và do đó, với Bruniquel,
540
00:53:55,763 --> 00:54:02,683
chúng ta đã làm tăng mối quan hệ này
với một tổ tiên rất lâu đời.
541
00:54:12,043 --> 00:54:15,963
Những vòng tròn bí ẩn ở Bruniquel
là một phần tuyệt vời
542
00:54:15,963 --> 00:54:19,963
về việc tái thẩm định
văn hóa Neanderthal đang tiếp diễn...
543
00:54:25,843 --> 00:54:28,163
điều đã bắt đầu ở Shanidar,
544
00:54:28,803 --> 00:54:31,523
và tiếp tục cho đến ngày nay.
545
00:54:44,963 --> 00:54:48,283
Năm nay, chúng tôi đã tìm thấy
một vài mảnh biệt lập
546
00:54:48,283 --> 00:54:51,203
của thứ mà chúng tôi nghĩ
có thể là một bộ xương.
547
00:54:53,243 --> 00:54:55,283
Có thể đã tìm được thêm người nữa.
548
00:54:57,363 --> 00:54:59,883
Có xương vai trái.
549
00:55:00,883 --> 00:55:03,763
Còn có một bàn tay phải khá hoàn chỉnh.
550
00:55:07,763 --> 00:55:10,323
Thật ra chúng tôi tìm được bốn ngón tay,
551
00:55:10,323 --> 00:55:13,123
ít nhiều là ở vị trí
chúng nằm trên cơ thể.
552
00:55:13,123 --> 00:55:15,043
Chúng tôi gọi là khớp nối.
553
00:55:15,643 --> 00:55:19,083
Hài cốt mới nằm giữa một đám thi thể
554
00:55:19,083 --> 00:55:23,923
bao gồm cả Shanidar 4 và Shanidar Z.
555
00:55:26,563 --> 00:55:27,763
Quả là thú vị
556
00:55:27,763 --> 00:55:31,763
vì đó là bằng chứng
về việc người Neanderthal
557
00:55:31,763 --> 00:55:35,443
đặt người chết vào nơi đặc biệt này.
558
00:55:39,283 --> 00:55:43,683
Có lẽ họ sẽ quay lại chỗ đó
vào nhiều dịp khác nhau,
559
00:55:43,683 --> 00:55:47,443
có thể là cách nhau hàng thập kỷ
hoặc hàng ngàn năm?
560
00:55:48,923 --> 00:55:50,403
Nên bạn bắt đầu hỏi,
561
00:55:50,403 --> 00:55:56,443
"Đó chỉ là sự trùng hợp,
hay có thể là một điều gì đó có chủ ý?"
562
00:55:57,803 --> 00:56:01,283
Nếu vậy thì tại sao?
Và điều gì khiến họ trở lại đó?
563
00:56:10,123 --> 00:56:15,843
Khi Shanidar Z được chôn cất,
có một tảng đá đằng sau hộp sọ.
564
00:56:18,443 --> 00:56:22,323
Và điều đó thật thú vị
vì nó có vẻ không phù hợp.
565
00:56:24,923 --> 00:56:28,003
Và một ý tưởng chúng tôi đã nghĩ đến là
566
00:56:28,003 --> 00:56:30,963
liệu đây có thể là thứ được cố ý đặt vào?
567
00:56:37,923 --> 00:56:39,843
Một điều thú vị khác là
568
00:56:39,843 --> 00:56:43,243
ở phía bên kia của cơ thể
có một phiến đá to thẳng đứng.
569
00:56:52,723 --> 00:56:56,123
Rõ ràng, nếu có những
phiến đá thẳng nhô lên từ mặt đất,
570
00:56:56,123 --> 00:56:59,683
có khả năng nó đóng vai trò
là một loại dấu hiệu nào đó.
571
00:57:04,523 --> 00:57:07,523
Có vẻ như một số người đã được chôn ở đây,
572
00:57:07,523 --> 00:57:09,963
và họ quay lại vì lý do đó,
573
00:57:11,043 --> 00:57:14,363
và địa điểm này được đánh dấu
bởi phiến đá rất đặc biệt,
574
00:57:14,363 --> 00:57:16,523
ở trong một cái hang rất đặc biệt.
575
00:57:24,883 --> 00:57:27,643
Càng lúc càng có vẻ như Ralph Solecki
576
00:57:27,643 --> 00:57:32,683
lần đầu phát hiện ra rằng hang Shanidar
là một nơi đặc biệt với người Neanderthal.
577
00:57:38,963 --> 00:57:41,323
Họ sắp đặt các thi thể.
578
00:57:41,323 --> 00:57:42,763
Họ ở một thế giới
579
00:57:42,763 --> 00:57:46,563
nơi họ thường xuyên quay lại
và sống ở đây.
580
00:57:50,563 --> 00:57:55,603
Đám hài cốt có lẽ là bằng chứng
về một nghĩa trang của người Neanderthal,
581
00:57:56,483 --> 00:57:59,603
một khám phá có ý nghĩa sâu sắc.
582
00:58:02,123 --> 00:58:05,043
Cách người ta đối xử với người chết
583
00:58:05,043 --> 00:58:11,163
có thể cho ta hiểu biết thực sự quan trọng
về suy nghĩ, trí tưởng tượng, cảm xúc.
584
00:58:13,803 --> 00:58:17,923
Nó có lẽ cũng phản ánh
cách chúng ta nghĩ về cái chết,
585
00:58:18,923 --> 00:58:22,963
và liệu chúng ta có tin rằng
có thể tồn tại kiếp sau hay không.
586
00:58:26,243 --> 00:58:29,563
Đó là một phần của cảm nhận
đang dần hình thành
587
00:58:29,563 --> 00:58:32,523
về sự phức tạp của văn hóa Neanderthal.
588
00:58:34,163 --> 00:58:35,283
Nhưng họ không còn.
589
00:58:40,963 --> 00:58:45,483
Các nấm mộ chỉ là dấu vết mới nhất
về tập tính của người Neanderthal
590
00:58:45,483 --> 00:58:48,803
được bảo tồn bên trong
hang động đặc biệt này.
591
00:58:54,563 --> 00:58:59,123
Nhưng có lẽ bí ẩn lớn nhất vẫn còn đó.
592
00:59:04,523 --> 00:59:09,563
Tại sao một hình thái loài người,
từng phát triển trong 300.000 năm,
593
00:59:10,123 --> 00:59:11,123
lại biến mất
594
00:59:12,443 --> 00:59:14,163
bốn mươi nghìn năm trước?
595
00:59:20,883 --> 00:59:23,523
Có lẽ nơi tốt nhất để tìm kiếm câu trả lời
596
00:59:23,523 --> 00:59:26,763
nằm ở bờ biển Địa Trung Hải,
597
00:59:26,763 --> 00:59:30,563
một trong những thành trì cuối cùng
của người Neanderthal.
598
00:59:38,363 --> 00:59:40,883
Chúng tôi đang ngồi trên bờ vực.
599
00:59:42,763 --> 00:59:45,443
{\an8}Rất gần nơi mà bạn tôi gọi là
thành phố Neanderthal...
600
00:59:47,763 --> 00:59:51,043
bởi vì nó là một dãy hang động ven sông,
601
00:59:51,043 --> 00:59:52,963
ở phía đông của núi Gibraltar.
602
00:59:58,163 --> 01:00:01,243
Quần thể hang động Gorham
là một chuỗi các hang động,
603
01:00:01,883 --> 01:00:04,643
và chúng là những bằng chứng rất rõ ràng
604
01:00:04,643 --> 01:00:08,683
về sự hiện diện và cư ngụ
của người Neanderthal trong thời gian dài.
605
01:00:18,683 --> 01:00:23,203
Chúng tôi có bằng chứng
về thời điểm ít nhất là 125.000 năm trước.
606
01:00:28,803 --> 01:00:30,883
Nhóm nghiên cứu tìm được bằng chứng
607
01:00:30,883 --> 01:00:36,723
cho thấy người Neanderthal đã sử dụng
các hang động này cách đây 40.000 năm.
608
01:00:43,283 --> 01:00:46,243
Trong hơn 100.000 năm cuối cùng của họ,
609
01:00:46,243 --> 01:00:49,483
thế giới của người Neanderthal
liên tục thay đổi.
610
01:01:07,163 --> 01:01:09,243
Biến đổi khí hậu thật ác nghiệt.
611
01:01:09,243 --> 01:01:11,443
Những kỷ băng hà trước đó là vậy,
612
01:01:11,443 --> 01:01:15,163
nhưng lần gần nhất, người ta cho
là lần có ảnh hưởng nghiêm trọng nhất.
613
01:01:15,163 --> 01:01:17,803
Mảng băng Scandinavia
lan rộng về phía nam.
614
01:01:18,923 --> 01:01:22,163
Pháp và Trung Âu chẳng hơn gì
lãnh nguyên - thảo nguyên.
615
01:01:23,403 --> 01:01:25,363
Một thế giới rất khắc nghiệt.
616
01:01:28,643 --> 01:01:30,883
Lãnh nguyên không xuống tận phía nam,
617
01:01:31,723 --> 01:01:33,923
nhưng vẫn có những thay đổi rõ ràng.
618
01:01:34,443 --> 01:01:36,323
Khi trời trở nên rất lạnh,
619
01:01:36,323 --> 01:01:40,243
vô số nước bị kẹt dưới dạng băng
trong các mảng băng, sông băng,
620
01:01:40,243 --> 01:01:41,483
và mực nước biển giảm.
621
01:01:45,323 --> 01:01:47,723
Khi mực nước biển thấp hơn hiện tại,
622
01:01:47,723 --> 01:01:50,203
nó sẽ làm lộ ra vùng đồng bằng rộng lớn
623
01:01:50,203 --> 01:01:53,243
nơi ở của tất cả những loài ăn cỏ này,
624
01:01:53,243 --> 01:01:55,123
nơi ở của những loài chim,
625
01:01:55,123 --> 01:01:58,283
nơi có những hồ nước ngọt nông.
626
01:02:01,643 --> 01:02:05,443
Họ sẽ biết chính xác
loài nào có thể ăn được,
627
01:02:05,443 --> 01:02:09,283
tìm chúng ở đâu,
và cách sử dụng chúng tốt nhất.
628
01:02:11,563 --> 01:02:13,323
Đây chỉ là một mẫu rất nhỏ
629
01:02:13,323 --> 01:02:16,763
trong toàn bộ xương và tàn tích
tìm được trong hang.
630
01:02:16,763 --> 01:02:21,843
Chúng tôi có hàng chục nghìn cổ vật
được tìm thấy trong 30 năm qua.
631
01:02:24,283 --> 01:02:28,843
Họ ăn thịt loài vật ngoài dự trù
và không gần gũi người Neanderthal.
632
01:02:28,843 --> 01:02:32,003
GIÁO SƯ GERALDINE FINLAYSON
CEO BẢO TÀNG QUỐC GIA GIBRALTAR
633
01:02:32,003 --> 01:02:35,923
Chúng tôi có bằng chứng cho thấy
họ đi xuống bờ biển đầy đá
634
01:02:35,923 --> 01:02:37,323
và nhặt con sao sao.
635
01:02:37,323 --> 01:02:39,683
Thực tế, tôi có một con sao sao ở đây,
636
01:02:39,683 --> 01:02:44,163
trên nó vẫn còn dính một dụng cụ đá lửa.
637
01:02:44,163 --> 01:02:46,963
Người Neanderthal đã để nó lại.
638
01:02:49,483 --> 01:02:52,083
Rồi chúng tôi tìm được
cái xương đặc biệt này
639
01:02:52,083 --> 01:02:54,083
của một con cá heo thông thường,
640
01:02:55,323 --> 01:02:57,043
và nó có những vết cắt.
641
01:02:58,883 --> 01:03:03,323
Có thể con cá heo đã chết ở trên bờ,
nhưng họ đã róc thịt nó.
642
01:03:03,963 --> 01:03:05,883
Họ lấy thịt của nó để ăn.
643
01:03:10,763 --> 01:03:15,203
Người Neanderthal phát triển mạnh
ở châu Âu lâu dài hơn chúng ta.
644
01:03:15,203 --> 01:03:16,283
Chắc chắn là thế.
645
01:03:24,483 --> 01:03:26,843
Với tôi, điều đó cho thấy họ thông minh,
646
01:03:26,843 --> 01:03:29,123
và họ hiểu môi trường sống của mình.
647
01:03:34,363 --> 01:03:36,963
Như vậy, họ đã cực kỳ thành công.
648
01:03:43,003 --> 01:03:46,763
Người Neanderthal là con người.
Họ rất kiên cường.
649
01:03:46,763 --> 01:03:48,563
Họ rất giống chúng ta.
650
01:03:49,203 --> 01:03:51,763
Nhưng rồi một ngày, tất cả đã kết thúc.
651
01:03:55,163 --> 01:03:58,083
Điều đó càng làm
sự biến mất của họ bí ẩn hơn.
652
01:03:58,923 --> 01:04:04,403
Sau tất cả, nếu người Neanderthal
ở Gibraltar đã kiên cường lâu đến vậy,
653
01:04:05,243 --> 01:04:06,843
thì chuyện gì đã xảy ra?
654
01:04:07,723 --> 01:04:12,003
Người ta liên tưởng Kỷ Băng hà
với cái lạnh, dĩ nhiên là như vậy,
655
01:04:12,003 --> 01:04:13,923
nhưng nó cũng khô cạn hơn.
656
01:04:15,563 --> 01:04:18,923
Sự thay đổi ảnh hưởng đến
người Neanderthal ở Gibraltar,
657
01:04:18,923 --> 01:04:24,763
theo tôi là do
một trong những vụ cây cối biến mất.
658
01:04:30,163 --> 01:04:32,243
Bạn có cây, và tại sao chúng quan trọng?
659
01:04:32,243 --> 01:04:36,323
Vì chúng giúp bạn phục kích
để săn con mồi lớn.
660
01:04:41,363 --> 01:04:44,323
Qua thời gian, toàn bộ vóc dáng của họ
661
01:04:44,323 --> 01:04:48,483
đã trở thành khổ người kiểu đô vật,
có thể nói vậy,
662
01:04:48,483 --> 01:04:51,723
có khả năng cầm giáo
nhảy bổ lên những con vật này,
663
01:04:51,723 --> 01:04:54,363
đâm giáo và giết những con vật đó.
664
01:04:58,883 --> 01:05:02,123
Đột nhiên, thế giới đó
trở thành khung cảnh thoáng đãng.
665
01:05:02,123 --> 01:05:05,643
Chưa đầy 2 km là chúng biết bạn đến.
Bạn không thể tới gần.
666
01:05:10,283 --> 01:05:11,763
Khi sự thay đổi đến,
667
01:05:11,763 --> 01:05:15,283
nó nhanh đến mức
hệ sinh học của họ không thể thay đổi kịp.
668
01:05:29,723 --> 01:05:31,363
Và đó là điều khiến họ bị ảnh hưởng.
669
01:05:42,443 --> 01:05:45,883
Chúng ta nghĩ rằng
chúng ta là đỉnh cao của sự tiến hóa,
670
01:05:45,883 --> 01:05:48,203
ta luôn tự họa bản thân như thế.
671
01:05:48,203 --> 01:05:51,563
Dù liên quan đến người Neanderthal,
ta vẫn còn đây, họ thì không,
672
01:05:51,563 --> 01:05:53,563
vì chúng ta giỏi hơn họ.
673
01:05:54,403 --> 01:06:00,883
Nhưng bạn có thể rất thích nghi,
có thể tồn tại rất tốt trên một hành tinh,
674
01:06:00,883 --> 01:06:03,563
có lẽ như những gì ta đang làm ngày nay.
675
01:06:04,403 --> 01:06:08,243
Tuy nhiên, câu chuyện nói rằng
có những cách khác để làm người,
676
01:06:08,243 --> 01:06:11,003
và những cách đó đôi khi có thể thất bại.
677
01:06:15,883 --> 01:06:18,483
Ta có thể nghĩ ta đang
tồn tại rất tốt trên hành tinh này,
678
01:06:18,483 --> 01:06:19,763
nhưng hãy cảnh giác.
679
01:06:26,843 --> 01:06:32,403
Khoảng 40.000 năm trước,
số người Neanderthal giảm nhanh chóng.
680
01:06:33,363 --> 01:06:38,603
Không chỉ ở Gibraltar,
mà là trên toàn thế giới.
681
01:06:42,643 --> 01:06:45,843
Biến đổi khí hậu
là một yếu tố khiến họ suy tàn.
682
01:06:48,683 --> 01:06:54,563
Nhưng sự cạnh tranh ngày càng tăng
từ các loài khác cũng vậy.
683
01:06:59,523 --> 01:07:05,403
Cho đến ngày nay, tất cả chúng ta
đều mang một ít ADN của người Neanderthal.
684
01:07:09,403 --> 01:07:12,803
Di sản của tổ tiên thất lạc lâu đời.
685
01:07:16,963 --> 01:07:21,323
Trong ít nhất 100.000 năm,
làn sóng người Homo Sapiens
686
01:07:21,323 --> 01:07:25,803
đã lan từ châu Phi vào châu Âu và châu Á,
687
01:07:29,483 --> 01:07:32,923
chạm trán với người Neanderthal
khi họ di chuyển.
688
01:08:03,363 --> 01:08:06,683
Vài cuộc chạm trán này có thể là bạo lực.
689
01:08:44,723 --> 01:08:49,723
Nhưng một số có lẽ là yên bình hơn.
690
01:08:54,123 --> 01:08:59,203
Một nhóm người nhận ra
nhân tính của nhóm kia.
691
01:09:08,923 --> 01:09:13,243
Con đường của những cuộc hành trình
hoành tráng này đưa người Homo Sapiens
692
01:09:13,243 --> 01:09:14,563
đi qua Trung Đông.
693
01:09:17,523 --> 01:09:23,923
Gần nơi chôn cất tổ tiên
của người Neanderthal ở Shanidar.
694
01:09:38,603 --> 01:09:42,963
Gien của người Neanderthal
có trong nhiều người Homo Sapiens.
695
01:09:46,283 --> 01:09:51,203
Và tôi thực sự tin rằng
chúng ta có họ hàng.
696
01:09:51,203 --> 01:09:53,963
Chúng ta có cùng huyết thống.
697
01:09:53,963 --> 01:09:56,123
Chúng ta có cùng tổ tiên.
698
01:10:04,923 --> 01:10:07,883
Một trong những điều
tôi thấy thú vị về khảo cổ học
699
01:10:07,883 --> 01:10:10,483
là sự đa dạng về cách làm người.
700
01:10:12,723 --> 01:10:16,203
Việc nhìn vào bộ xương của con người
701
01:10:16,203 --> 01:10:20,123
có thể cho ta biết về cuộc sống
và trải nghiệm của họ về thế giới.
702
01:10:23,043 --> 01:10:24,523
Khi khai quật Shanidar Z,
703
01:10:24,523 --> 01:10:28,403
chúng tôi thấy vài đặc điểm
cho thấy họ là người lớn,
704
01:10:28,963 --> 01:10:32,203
nhưng chúng tôi không biết
họ mất khi bao nhiêu tuổi,
705
01:10:32,203 --> 01:10:34,483
không biết họ là nam hay nữ,
706
01:10:34,483 --> 01:10:37,643
và cũng không biết nhiều
về cuộc đời của họ.
707
01:10:40,803 --> 01:10:44,763
Rất nhiều những câu hỏi như vậy
mà chúng tôi đang tìm câu trả lời.
708
01:10:46,523 --> 01:10:51,243
Ở đây chúng tôi có xương quay bên trái.
Đây là một trong những xương cẳng tay.
709
01:10:52,603 --> 01:10:56,083
Chúng tôi có thể biết
đây là một cá thể tương đối nhỏ,
710
01:10:56,723 --> 01:11:02,443
cao khoảng một mét rưỡi,
hoặc 1,55 mét đến 1,60 mét.
711
01:11:03,483 --> 01:11:05,963
Về cơ bản chỉ khoảng mét rưỡi.
712
01:11:08,443 --> 01:11:12,683
Ở đây chúng tôi có một phần của
quai hàm dưới với vài cái răng.
713
01:11:12,683 --> 01:11:16,003
Một quan trọng cần lưu ý là
nhiều răng trong số này,
714
01:11:16,003 --> 01:11:19,803
đặc biệt là răng cửa, đều đã rất mòn.
715
01:11:20,883 --> 01:11:25,803
Đó là lớp men răng,
nó đã mòn hết rồi, tất cả các răng này.
716
01:11:27,163 --> 01:11:28,403
Chúng tôi biết chắc
717
01:11:28,403 --> 01:11:32,683
một người Neanderthal với hàm răng
mòn thế này phải là người lớn tuổi,
718
01:11:33,443 --> 01:11:36,523
có thể là khoảng 40 đến 50 tuổi.
719
01:11:42,403 --> 01:11:46,323
Có nhiều cách để ta biết
giới tính của người đó từ bộ xương.
720
01:11:47,763 --> 01:11:50,923
Chúng tôi sử dụng
một kỹ thuật gọi là proteomics,
721
01:11:50,923 --> 01:11:55,083
kỹ thuật này phân tích
một số protein trong men răng,
722
01:11:55,083 --> 01:11:56,563
vì chúng tôi biết rằng
723
01:11:56,563 --> 01:12:00,883
có một loại protein đặc biệt được tạo ra
trong khi lớp men hình thành,
724
01:12:01,563 --> 01:12:04,963
nó có một phiên bản khác được mã hóa
725
01:12:04,963 --> 01:12:08,483
bởi những gì trên nhiễm sắc thể X
so với nhiễm sắc thể Y.
726
01:12:11,363 --> 01:12:15,403
Điều đó cho thấy rất rõ ràng
đây là một phụ nữ.
727
01:12:21,803 --> 01:12:25,803
Chúng ta thường nghĩ
về người Neanderthal là đàn ông,
728
01:12:25,803 --> 01:12:30,603
hoặc ta có xu hướng tập trung vào
các khía cạnh tập tính của đàn ông.
729
01:12:32,923 --> 01:12:37,163
Đây là một cơ hội thú vị
để hiểu xã hội Neanderthal
730
01:12:37,163 --> 01:12:38,563
một cách trọn vẹn hơn.
731
01:12:45,163 --> 01:12:47,883
Tôi nghĩ việc tái tạo lại
732
01:12:47,883 --> 01:12:53,323
hình dung của người phụ nữ
Neanderthal này lúc còn sống
733
01:12:53,923 --> 01:12:55,323
sẽ vô cùng thú vị.
734
01:12:57,083 --> 01:13:00,563
- Chà, Tiến sĩ Pomeroy.
- Hãy cùng xem nào.
735
01:13:01,963 --> 01:13:03,963
Chúng tôi đã chuẩn bị một cái rồi.
736
01:13:04,923 --> 01:13:05,763
Nào.
737
01:13:13,483 --> 01:13:14,803
Mở cái này trước.
738
01:13:21,763 --> 01:13:23,163
- Ôi chà.
- Chà.
739
01:13:26,643 --> 01:13:28,163
- Chà.
- Chà.
740
01:13:28,843 --> 01:13:31,923
Thật tuyệt, ta nên xoay bà ấy lại
để ai cũng thấy.
741
01:13:33,083 --> 01:13:34,003
Chà.
742
01:13:36,483 --> 01:13:37,683
Bà ấy đang nhìn tôi.
743
01:13:37,683 --> 01:13:41,163
Phải. Có lẽ cô dành nhiều thời gian
với bà ấy nhất, nên...
744
01:13:42,163 --> 01:13:44,763
- Với cả, cô có nhớ cái mũi và...
- Có.
745
01:13:45,683 --> 01:13:47,203
- Thật tuyệt vời.
- Phải.
746
01:13:47,203 --> 01:13:49,603
Họ tái tạo biểu cảm của bà ấy hay thật,
747
01:13:49,603 --> 01:13:52,403
những cảm xúc được bao bọc trong đó.
748
01:13:52,403 --> 01:13:56,043
Tôi nghĩ đó là vẻ đẹp
của những kiểu phục chế này,
749
01:13:56,043 --> 01:13:59,643
đó là một số người có chút chê bai,
750
01:13:59,643 --> 01:14:02,243
và nói, "Ta đâu thể biết
người ta trông thế nào".
751
01:14:02,243 --> 01:14:06,003
Ta phải đưa ra nhiều giả định,
và điều đó rất đúng,
752
01:14:06,003 --> 01:14:12,283
nhưng... Tôi nghĩ nó làm bạn cảm thấy
bà ấy là một con người.
753
01:14:17,963 --> 01:14:21,603
Bà ấy làm chúng ta cảm động,
về ý nghĩa của việc là con người.
754
01:14:21,603 --> 01:14:24,363
Ý nghĩa của việc là người Neanderthal.
755
01:14:24,883 --> 01:14:27,203
Không hiểu sao, bạn biết được gì đó về...
756
01:14:27,883 --> 01:14:31,163
không biết nữa,
lịch sử cuộc đời sâu xa của người này.
757
01:14:39,443 --> 01:14:44,163
{\an8}Những người lớn tuổi,
với kiến thức, kinh nghiệm của họ,
758
01:14:45,083 --> 01:14:48,483
{\an8}họ có thể biết những nơi nào là tốt.
759
01:14:51,923 --> 01:14:55,123
Ký ức đó, dù chỉ là ở trong đầu bà ấy,
760
01:14:55,123 --> 01:14:58,123
hay nó là điều gì đó
từng ở trong đầu bà ấy,
761
01:14:58,123 --> 01:15:01,323
mà bà ấy chia sẻ qua
các bài hát và câu chuyện
762
01:15:01,323 --> 01:15:03,883
với các con và các cháu,
763
01:15:03,883 --> 01:15:06,723
sẽ rất quan trọng với quần thể bọn họ.
764
01:15:08,443 --> 01:15:14,323
Theo nhiều cách, đó là sự khởi đầu của
nền văn minh theo nghĩa thực tế hơn nhiều
765
01:15:14,323 --> 01:15:18,243
so với lần đầu tiên ai đó xây
một tòa nhà, hay tương tự như thế.
766
01:15:23,563 --> 01:15:27,563
Bà ấy có thể có vai trò
như một kho kiến thức
767
01:15:27,563 --> 01:15:31,723
và vai trò quan trọng trong việc
truyền lại kiến thức đó cho đời sau.
768
01:15:31,723 --> 01:15:35,643
Và chúng ta ở hiện tại, 75.000 năm sau,
769
01:15:36,963 --> 01:15:39,723
vẫn học hỏi từ bà ấy.
770
01:15:55,483 --> 01:15:59,603
Hang Shanidar đã dạy chúng ta
rất nhiều về người Neanderthal,
771
01:16:00,323 --> 01:16:02,123
và nó vẫn đang tiếp tục dạy.
772
01:16:07,203 --> 01:16:11,843
Nhưng nó khiến chúng ta suy ngẫm
về ý nghĩa của việc làm người.
773
01:16:16,083 --> 01:16:19,363
Những điều như có lòng trắc ẩn với nhau.
774
01:16:22,563 --> 01:16:24,443
Cách đối phó với cái chết.
775
01:16:27,403 --> 01:16:30,323
Và điều chắc chắn sẽ xảy ra
với tất cả chúng ta.
776
01:16:38,843 --> 01:16:41,323
Hiện giờ, ta chỉ có cái nhìn thoáng qua,
777
01:16:41,323 --> 01:16:43,963
nó thật tuyệt vời và phong phú,
778
01:16:43,963 --> 01:16:46,163
nhưng chắc chắn không có toàn cảnh,
779
01:16:46,163 --> 01:16:49,443
và còn nhiều điều hơn nữa cần khám phá
780
01:16:52,363 --> 01:16:57,003
về những gì chúng ta hiểu
về "việc làm người" và "nhân tính".
781
01:18:56,083 --> 01:18:59,723
{\an8}Biên dịch: Lien Nguyen