1
00:00:33,963 --> 00:00:40,483
Uzun zaman önce, Doğu Afrika düzlükleri
uzak atalarımıza ev sahipliği yapıyordu.
2
00:00:47,043 --> 00:00:51,123
Bu atalardan bazıları
zamanın üzerini örttüğü sebeplerden dolayı
3
00:00:51,723 --> 00:00:55,323
ayrılmaya karar verdiler ve kuzeye giderek
4
00:00:55,923 --> 00:00:59,123
Neandertal oldular.
5
00:01:04,883 --> 00:01:07,003
Zamanla sayıları arttı.
6
00:01:09,643 --> 00:01:15,243
Bölgeleri Rusya'dan
Atlantik kıyısına kadar uzanıyordu.
7
00:01:21,203 --> 00:01:25,523
{\an8}Bu uçsuz bucaksız doğada
küçük klanlar hâlinde dolaşıyorlardı.
8
00:01:30,323 --> 00:01:36,083
Tüm engellere rağmen 300.000 yıldan
uzun bir süre hayatta kaldılar,
9
00:01:36,843 --> 00:01:38,243
sonra aniden
10
00:01:39,403 --> 00:01:40,603
ortadan kayboldular.
11
00:01:45,363 --> 00:01:49,243
{\an8}Kalıntıları sadece birkaç yerde mevcut.
12
00:01:50,043 --> 00:01:52,163
Bu yerlerin en önemlilerinden biri
13
00:01:53,043 --> 00:01:55,003
Orta Doğu'da.
14
00:01:55,523 --> 00:01:58,083
Kürdistan dağlarının içlerinde yer alan,
15
00:01:58,083 --> 00:02:01,123
{\an8}arkeoloji açısından hazine değerindeki
16
00:02:02,043 --> 00:02:04,003
{\an8}Şanidar Mağarası.
17
00:02:09,483 --> 00:02:11,123
Şanidar Mağarası'nın,
18
00:02:11,123 --> 00:02:16,843
dünyanın en çok saygı gösterilen
mağaralarından biri olduğu kabul edilir.
19
00:02:17,803 --> 00:02:20,883
Neandertaller ve Homo Sapiensler
çağında öyleymiş.
20
00:02:21,683 --> 00:02:27,683
Hayatın öteden beri var olduğu bir yerde
21
00:02:27,683 --> 00:02:30,683
sorularımıza yanıt bulabiliriz.
22
00:02:31,683 --> 00:02:34,283
Gizemini koruyan sorular bunlar.
23
00:02:37,363 --> 00:02:39,843
Neandertaller kimdi?
24
00:02:41,203 --> 00:02:44,643
Bu kadar uzun süre
nasıl bu kadar başarılı olabildiler?
25
00:02:45,843 --> 00:02:50,283
Sonunda neden ortadan kayboldular?
26
00:02:51,803 --> 00:02:55,763
NEANDERTALLERİN SIRLARI
27
00:03:19,723 --> 00:03:22,723
Şanidar Mağarası,
Bradost Dağları'nın eteklerinde
28
00:03:22,723 --> 00:03:26,283
ama "dağın eteklerinde" demek
doğru imajı çağrıştırmıyor.
29
00:03:28,563 --> 00:03:32,723
Başlı başına bir dağ gibi.
Dik ve sarp yamaçlarla dolu.
30
00:03:35,203 --> 00:03:39,683
Şanidar Mağarası sırf büyüklüğüyle,
boyutuyla insanı hemen etkiliyor.
31
00:03:42,323 --> 00:03:46,523
Aşağıdan yaklaşmanız gerekiyor,
inanılmaz etkileyici bir şey.
32
00:03:50,283 --> 00:03:51,843
Çok büyük.
33
00:03:51,843 --> 00:03:55,443
Çok geniş bir girişi var,
bu yüzden çok aydınlık.
34
00:03:57,483 --> 00:04:01,043
Başınızın üzerinde ebabiller uçuşuyor,
35
00:04:01,043 --> 00:04:04,283
havada daire çizen kartallar,
gece uluyan kurtlar var.
36
00:04:04,283 --> 00:04:06,883
Muhteşem bir yer.
37
00:04:08,843 --> 00:04:12,723
Orada kazı yapmak olağanüstü bir şey.
38
00:04:12,723 --> 00:04:16,243
{\an8}DR EMMA POMEROY
PALEOANTROPOLOG - CAMBRIDGE ÜNİVERSİTESİ
39
00:04:17,803 --> 00:04:21,203
Emma, mağaradaki çalışmaları
devam ettirmeleri için
40
00:04:21,203 --> 00:04:26,163
Kürt meslektaşları tarafından davet edilen
İngiliz arkeolog ekibinin bir üyesi.
41
00:04:27,683 --> 00:04:32,443
Şanidar Mağarası, Neandertal araştırmaları
tarihinde oldukça ikonik bir yer.
42
00:04:33,243 --> 00:04:35,843
Neandertallerin neler yaptığı,
neye benzediği
43
00:04:35,843 --> 00:04:39,363
ve ellerinden nelerin geldiği
konusundaki düşüncelerimizin
44
00:04:39,363 --> 00:04:41,883
değişmesinde büyük rol oynadı.
45
00:04:44,003 --> 00:04:46,643
Yeni projenin amacı,
46
00:04:46,643 --> 00:04:51,803
arkeoloji biliminin
günümüzdeki tüm olanaklarını kullanarak
47
00:04:51,803 --> 00:04:55,283
Neandertallerin davranışlarına
ışık tutmak.
48
00:04:57,363 --> 00:05:02,123
Hendekte en son kazı 1960'larda yapılmış.
49
00:05:02,643 --> 00:05:04,003
O zamandan bugüne
50
00:05:04,003 --> 00:05:07,523
en yakın insan akrabalarımız
hakkındaki düşüncelerimiz
51
00:05:07,523 --> 00:05:10,163
önemli ölçüde değişti.
52
00:05:11,643 --> 00:05:16,603
"Neandertal" kelimesini biraz saf birini
tarif etmek için kullanırız.
53
00:05:16,603 --> 00:05:19,643
Gündelik dilde
hakaret niyetine kullanılır,
54
00:05:19,643 --> 00:05:21,723
"Tam bir Neandertal" deriz mesela.
55
00:05:21,723 --> 00:05:27,203
Arkeolojide ise Homo Sapienslere olan
benzerlikleri daha iyi anlaşılıyor.
56
00:05:27,203 --> 00:05:31,403
{\an8}Bu yeni yaklaşım büyük oranda
Ralph Solecki'nin Şanidar Mağarası'ndaki...
57
00:05:31,403 --> 00:05:34,843
{\an8}PROFESÖR GRAEME BARKER
ŞANİDAR MAĞARASI PROJE DİREKTÖRÜ
58
00:05:34,843 --> 00:05:36,403
{\an8}...çalışmalarına dayanıyor.
59
00:05:40,403 --> 00:05:42,883
IRAK
60
00:05:42,883 --> 00:05:46,363
{\an8}Ralph Solecki 1917'de doğmuş.
61
00:05:46,363 --> 00:05:48,843
Birkaç yıl önce ileri yaşta öldü.
62
00:05:49,403 --> 00:05:51,243
İnanılmaz dayanıklı biriydi.
63
00:05:53,363 --> 00:05:58,283
İkinci Dünya Savaşı'nda bir mayına basmış
ama mucizevi bir şekilde hayatta kalmış.
64
00:06:00,883 --> 00:06:04,203
Fevkalade bir insandı.
65
00:06:05,843 --> 00:06:09,123
Şanidar'ı nereden duyduğunu
tam olarak bilmiyorum
66
00:06:10,163 --> 00:06:11,323
{\an8}ama buraya geldi...
67
00:06:11,323 --> 00:06:12,723
{\an8}ŞANİDAR MAĞARASI 1957
68
00:06:12,723 --> 00:06:17,003
...ve 1951 ile 1960 arasında
beş sezon burada çalıştı.
69
00:06:23,243 --> 00:06:28,763
Mağaranın zemininin çoğunu kaplayan,
kuzey-güney yönünde bir hendek kazdı.
70
00:06:35,483 --> 00:06:38,203
Kazı alanının
bu kadar meşhur olmasının sebebi
71
00:06:38,203 --> 00:06:43,003
Solecki'nin burada kadın, erkek, çocuk
10 tane Neandertal bulması.
72
00:06:59,083 --> 00:07:00,763
O zamanlar
73
00:07:01,803 --> 00:07:03,803
gençtik.
74
00:07:07,363 --> 00:07:09,683
Yaklaşık
75
00:07:11,123 --> 00:07:12,923
17-18 yaşlarındaydım.
76
00:07:16,843 --> 00:07:18,843
Doktor bize işi öğretti.
77
00:07:21,443 --> 00:07:24,363
Mağaradan bir sürü taş çıktı,
büyük taşlar.
78
00:07:25,083 --> 00:07:26,523
Patlayıcı kullandılar.
79
00:07:35,403 --> 00:07:39,603
Neandertal iskeletleri buldular.
Önemli bir şeydi.
80
00:07:42,963 --> 00:07:46,803
Kaburgaları ve kemikleri kalındı.
81
00:07:47,483 --> 00:07:49,803
Kafaları çok büyüktü.
82
00:07:53,203 --> 00:07:54,643
Elleri de öyle.
83
00:07:55,643 --> 00:07:57,803
Her yönden dikkat çekiciydiler.
84
00:07:59,243 --> 00:08:03,043
Bu, Solecki'nin ilk büyük keşfiydi.
85
00:08:03,763 --> 00:08:06,363
Adını Şanidar 1 koydu.
86
00:08:07,283 --> 00:08:11,363
Bizimkinden çok farklı bir türe ait
bir iskelet.
87
00:08:15,923 --> 00:08:19,043
Yüz hatları çok daha belirgin.
88
00:08:19,043 --> 00:08:21,963
Kaş çıkıntıları büyük,
kafatasının şekli farklı.
89
00:08:21,963 --> 00:08:23,723
Bizim kafatasımız yuvarlak.
90
00:08:23,723 --> 00:08:25,283
İri yapılılar.
91
00:08:26,443 --> 00:08:30,323
Konuştukları bir dilin
olduğunu varsayıyoruz.
92
00:08:32,283 --> 00:08:37,043
Haklarındaki bilgimiz arttıkça,
40-50 yıl önce düşündüğümüzden
93
00:08:37,043 --> 00:08:40,163
çok daha karmaşık olduklarını
daha iyi anlıyoruz.
94
00:08:44,723 --> 00:08:47,403
Yaşam ağacı diye bir şey var.
95
00:08:48,283 --> 00:08:50,003
Her insan, her hayvan
96
00:08:50,963 --> 00:08:54,123
yaşam ağacının bir dalını oluşturuyor.
97
00:08:54,123 --> 00:08:56,163
{\an8}ABDULWAHAB SULEIMAN HASAN
ARKEOLOG
98
00:08:56,163 --> 00:08:58,923
{\an8}SORAN ESKİ ESERLER
VE KÜLTÜR VARLIKLARI MÜDÜRÜ
99
00:08:58,923 --> 00:09:03,843
Dallardan biri biziz,
Neandertaller de diğer bir dal.
100
00:09:06,123 --> 00:09:08,683
Bir noktada ayrılmışız.
101
00:09:10,603 --> 00:09:12,923
Gerçek anlamda
102
00:09:13,483 --> 00:09:18,003
kuzenimin naaşının
üzerinde oturuyormuş gibi hissediyorum.
103
00:09:24,843 --> 00:09:29,203
Şu anda mağaranın zemininden
yaklaşık dört buçuk metre aşağıdayız.
104
00:09:29,883 --> 00:09:32,643
Yani yaklaşık 45.000 yıl öncesindeyiz.
105
00:09:33,323 --> 00:09:38,843
Şanidar 1'in gömüldüğü
veya bırakıldığı seviye burası.
106
00:09:41,643 --> 00:09:46,083
{\an8}ŞANİDAR 1
107
00:09:46,843 --> 00:09:50,043
{\an8}45.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ
108
00:09:50,963 --> 00:09:54,123
Kafasının sağ tarafında yara izi var.
109
00:09:58,843 --> 00:10:00,643
Sol gözünde de var,
110
00:10:00,643 --> 00:10:03,283
o gözünün kör olmasına
sebep olmuş olabilir,
111
00:10:03,283 --> 00:10:06,003
diğer yaralarıyla bağlantılı da olabilir.
112
00:10:18,803 --> 00:10:21,563
Sağ kolunu da kullanamıyormuş.
113
00:10:24,643 --> 00:10:29,523
Sağ kolu birden fazla yerden kırılmış,
114
00:10:29,523 --> 00:10:34,603
ayrıca görünüşe bakılırsa
alt kısmı kesilmiş veya kopmuş.
115
00:10:34,603 --> 00:10:38,163
Sonuç olarak
sağ kolda dirsekten aşağısı yok.
116
00:10:40,763 --> 00:10:45,083
Başka yaralar da var.
Dizinde oldukça ilerlemiş artrit varmış.
117
00:10:49,963 --> 00:10:52,283
Ayak kemiklerinde kırıklar var.
118
00:10:54,843 --> 00:10:57,563
Avlanma açısından bakarsak,
119
00:10:57,563 --> 00:11:00,923
normal şekilde avlanmayı
belki becerememiş olabilir
120
00:11:00,923 --> 00:11:03,603
ama ileri bir yaşa kadar
hayatta kalabilmiş.
121
00:11:12,443 --> 00:11:15,803
Yeni keşiften çıkarılan sonuç
çok önemliydi.
122
00:11:20,643 --> 00:11:24,043
Şanidar 1'in bulunması
büyük bir değişimin başlangıcıydı
123
00:11:24,043 --> 00:11:25,883
çünkü Neandertal toplumunda
124
00:11:25,883 --> 00:11:30,003
şefkat ve merhamet unsurunun
olduğunu gösteriyordu.
125
00:11:32,483 --> 00:11:39,363
Ağır yaralı bir kişinin klanı tarafından
desteklendiğine dair kanıtlar vardı.
126
00:11:47,043 --> 00:11:49,083
Çok geçmeden Solecki,
127
00:11:49,083 --> 00:11:53,643
aynı derecede dikkate değer bir
hikâyesi olan başka bir ceset buldu.
128
00:11:53,643 --> 00:11:57,963
{\an8}ŞANİDAR 3
129
00:12:00,003 --> 00:12:04,403
{\an8}45.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ
130
00:12:06,123 --> 00:12:09,523
Şanidar 3 de yetişkin bir erkekti
131
00:12:10,443 --> 00:12:12,643
ve onun da yaraları vardı.
132
00:12:12,643 --> 00:12:16,843
Kaburgalarındaki ciddi bir yara da
bunlardan biriydi.
133
00:12:17,963 --> 00:12:22,123
Neolitik dönemde yaşamın
şiddet içerdiğinin çarpıcı bir göstergesi.
134
00:12:35,523 --> 00:12:38,203
İlginç bir şekilde,
mağaranın başka yerlerinde
135
00:12:38,203 --> 00:12:43,723
Şanidar 3'ün ölümüne dair ipuçları veren
başka kalıntılar da bulundu.
136
00:12:44,883 --> 00:12:46,723
{\an8}Bunlar Şanidar'dan çıkarıldı.
137
00:12:46,723 --> 00:12:48,163
{\an8}TAŞ ALET UZMANI
138
00:12:49,123 --> 00:12:53,323
Bu büyük parçaya "çekirdek" diyoruz.
Çekirdek bir tür çakıl.
139
00:12:53,323 --> 00:12:56,763
Çakıllar nehir kıyısında falan bulunan
yuvarlak taşlardır.
140
00:12:56,763 --> 00:13:00,123
Neandertaller bunları toplayıp
parçalar kopararak
141
00:13:00,123 --> 00:13:02,643
taşın kendisini alet hâline getiriyorlar
142
00:13:02,643 --> 00:13:06,883
ya da "yonga" dediğimiz kopan parçaları
alet olarak kullanıyorlardı.
143
00:13:06,883 --> 00:13:10,523
Üç kilometre ötedeki Zap Suyu'nda
bunlardan bolca bulunuyor.
144
00:13:20,723 --> 00:13:24,043
Mızrak ucuna benzer bir şey
yapmaya çalışıyorum.
145
00:13:25,003 --> 00:13:26,683
Yaptığım şey
146
00:13:27,923 --> 00:13:29,363
kenardan başlayıp
147
00:13:30,843 --> 00:13:33,083
küçük parçalar koparmak.
148
00:13:33,083 --> 00:13:35,843
Böyle yaparak keskinleştirmiş oluyorum.
149
00:13:39,923 --> 00:13:41,963
Fazla bir şey koparmadım
150
00:13:41,963 --> 00:13:45,003
ama şimdiden oldukça keskin
olduğunu görebiliyoruz.
151
00:13:46,483 --> 00:13:48,243
Böyle bir mızrak ucu yapmak
152
00:13:48,243 --> 00:13:51,443
gördüğünüz gibi
sadece beş altı dakikamı aldı.
153
00:13:52,483 --> 00:13:54,563
Ne yaptığının farkında olan,
154
00:13:54,563 --> 00:13:58,403
elindekinin ne olduğunu bilen
biri kullanırsa ölümcül bir silah.
155
00:14:21,963 --> 00:14:27,123
Şanidar 3'ün ilginç yanlarından biri de
üzerinde delinme yarası olması.
156
00:14:30,803 --> 00:14:36,123
Yani taştan mızrak ucu ya da her neydiyse
157
00:14:36,123 --> 00:14:38,603
göğüs kafesine girip ilerlemiş.
158
00:14:38,603 --> 00:14:42,483
Akciğeri delip akciğerin çökmesine de
neden olmuş olabilir.
159
00:15:14,443 --> 00:15:17,483
Kaburgadaki yara
fırlatılan bir cisme işaret ediyor.
160
00:15:21,563 --> 00:15:24,203
Bir tür mızrak fırlatıldığını
düşünebiliriz.
161
00:15:33,803 --> 00:15:35,443
Av kazası olabilir.
162
00:15:37,083 --> 00:15:39,723
İnsanlar arasında şiddet olabilir.
163
00:15:44,323 --> 00:15:49,283
Bir şekilde yaralanmış ve hayatta kalmış,
o kadarını biliyoruz.
164
00:15:50,523 --> 00:15:52,643
Bu da yaralarının iyileşmesi için
165
00:15:52,643 --> 00:15:56,043
destek ve yardım aldığı
anlamına gelebilir.
166
00:16:03,403 --> 00:16:08,963
Ağır yaralı olsalar da
hem Şanidar 3'e hem de Şanidar 1'e
167
00:16:08,963 --> 00:16:11,883
etraflarındaki insanların
baktığı anlaşılıyor.
168
00:16:17,083 --> 00:16:21,003
Bu, Neandertal yaşamıyla ilgili
yeni ve radikal bir bakış açısıydı.
169
00:16:22,923 --> 00:16:24,243
Başka bir yerde,
170
00:16:24,243 --> 00:16:27,843
Şanidar'ın kuzeybatısına düşen
çok uzaktaki bir mağarada
171
00:16:27,843 --> 00:16:30,683
yaşamlarına dair
başka kanıtlar da bulundu.
172
00:16:31,403 --> 00:16:37,723
ZAGREB
HIRVATİSTAN
173
00:16:42,203 --> 00:16:45,443
Neandertallerle ilgili her yeni kanıt,
174
00:16:46,603 --> 00:16:49,963
aslında ne kadar
insan olduklarını gösteriyor.
175
00:16:56,243 --> 00:16:59,403
Ama davranışları bizimkinden farklıymış.
176
00:17:02,523 --> 00:17:05,803
Bambaşka bir dünyada yaşamışlar.
177
00:17:21,923 --> 00:17:24,803
Bu, Krapina Koleksiyonu'nun bir parçası.
178
00:17:27,563 --> 00:17:31,403
Yaklaşık 130.000 yıl öncesinden kalma.
179
00:17:31,403 --> 00:17:36,083
Tek bir kazı alanından gelen
en büyük Neandertal koleksiyonu.
180
00:17:40,443 --> 00:17:46,403
Seksen civarında Neandertal birey
olduğunu tahmin ediyoruz.
181
00:17:47,883 --> 00:17:50,203
Cesetler bütün hâlinde gömülmemiş.
182
00:17:50,203 --> 00:17:54,923
Elimizde bu bireylerin bedenlerinin
sadece parçaları var.
183
00:17:54,923 --> 00:17:56,803
Çok sıra dışı bir durum.
184
00:17:57,603 --> 00:18:00,203
{\an8}DAVORKA RADOVČIĆ
KRAPINA KOLEKSİYONU KÜRATÖRÜ
185
00:18:00,203 --> 00:18:02,163
{\an8}HIRVATİSTAN DOĞA TARİHİ MÜZESİ
186
00:18:06,683 --> 00:18:12,083
Krapina kemiklerinde,
hem kafatasında hem de diğer kemiklerde
187
00:18:12,083 --> 00:18:16,483
bir sürü insan yapımı kesik izi görüyoruz.
188
00:18:23,603 --> 00:18:25,803
Bu bir kaval kemiği.
189
00:18:25,803 --> 00:18:30,963
Kasıtlı olarak kırılmış,
parçalanmış gibi duruyor.
190
00:18:32,923 --> 00:18:38,043
Burada kesik izleri ve hatta
başka izler de görebilirsiniz.
191
00:18:39,283 --> 00:18:43,963
Böyle uzun bir kemik
neden parçalanmış olabilir derseniz
192
00:18:43,963 --> 00:18:48,523
içindeki ilikten dolayı olabilir.
193
00:18:52,163 --> 00:18:58,443
Bu da bir incik kemiği.
Bunun üzerinde de yine ilginç bir iz var.
194
00:18:58,443 --> 00:19:00,123
Kemiğin yüzeyinde.
195
00:19:01,283 --> 00:19:04,643
Büyük ihtimalle kemiğin üzerinde kalan et
196
00:19:04,643 --> 00:19:10,083
ya da kas dokusu kazınırken olmuş.
197
00:19:10,083 --> 00:19:16,203
Hani tavuk kemiğinin üzerinde
et kaldığında yaparız ya, öyle bir şey.
198
00:19:28,083 --> 00:19:33,083
Birbirlerini yediklerini duyunca
şoke oluyoruz.
199
00:19:38,203 --> 00:19:42,403
Ama "Ne tür bir yamyamlıktı?"
sorusunu da sormamız gerekiyor.
200
00:19:43,603 --> 00:19:45,123
Ne anlam yüklüyorlardı?
201
00:20:03,203 --> 00:20:06,923
Şuna bak, mutfak bıçağı gibi kesiyor.
202
00:20:08,843 --> 00:20:11,163
- Hiç uğraştırmıyor.
- Evet, çok kolay.
203
00:20:11,883 --> 00:20:14,203
{\an8}DR ANKICA OROS SRŠEN
ARAŞTIRMA GÖREVLİSİ
204
00:20:14,203 --> 00:20:16,123
{\an8}HIRVAT BİLİM VE SANAT AKADEMİSİ
205
00:20:16,123 --> 00:20:22,163
Aletleri yeniden yaparak,
onların yöntemlerini kullanarak
206
00:20:22,163 --> 00:20:25,643
neler düşündüklerini anlamaya,
207
00:20:25,643 --> 00:20:29,963
arkasındaki bilişsel süreçleri
görmeye çalışıyoruz.
208
00:20:30,843 --> 00:20:36,963
Şöyle bir fark var, bizde kesik izleri
sadece eklemlere yakın yerlerde.
209
00:20:36,963 --> 00:20:40,443
Krapina'daki insan kalıntılarında ise
210
00:20:40,443 --> 00:20:44,003
tuhaf bir şekilde
kemik boyunca o izler mevcut.
211
00:20:44,003 --> 00:20:48,123
- Sanki sürekli kazımışlar gibi.
- Evet.
212
00:20:49,363 --> 00:20:54,283
Bunu tanıdığım birine yaptığımı
hayal edemiyorum.
213
00:21:00,403 --> 00:21:04,563
Bu, meşhur Krapina 3 kafatası.
214
00:21:05,603 --> 00:21:11,483
Koleksiyondaki
en eksiksiz kafatası örneği bu,
215
00:21:11,483 --> 00:21:16,203
yüzü gösteren başka örnek yok.
216
00:21:21,243 --> 00:21:24,083
Bu kişinin kadın olduğunu düşünüyoruz.
217
00:21:24,083 --> 00:21:27,283
Yirmili yaşlarında genç bir Neandertal.
218
00:21:29,003 --> 00:21:31,723
İlginç bir şekilde, ön kemikte
219
00:21:31,723 --> 00:21:36,683
40 civarında kesik izi var.
220
00:21:40,403 --> 00:21:43,043
Kırk tane kesik izinin
221
00:21:43,043 --> 00:21:48,083
yavaşça ve birbirine çok yakın bir şekilde
yapılmış olması kararlılığa işaret ediyor.
222
00:21:49,003 --> 00:21:51,363
Bu kemikleri yediklerini bile düşünsek
223
00:21:51,363 --> 00:21:54,963
açlıktan dolayı yediklerini sanmıyorum.
224
00:21:57,683 --> 00:22:00,643
Aslında çok karmaşık bir davranış.
225
00:22:09,883 --> 00:22:14,603
Belki de tanıdıkları kişinin etini yiyerek
226
00:22:15,483 --> 00:22:18,563
bir şey kazanmaya çalışıyorlardı.
227
00:22:18,563 --> 00:22:23,843
Hayatlarını paylaştıkları bu kişinin
beğendikleri bir özelliğini mesela.
228
00:22:26,763 --> 00:22:29,443
Elimizdeki etnografik örneklerden
biliyoruz ki
229
00:22:29,963 --> 00:22:33,683
yakın zamana kadar
insanlar sevdiklerinin etlerini yermiş.
230
00:22:33,683 --> 00:22:38,683
Çünkü etlerini yiyerek,
diğer nesillere aktarılabilecek bir şeyi
231
00:22:38,683 --> 00:22:43,723
kazanmaya çalışıyorlarmış.
Bir tür miras diyebiliriz yani.
232
00:22:47,603 --> 00:22:51,083
Neandertallerin bu davranışının
altında yatan temel sebebin
233
00:22:51,083 --> 00:22:55,563
bu olduğunu söyleyemem
ama bu da ihtimallerden biri.
234
00:23:01,803 --> 00:23:04,483
Neandertallerin ölülerine davranış şekli,
235
00:23:04,483 --> 00:23:07,603
düşüncelerinin karmaşık olduğunu
gösteriyor.
236
00:23:13,123 --> 00:23:19,043
Bunu en iyi, Ralph Solecki'nin
en ünlü keşfi olan Şanidar 4'ten
237
00:23:20,003 --> 00:23:25,843
ya da yaygın adıyla
"Çiçekli Mezar"dan anlıyoruz.
238
00:23:30,203 --> 00:23:32,003
Şimdi bu mağarada
239
00:23:33,523 --> 00:23:37,003
dokuz Neandertal bulduk,
240
00:23:37,003 --> 00:23:39,723
iki tanesi çok önemli.
241
00:23:39,723 --> 00:23:43,603
{\an8}Şurada, yaklaşık beş metre derinlikte
bulunan 1 Numara.
242
00:23:43,603 --> 00:23:46,243
{\an8}PROFESÖR RALPH SOLECKI
ŞANİDAR MAĞARASI 1994
243
00:23:46,243 --> 00:23:49,803
{\an8}Bir de şurada, yedi metre derinlikte
bulunan Şanidar 4.
244
00:23:50,883 --> 00:23:53,563
{\an8}Ralph Solecki büyük bir arkeologdu.
245
00:23:53,563 --> 00:23:55,443
{\an8}PROFESÖR CHRIS HUNT
JEOARKEOLOG
246
00:23:55,443 --> 00:23:57,243
{\an8}Ayrıca çok güzel anlatırdı.
247
00:23:57,243 --> 00:24:03,883
Buna ruhsal evrimin
ilk işareti diyebiliriz,
248
00:24:04,403 --> 00:24:07,323
dinin ilk ortaya çıkış
emaresi diyebiliriz.
249
00:24:11,323 --> 00:24:13,763
{\an8}ŞANİDAR 4
250
00:24:13,763 --> 00:24:17,843
{\an8}'ÇİÇEKLİ MEZAR'
251
00:24:17,843 --> 00:24:22,763
{\an8}Çiçekli mezarın bulunması
ufuk açıcı bir olaydı.
252
00:24:22,763 --> 00:24:24,083
{\an8}75.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ
253
00:24:24,083 --> 00:24:28,603
{\an8}Çünkü eksiksiz bir Neandertal iskeletiydi,
son derece nadir bulunan bir şey.
254
00:24:30,323 --> 00:24:36,843
Polen aramak için de örnek alınmıştı,
bu o zamanlar çok radikal bir şeydi.
255
00:24:36,843 --> 00:24:42,603
Çıkardığımız toprakta polen bulduk.
Böyle bir şey.
256
00:24:43,243 --> 00:24:46,963
Bu polenler sekiz farklı çiçek türüne ait.
257
00:24:46,963 --> 00:24:50,603
Çiçeklerin bu kişiyle
birlikte defnedildiğini düşünüyoruz.
258
00:24:54,283 --> 00:24:57,603
"Cenaze töreni yaptılar"
diyecek kadar ileri gitmiyor
259
00:24:57,603 --> 00:25:00,883
ama söylediklerinden
bir bakıma o sonuç çıkıyor.
260
00:25:02,803 --> 00:25:05,523
{\an8}"Son buzul çağında
birileri yas tutmak için...
261
00:25:05,523 --> 00:25:08,323
{\an8}RALPH SOLECKI'NİN KİTABINDAN
OKUYAN, OĞLU JOHN
262
00:25:08,323 --> 00:25:09,883
{\an8}...çiçek toplamış."
263
00:25:14,443 --> 00:25:19,523
Neandertallerle ilgili algımız
hep kötü hayatlar yaşadıkları yönündeydi.
264
00:25:19,523 --> 00:25:22,963
Kaba saba insanlardı. İnce hisleri yoktu.
265
00:25:22,963 --> 00:25:24,883
Düşünceleri basitti.
266
00:25:29,203 --> 00:25:32,723
Burada ise hassas, şefkatli insanlar
olduklarını görüyoruz.
267
00:25:36,963 --> 00:25:38,923
Tüm gazetelerde manşet oldu.
268
00:25:40,203 --> 00:25:43,803
Çünkü bu Neandertaller,
ölülerine saygı göstermek için
269
00:25:43,803 --> 00:25:47,683
gözyaşları içinde
etraftaki tepelerden çiçek topluyordu.
270
00:25:58,963 --> 00:26:01,163
Karşımızdakiler "Çiçek İnsanları"ydı.
271
00:26:02,003 --> 00:26:05,923
Arkeoloji açısından
benzeri görülmemiş, büyük bir keşif.
272
00:26:44,643 --> 00:26:48,323
Şanidar 4'ün keşfinden sonraki yıllarda
273
00:26:49,443 --> 00:26:53,083
Çiçekli Mezar teorisi çok eleştiri aldı.
274
00:27:01,163 --> 00:27:03,283
Kuyruklu bir hamstere benzeyen,
275
00:27:03,283 --> 00:27:07,483
yuva kazan bir hayvan olan
İran faresini araştıran biri,
276
00:27:08,163 --> 00:27:12,763
bu farelerin yemek için
yuvalarına çiçek götürdüğünü buldu.
277
00:27:16,163 --> 00:27:18,883
Birçok açıdan yıkıcı bir darbeydi.
278
00:27:18,883 --> 00:27:23,883
Çünkü Solecki hayvan yuvasına benzeyen
çukurlar da görmüştü.
279
00:27:27,843 --> 00:27:29,843
Ama ekip, Solecki'nin
280
00:27:29,843 --> 00:27:33,763
kısmen de olsa haklı olduğunu gösteren
yeni kanıtlar buldu.
281
00:27:35,083 --> 00:27:40,883
Bu bölgede bugün bile sırtlanlar,
kurtlar ve leoparlar görülüyor.
282
00:27:40,883 --> 00:27:42,723
Cesedi olduğu gibi bıraksalar
283
00:27:42,723 --> 00:27:46,083
bir hayvanın gelip onu yiyeceği
neredeyse kesin.
284
00:28:00,323 --> 00:28:05,323
Bu iskeletlerde ise eksik parça yok,
belli ki ortada bırakılmamışlar.
285
00:28:07,923 --> 00:28:10,763
Bir şekilde korunmuşlar.
286
00:28:16,683 --> 00:28:22,883
Benim tahminim,
ağaç dallarını vesaire kullanarak
287
00:28:24,283 --> 00:28:29,563
vahşi hayvanları uzak tutacak
bir bariyer yaptıkları şeklinde.
288
00:28:32,363 --> 00:28:35,043
Bitki parçaları ve polenler de
289
00:28:35,043 --> 00:28:40,883
iskelete dönüşen cesedin
göğüs kafesine düşmüş olmalı.
290
00:28:44,403 --> 00:28:49,083
Solecki'nin anlattığı hikâye
bence harika bir hikâye.
291
00:28:52,003 --> 00:28:58,123
Şu anda sahip olduğumuz bilgilere göre
bu hikâye doğru değil.
292
00:28:59,283 --> 00:29:00,483
Kesinlikle değil.
293
00:29:08,643 --> 00:29:15,163
Ama bence
Neandertallerin ölülerini önemsediği
294
00:29:15,163 --> 00:29:17,603
ya da onları korumaya çalıştığı fikri...
295
00:29:21,563 --> 00:29:24,243
...aslında onun söylediklerinden
296
00:29:25,003 --> 00:29:28,443
çok da farklı bir şey değil.
297
00:29:33,563 --> 00:29:38,723
Ralph Solecki,
Çiçekli Mezar'ı 1960'ta keşfetti.
298
00:29:40,603 --> 00:29:42,963
Ertesi yıl tekrar gelmeyi planlıyordu
299
00:29:43,683 --> 00:29:47,403
ama bir daha Şanidar'da
kazı yapma fırsatını bulamadı.
300
00:29:55,763 --> 00:29:57,563
{\an8}BİRİNCİ IRAK-KÜRT SAVAŞI
301
00:29:57,563 --> 00:30:01,563
Kürtler, Irak tanklarının ulaşamadığı
dağların efendileri.
302
00:30:03,643 --> 00:30:05,083
{\an8}KÖRFEZ SAVAŞI
1990 - 1991
303
00:30:05,083 --> 00:30:07,723
{\an8}Amerika, Irak'la savaşmıyor.
304
00:30:08,403 --> 00:30:09,843
{\an8}Bom! Tam isabet.
305
00:30:09,843 --> 00:30:12,003
{\an8}Irak dünyayla savaşıyor.
306
00:30:17,163 --> 00:30:18,763
{\an8}IRAK SAVAŞI
2003 - 2011
307
00:30:19,563 --> 00:30:22,363
Rejim değişikliği işte böyle bir şey.
308
00:30:25,283 --> 00:30:26,803
Saddam artık yok.
309
00:30:27,643 --> 00:30:29,003
{\an8}IŞİD'LE SAVAŞ
2013 -2018
310
00:30:29,003 --> 00:30:32,803
{\an8}Gelişmiş silahlarla
bombardıman altına alınan IŞİD'in etrafı
311
00:30:32,803 --> 00:30:34,883
bu birlikler tarafından kuşatıldı.
312
00:30:40,203 --> 00:30:46,043
2010'ların başlarında
ortalık büyük ölçüde durulduğu için...
313
00:30:46,043 --> 00:30:49,443
IŞİD'in sonu yaklaşıyor.
314
00:30:49,443 --> 00:30:53,523
... Kürt Bölgesel Yönetimi
Profesör Graeme Barker'a ulaşarak
315
00:30:53,523 --> 00:30:56,963
Şanidar Mağarası'nda
yeniden kazılara başlamasını istedi.
316
00:30:59,083 --> 00:31:01,803
Neandertal kalıntısı
bulmayı beklemiyorduk.
317
00:31:01,803 --> 00:31:07,403
Projenin amacı zaten bu değildi,
Solecki'nin yaptığı işi geliştirmekti.
318
00:31:09,843 --> 00:31:12,643
Bu yüzden 2018'de
319
00:31:12,643 --> 00:31:18,243
çeyrek asırdan uzun süredir ilk kez
bir Neandertal iskeleti bulunduğunda
320
00:31:18,243 --> 00:31:22,043
ekip için büyük sürpriz oldu.
321
00:31:24,963 --> 00:31:27,803
İlk bulduğumuz şey
bir kafatası parçasıydı,
322
00:31:27,803 --> 00:31:32,043
inanılmaz heyecan vericiydi.
Göz yuvasının bir parçasıydı.
323
00:31:34,843 --> 00:31:39,283
Bariz bir şekilde
Neandertal özelliği taşıyor.
324
00:31:39,283 --> 00:31:42,243
Kaş çıkıntıları çok daha belirgin olur.
325
00:31:45,843 --> 00:31:48,683
Onun hemen altında da sol kol vardı.
326
00:31:50,003 --> 00:31:56,243
Sol kol vücudun altında kıvrılmış
ve başın altına konmuş gibiydi.
327
00:31:59,163 --> 00:32:00,883
Yeni yapılan tarih tespiti
328
00:32:00,883 --> 00:32:04,883
Solecki'nin en eski keşifleriyle
aynı dönemden olduğunu gösteriyor.
329
00:32:07,083 --> 00:32:10,043
{\an8}75.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ
330
00:32:10,043 --> 00:32:16,083
{\an8}Yetmiş beş bin yıl öncesini
zihnimizde canlandırmak oldukça zor.
331
00:32:17,163 --> 00:32:20,923
Yazılı tarihi dikkate alırsak
çok uzun bir süre gibi
332
00:32:20,923 --> 00:32:24,723
ama türümüzün tarihi açısından
okyanusta bir damladan farkı yok.
333
00:32:34,083 --> 00:32:38,163
O dönemde
dünyada olup bitenleri düşünürsek,
334
00:32:38,163 --> 00:32:40,243
Neandertaller yok oldu,
335
00:32:40,243 --> 00:32:43,123
modern insanlar
dünyanın her yerine yayıldı.
336
00:32:44,603 --> 00:32:48,443
Tarım, şehirler, şehircilik.
Avrupa sömürgeciliği.
337
00:32:49,843 --> 00:32:50,723
{\an8}ÖZGÜRLÜK TAHVİLLERİ
338
00:32:50,723 --> 00:32:53,243
Yirminci yüzyıldaki korkunç olaylar.
339
00:33:12,723 --> 00:33:14,483
Tüm bu olaylar boyunca...
340
00:33:16,723 --> 00:33:18,443
...o adam orada öylece durdu.
341
00:33:23,283 --> 00:33:26,163
Kadın da olabilir. Yatmaya devam etti.
342
00:33:30,603 --> 00:33:32,803
Büyük bir kaya kütlesinin altındaydı.
343
00:33:34,563 --> 00:33:38,243
Sonra da nasıl olduysa
biz geldik ve onu bulduk.
344
00:33:43,403 --> 00:33:47,803
{\an8}ŞANİDAR Z
345
00:33:50,763 --> 00:33:54,443
Kesinlikle bir nesle mal olacak bir keşif.
Hiç beklenmiyordu.
346
00:34:00,683 --> 00:34:05,923
Kafatası büyük oranda ezilmişti,
dümdüz olmuştu.
347
00:34:05,923 --> 00:34:08,243
İki üç santim kalınlığındaydı.
348
00:34:12,923 --> 00:34:14,363
Parçalar hâlindeydi.
349
00:34:15,963 --> 00:34:17,203
Çok da kırılgandı.
350
00:34:21,443 --> 00:34:27,123
Tek bir fırça darbesiyle bile
dağılıp yok olabilirdi.
351
00:34:27,123 --> 00:34:29,563
O yüzden çok dikkatli olmak gerekiyordu.
352
00:34:29,563 --> 00:34:31,003
Bu parça ne?
353
00:34:31,003 --> 00:34:33,323
Çenenin ön kısmı,
354
00:34:34,083 --> 00:34:37,963
bir de alt dişlerin çoğu ama hepsi değil.
355
00:34:37,963 --> 00:34:40,723
Dağılmaması için
etrafındaki toprakla birlikte
356
00:34:40,723 --> 00:34:42,803
küçük parçalar hâlinde çıkardık.
357
00:34:45,243 --> 00:34:48,283
Çok zahmetli bir iş
ama bunu boşuna yapmıyoruz.
358
00:34:48,283 --> 00:34:49,723
Tek şansımız var.
359
00:34:50,443 --> 00:34:53,283
Arkeoloji doğası gereği yıkıcıdır.
360
00:34:53,923 --> 00:34:55,443
Bir kere kazdıktan sonra
361
00:34:56,243 --> 00:34:57,803
tekrar yapma şansımız yok.
362
00:35:02,963 --> 00:35:06,523
O küçük paketleri
sonra İngiltere'ye getirip
363
00:35:07,283 --> 00:35:09,163
burada birleştirdik.
364
00:35:19,603 --> 00:35:24,443
CAMBRIDGE ÜNİVERSİTESİ
İNGİLTERE
365
00:35:26,723 --> 00:35:29,283
Ekibimiz küçük ama harika bir ekip.
366
00:35:29,803 --> 00:35:31,563
Her milletten insan var.
367
00:35:35,163 --> 00:35:38,123
Kemikleri temizleyip güçlendirdikten sonra
368
00:35:38,123 --> 00:35:42,283
elimizdeki parçalarla
restorasyonu yapmaya başladım.
369
00:35:42,283 --> 00:35:43,843
Büyük bir yapboz gibiydi.
370
00:35:43,843 --> 00:35:48,523
{\an8}DR LUCÍA LÓPEZ-POLÍN
KORUMA UZMANI - ŞANİDAR MAĞARASI PROJESİ
371
00:35:48,523 --> 00:35:51,803
İlk parça, işin kolay kısmı.
372
00:35:54,083 --> 00:35:56,283
Sonrasında gittikçe zorlaşıyor.
373
00:36:01,243 --> 00:36:02,843
Sabırlı olmanız gerekiyor.
374
00:36:05,723 --> 00:36:09,803
Çünkü elinizde eşsiz bir numune var.
375
00:36:12,203 --> 00:36:14,403
Bu, büyük bir sorumluluk.
376
00:36:16,203 --> 00:36:18,243
Ekibin umudu,
377
00:36:19,003 --> 00:36:23,003
kafatasını birleştirerek
Şanidar Z'nin yüzünü yeniden oluşturmak.
378
00:36:25,523 --> 00:36:29,483
Kafatasının başka bir parçasında da
başka ipuçları var.
379
00:36:31,763 --> 00:36:37,683
Bugün Şanidar Z'nin dişlerinde oluşan
diş taşlarını topluyorum.
380
00:36:45,883 --> 00:36:50,603
{\an8}Diş taşı dişlerimizin dışında oluşan,
dişçiye temizlettiğimiz bir tabakadır.
381
00:36:50,603 --> 00:36:53,003
{\an8}DOÇ DR AMANDA HENDRY
LEIDEN ÜNİVERSİTESİ
382
00:36:55,403 --> 00:36:57,803
Ağzımızda doğal olarak oluşur
383
00:36:57,803 --> 00:37:02,043
ve ağzımıza giren her şeyden
içinde biraz barındırır.
384
00:37:03,283 --> 00:37:06,923
Bu sayede bu malzemeden
pek çok şey öğrenebiliyoruz.
385
00:37:31,603 --> 00:37:34,603
Neandertallerin
çok iyi avcılar olduklarına,
386
00:37:34,603 --> 00:37:38,923
ağızlarına etten başka bir şey
koymadıklarına dair
387
00:37:38,923 --> 00:37:41,883
uzun süredir devam eden bir anlatı var.
388
00:37:48,403 --> 00:37:54,243
Neandertallerin aslında bitki de yediğini
389
00:37:54,243 --> 00:37:58,003
son 10-20 yıl içinde fark ettik.
390
00:38:10,443 --> 00:38:13,363
Çiğken zehirli olan bir şeyin
391
00:38:13,363 --> 00:38:16,683
yenilebilir ve besleyici bir şeye
nasıl dönüştürüleceği,
392
00:38:17,643 --> 00:38:20,563
öğrenmesi bir ömür süren bir şey.
393
00:38:24,563 --> 00:38:29,763
Modern toplayıcılardan
yola çıkacak olursak,
394
00:38:29,763 --> 00:38:34,883
bilgi toplama konusunda uzmanlaşanlar
büyük ihtimalle kadınlardı.
395
00:38:42,483 --> 00:38:47,243
Neandertallerin ne tür bitkiler yediğini
tespit edersek...
396
00:38:51,763 --> 00:38:57,403
...kadınların o toplumdaki rolünü
daha iyi anlayabiliriz.
397
00:39:03,603 --> 00:39:08,643
Adlarını, umutlarını, hayallerini,
hikâyenin tamamını asla öğrenemeyeceğiz.
398
00:39:11,923 --> 00:39:15,123
Ama hayatlarının küçük bir parçasına
399
00:39:15,123 --> 00:39:20,043
az da olsa ışık tuttuğumuz
bir projede yer almak muhteşem bir şey.
400
00:39:28,523 --> 00:39:32,603
"Bu kişi kim? Nasıl biriydi?
Hayat hikâyesi neydi?
401
00:39:32,603 --> 00:39:35,803
Buraya nasıl geldi?" diye
merak ediyor insan.
402
00:39:40,123 --> 00:39:42,883
Kafatasından yola çıkarak
403
00:39:42,883 --> 00:39:47,003
kişinin muhtemel görünüşüne ulaşmak
bana çok zor geliyor.
404
00:39:49,283 --> 00:39:53,563
O noktada da Kennis kardeşler gibi
yetenekli insanlar devreye giriyor.
405
00:39:56,683 --> 00:39:59,563
ARNHEM
HOLLANDA
406
00:40:04,843 --> 00:40:08,083
Emma bize kafatasını,
daha doğrusu veriyi gönderdi.
407
00:40:08,083 --> 00:40:11,883
Neredeyse bütün bir kafatası.
Üç boyutlu yazıcıyla oluşturduk.
408
00:40:11,883 --> 00:40:14,123
- Böylece onu görebiliyoruz.
- Vay be.
409
00:40:14,123 --> 00:40:15,563
{\an8}Biz Kennis kardeşleriz.
410
00:40:15,563 --> 00:40:17,443
{\an8}PALEO REKONSTRÜKSIYON SANATÇISI
411
00:40:17,443 --> 00:40:21,003
{\an8}İkiz kardeşiz.
İnsanın evrimi çok ilgimizi çekiyor.
412
00:40:21,003 --> 00:40:22,563
Şu burna bak.
413
00:40:22,563 --> 00:40:28,523
Neandertal burnuna çok benziyor
ama burnun diğer tarafı çok dar.
414
00:40:28,523 --> 00:40:33,003
Soyu tükenmiş eski insanları
tekrar oluşturuyoruz.
415
00:40:33,003 --> 00:40:37,443
İlk atalarımızın gerçek hayatta
nasıl göründüğünü göstermeye çalışıyoruz.
416
00:40:37,443 --> 00:40:40,523
- Gözler büyük, yüz uzun, burun küçük.
- Evet.
417
00:40:40,523 --> 00:40:46,203
Şey gibi... Kocaman bir gözlük varmış gibi.
418
00:40:46,203 --> 00:40:49,123
Çeneyi de altına koyarsak...
419
00:40:50,203 --> 00:40:52,043
Okulda notlarımız çok kötüydü.
420
00:40:52,043 --> 00:40:53,683
Pek okumazdık.
421
00:40:53,683 --> 00:40:57,403
Kütüphanede Neandertallerin
güzel resimlerini gördük.
422
00:40:59,283 --> 00:41:01,803
Aşınmış dişler hemen göze çarpıyor, vay!
423
00:41:01,803 --> 00:41:03,803
- İnanılmaz.
- Tipik Neandertal.
424
00:41:03,803 --> 00:41:07,563
- Dişlerini mengene gibi kullanıyorlar.
- Evet. Alet gibi.
425
00:41:07,563 --> 00:41:13,603
Bunu büyüleyici buluyoruz.
Maymun yüzü insan yüzüne nasıl dönüşüyor?
426
00:41:21,163 --> 00:41:23,523
Neandertallerin ilginç yanı şu.
427
00:41:23,523 --> 00:41:26,123
Kocaman, devasa burunları var.
428
00:41:27,243 --> 00:41:28,803
Büyük, şişkin yüzleri var.
429
00:41:29,363 --> 00:41:34,043
İnsan evriminde bu kadar büyük,
tuhaf bir yüz hiç görülmemiş.
430
00:41:34,923 --> 00:41:36,603
Bunu görmek harika bir şey.
431
00:41:45,963 --> 00:41:50,163
Genelde bize kafatasları geliyor.
Genelde şekilleri bozulmuş oluyor.
432
00:41:51,603 --> 00:41:53,443
Kafataslarını düzeltiyoruz.
433
00:41:53,443 --> 00:41:57,203
Adli tıp yöntemleriyle
onları tamamlıyoruz.
434
00:42:04,003 --> 00:42:07,963
Kafatası tamamlandığında
doku tabakasını ekliyoruz.
435
00:42:09,163 --> 00:42:11,123
Kasları ve eti yani.
436
00:42:14,043 --> 00:42:16,883
Bir çeşit deri tabakasıyla kaplıyoruz.
437
00:42:20,123 --> 00:42:22,203
{\an8}İnsana benzetmek istiyorum.
438
00:42:22,203 --> 00:42:25,683
{\an8}Vahşi değil, insan gibi olsun
ama fazla klişe de olmasın.
439
00:42:42,883 --> 00:42:44,083
Gelebilirsin.
440
00:42:46,843 --> 00:42:52,043
Umarım bu yüzü birçok insan görür
ve ne kadar tuhaf olduğunu fark eder.
441
00:42:53,563 --> 00:42:56,283
Yüz hatları çok farklı.
442
00:42:57,683 --> 00:43:01,243
Bu ilginç bir şey çünkü beyinleri
bizimkiyle aynı büyüklükte.
443
00:43:01,243 --> 00:43:04,523
Onlar da bizim gibi insan
ama yine de farklılıklar var.
444
00:43:04,523 --> 00:43:06,803
Büyüleyici bir şey. Neden farklılar?
445
00:43:09,163 --> 00:43:12,043
Bizimkiyle paralel bir evrim.
446
00:43:13,563 --> 00:43:15,563
- Tamam.
- Evet. Tamam.
447
00:43:15,563 --> 00:43:18,923
Neden biri ortadan kayboldu
ama diğeri hâlâ hayatta?
448
00:43:18,923 --> 00:43:22,043
Büyüleyici. Bizim diğer versiyonumuz.
449
00:43:29,323 --> 00:43:32,403
Önceleri bu "diğer versiyonumuz"un
450
00:43:32,403 --> 00:43:36,083
bizim türümüz kadar
zeki olmadığı düşünülürdü.
451
00:43:41,963 --> 00:43:48,723
Hayal gücü, yaratıcılık ve icat yapmak
sadece Homo Sapienslere özgü bir şeydi.
452
00:44:00,843 --> 00:44:06,083
Ama gizli ve gerçekten sıra dışı
bir Fransız mağarasında bulunanlar,
453
00:44:06,083 --> 00:44:09,403
bu ön yargıyı yerle bir etti.
454
00:44:11,083 --> 00:44:15,003
{\an8}BRUNIQUEL
FRANSA
455
00:44:22,603 --> 00:44:26,883
Önce çok dar bir yerden geçiyoruz.
456
00:44:29,643 --> 00:44:33,243
İlerlerken çok dikkatli olmak gerekiyor.
457
00:44:33,243 --> 00:44:35,603
Çantamızı önümüzde iterek götürüyoruz.
458
00:44:56,443 --> 00:44:58,643
Sonra bambaşka bir dünyaya giriyoruz.
459
00:45:14,483 --> 00:45:17,603
Mağaralara girmek
insanın doğasına aykırı aslında.
460
00:45:23,483 --> 00:45:26,923
Buralar insanları korkutan yerler.
461
00:45:35,403 --> 00:45:37,643
Özellikle de mağaraların derinlikleri.
462
00:45:50,923 --> 00:45:52,603
{\an8}DR SOPHIE VERHEYDEN
JEOLOG
463
00:45:52,603 --> 00:45:54,163
{\an8}Mağara uzun zamandır var.
464
00:45:55,363 --> 00:45:57,323
Belki de bir milyon yıldır var.
465
00:45:58,123 --> 00:46:01,563
Girince de hissediyorsunuz.
466
00:46:02,083 --> 00:46:06,283
Çok uzun bir geçmişe sahip
bir yer olduğu hissediliyor.
467
00:46:10,443 --> 00:46:14,923
Biraz daha ilerleyince
çok güzel, sakin göletler var.
468
00:46:20,163 --> 00:46:22,483
Damlayan su mağarayı şekillendirmiş,
469
00:46:23,163 --> 00:46:28,523
çok güzel sarkıt ve dikitler oluşturmuş.
470
00:46:34,123 --> 00:46:36,283
Gerçekten ilginç olansa,
471
00:46:37,683 --> 00:46:40,603
bir düzenin olması.
472
00:46:41,843 --> 00:46:43,883
Daire şeklindeler.
473
00:46:55,043 --> 00:46:58,203
Bunu doğal bir mağarada göremezsiniz.
474
00:47:07,003 --> 00:47:08,563
İnsan yapımı unsurlar var.
475
00:47:11,843 --> 00:47:13,883
{\an8}Mimari yöntemler kullanılmış.
476
00:47:13,883 --> 00:47:15,963
{\an8}PROFESÖR JAQUES JAUBERT
ARKEOLOG
477
00:47:24,123 --> 00:47:28,683
Büyük dikitlerin arasına
küçük parçalar yerleştirmişler.
478
00:47:32,003 --> 00:47:35,883
Bunların hepsi
önceden düşünülerek yapılmış.
479
00:47:46,523 --> 00:47:52,083
Bir arkeolog için eşsiz bir şey.
Başka hiçbir örneği yok.
480
00:48:02,003 --> 00:48:04,763
Mağaradaki en büyük dairesel yapıda
481
00:48:04,763 --> 00:48:09,203
dikitlerden yapılmış
çok güzel bir ocak var.
482
00:48:12,243 --> 00:48:15,563
Burada termal bir değişim var
ama bu tek değil.
483
00:48:15,563 --> 00:48:17,723
Çok sayıda...
484
00:48:17,723 --> 00:48:20,323
- Bunun ocak olduğunda hemfikiriz.
- Ocak.
485
00:48:20,323 --> 00:48:21,523
Ocak.
486
00:48:24,763 --> 00:48:30,803
Burada birkaç yerde ateş yakılmış.
487
00:48:33,283 --> 00:48:37,763
Ortada, 38 numara.
488
00:48:37,763 --> 00:48:40,603
Kamp kurduğumuzda
yaptığımız şeye benziyor,
489
00:48:40,603 --> 00:48:46,043
odunları dizip
Kızılderili çadırı gibi yaparız ya,
490
00:48:46,043 --> 00:48:47,963
ucu sivri hani.
491
00:48:47,963 --> 00:48:51,323
Çok heyecan verici
çünkü kurum izlerini görebiliyoruz.
492
00:48:51,323 --> 00:48:53,483
Termal değişiklikler var.
493
00:48:53,483 --> 00:48:57,043
Simsiyah kurum var,
kırmızı ve mor yerler var.
494
00:49:03,523 --> 00:49:07,043
Tabii ki tüm geleneksel
ya da tarih öncesi toplumlarda
495
00:49:07,043 --> 00:49:10,243
ateşin sembolik bir değerinin
olduğunu biliyoruz.
496
00:49:32,523 --> 00:49:38,403
Yerde çok küçük
yanmış odun parçaları bulduk.
497
00:49:41,083 --> 00:49:44,803
Muhtemelen mağaraya
ellerinde meşalelerle geliyorlar.
498
00:49:50,323 --> 00:49:54,883
Işık olmadan mağaraya girmek
çok tehlikelidir.
499
00:49:56,483 --> 00:49:58,883
Çok iyi iletişim kurmak gerekir.
500
00:50:10,963 --> 00:50:13,883
Ateşi kullanmayı iyi bilmek gerekir.
501
00:50:18,523 --> 00:50:19,563
Işığı da öyle.
502
00:50:27,003 --> 00:50:30,803
İlk olarak bu yapıların üzerinde
tarih tespiti yaptık.
503
00:50:43,323 --> 00:50:46,123
Bunlar Bruniquel Mağarası'ndan
alınan örnekler.
504
00:50:46,123 --> 00:50:51,243
Bunlar sayesinde o yapıların
tarihini tespit edebiliyoruz.
505
00:50:54,723 --> 00:50:57,203
Altı farklı örneği inceleyerek
506
00:50:57,203 --> 00:51:02,643
tam olarak 176.500 yıl öncesinden
kaldıklarını belirleyebildik.
507
00:51:03,243 --> 00:51:06,683
Gerçekten inanılmazdı.
508
00:51:12,043 --> 00:51:16,403
Yüz yetmiş beş bin yıl önce
Avrupa'da sadece Neandertaller vardı.
509
00:51:18,123 --> 00:51:22,563
Bruniquel dünyadaki
insan elinden çıkma en eski yapı.
510
00:51:31,483 --> 00:51:34,403
Ne kadar eski olduklarını öğrenince
511
00:51:34,403 --> 00:51:38,083
bu yapıları görmek insanı duygulandırıyor.
512
00:51:51,203 --> 00:51:56,643
Sürekli sorulan bir soru var.
"Bu yapıların amacı neymiş?"
513
00:52:20,443 --> 00:52:23,763
Çember dünya gibi görünüyor.
514
00:52:23,763 --> 00:52:28,043
Dünyanın içindesiniz ya da dışındasınız,
bu tür kavramlar.
515
00:52:30,683 --> 00:52:35,123
Amerikan yerlileri,
bu dairelerin olduğu yerlerde
516
00:52:35,123 --> 00:52:38,883
daha yüksek ruhlarla
bağlantı kurulduğuna inanırdı.
517
00:52:49,723 --> 00:52:51,963
Dinin başlangıcı mı?
518
00:53:01,403 --> 00:53:05,763
Bu çok önemli bir soru
ama cevaplaması çok zor.
519
00:53:20,283 --> 00:53:25,483
Neandertalleri inceledikçe
insanlığın tarihinin
520
00:53:27,363 --> 00:53:30,243
çok daha eskiye dayandığını,
521
00:53:32,643 --> 00:53:38,043
modern insanlarla daha fazla
ortak noktalarının olduğunu görüyoruz.
522
00:53:52,403 --> 00:53:54,283
Bruniquel sayesinde
523
00:53:55,683 --> 00:54:02,683
uzak atalarımızla aramızdaki bağlantıyı
daha iyi anladık.
524
00:54:11,923 --> 00:54:15,963
Bruniquel'deki esrarengiz daireler,
525
00:54:15,963 --> 00:54:19,963
Neandertal kültürünün
yeniden değerlendirilmesinin bir parçası.
526
00:54:25,763 --> 00:54:28,163
Bu, Şanidar'da başlayan
527
00:54:28,803 --> 00:54:31,523
ve günümüzde de devam eden bir süreç.
528
00:54:44,843 --> 00:54:48,603
Bu yıl, tek bir iskelete ait
olabileceğini düşündüğümüz
529
00:54:48,603 --> 00:54:51,203
ayrı parçalar bulduk.
530
00:54:53,243 --> 00:54:55,283
Bir birey daha bulmuş olabiliriz.
531
00:54:57,283 --> 00:54:59,883
Sol kürek kemiği var.
532
00:55:00,883 --> 00:55:03,763
Neredeyse bütün bir sağ el var.
533
00:55:07,763 --> 00:55:10,323
Daha doğrusu dört parmak bulduk,
534
00:55:10,323 --> 00:55:13,123
vücuda göre olması gereken yerdelerdi.
535
00:55:13,123 --> 00:55:15,043
Doğru yerdelerdi yani.
536
00:55:15,643 --> 00:55:17,083
Yeni bulunan parçalar,
537
00:55:17,083 --> 00:55:21,443
Şanidar 4 ve Şanidar Z'nin de
aralarında olduğu
538
00:55:21,443 --> 00:55:23,923
bir grup cesedin yakınındaydı.
539
00:55:26,443 --> 00:55:30,683
Çok heyecan verici çünkü Neandertallerin
540
00:55:30,683 --> 00:55:35,443
ölülerini belirli bir yere
koyduklarını gösteriyor.
541
00:55:39,203 --> 00:55:43,683
Acaba aynı yere
farklı zamanlarda mı gelmişler?
542
00:55:43,683 --> 00:55:47,443
Onlarca hatta binlerce yıl arayla
bile olabilir.
543
00:55:48,843 --> 00:55:50,403
"Bu bir tesadüf mü
544
00:55:50,403 --> 00:55:56,443
yoksa kasıtlı bir şey olabilir mi?"
diye sormaya başlıyoruz.
545
00:55:57,683 --> 00:56:01,283
Kasıtlıysa neden?
Neden buraya tekrar gelmişler?
546
00:56:10,043 --> 00:56:15,843
Şanidar Z gömüldüğünde
kafatasının arkasında bir taş varmış.
547
00:56:18,443 --> 00:56:22,323
Bu ilginç bir şey
çünkü orada taş olmaması lazım.
548
00:56:24,803 --> 00:56:28,003
Bizim aklımıza da şöyle bir düşünce geldi,
549
00:56:28,003 --> 00:56:30,963
acaba o taş
kasıtlı olarak konmuş olabilir mi?
550
00:56:37,923 --> 00:56:39,843
İlgi çekici bir başka şey de
551
00:56:39,843 --> 00:56:43,243
vücudun diğer tarafında
büyük bir dikey levhanın olması.
552
00:56:52,723 --> 00:56:56,123
Zeminden yükselen büyük dikey levhalar
553
00:56:56,123 --> 00:56:59,683
bir çeşit işaret olarak
kullanılmış olabilir.
554
00:57:04,443 --> 00:57:07,523
Görünüşe bakılırsa
buraya gömülen insanlar olmuş,
555
00:57:07,523 --> 00:57:09,963
buraya geri dönmelerinin sebebi de bu.
556
00:57:11,043 --> 00:57:14,363
Özel bir mağaradaki
özel bir taşla işaretlenmiş yere
557
00:57:14,363 --> 00:57:16,523
geri dönüyorlar.
558
00:57:24,803 --> 00:57:26,163
Ralph Solecki'nin,
559
00:57:26,163 --> 00:57:30,803
Şanidar Mağarası'nın Neandertaller için
özel bir yer olduğu şeklindeki bulgusu
560
00:57:30,803 --> 00:57:32,683
daha çok kabul görmeye başladı
561
00:57:38,923 --> 00:57:41,323
Cesetleri özellikle buraya koyuyorlar.
562
00:57:41,323 --> 00:57:46,563
Burası düzenli olarak geri gelip
yaşadıkları bir yer.
563
00:57:50,443 --> 00:57:55,723
Kalıntılar burasının Neandertal mezarlığı
olduğuna işaret ediyor olabilir.
564
00:57:56,483 --> 00:57:59,603
Bu, büyük sonuçları olan bir keşif.
565
00:58:02,123 --> 00:58:05,043
Ölülere nasıl davrandıklarından
yola çıkarak
566
00:58:05,043 --> 00:58:11,163
duyguları, düşünceleri ve hayal dünyaları
hakkında akıl yürütebiliriz.
567
00:58:13,803 --> 00:58:16,883
Ölüm hakkında neler düşündükleri,
568
00:58:16,883 --> 00:58:20,763
ölümden sonra hayat olduğuna
inanıp inanmadıkları
569
00:58:20,763 --> 00:58:22,963
konularında da akıl yürütebiliriz.
570
00:58:26,243 --> 00:58:32,523
Neandertal kültürünün basit olmadığını
artık biliyoruz, bu da onun bir parçası.
571
00:58:34,283 --> 00:58:35,283
Ama artık yoklar.
572
00:58:40,883 --> 00:58:45,483
Mezarlar, bu olağanüstü mağaradaki
Neandertal davranışlarıyla ilgili izlerden
573
00:58:45,483 --> 00:58:48,803
sadece en son keşfedileni.
574
00:58:54,443 --> 00:58:59,123
Ama gizemlerin belki de en büyüğü
hâlâ çözülmedi.
575
00:59:04,443 --> 00:59:10,963
Üç yüz bin yıl boyunca
varlığını sürdüren bir insan türü
576
00:59:12,363 --> 00:59:14,243
40.000 yıl önce neden yok oldu?
577
00:59:20,803 --> 00:59:23,523
Bu soruya cevap aramak için
578
00:59:23,523 --> 00:59:26,763
belki de en uygun yerlerden biri
Akdeniz'in kıyısında.
579
00:59:26,763 --> 00:59:30,563
Burası Neandertallerin
son kalelerinden biriydi.
580
00:59:32,163 --> 00:59:35,883
{\an8}CEBELİTARIK
581
00:59:38,283 --> 00:59:40,803
Bir uçurumun kenarında oturuyoruz.
582
00:59:42,763 --> 00:59:45,443
{\an8}Bir arkadaşım buraya
"Neandertal Şehri" diyor.
583
00:59:47,683 --> 00:59:52,963
Cebelitarık Kayası'nın doğu tarafında,
sahilde sıra sıra birçok mağara var.
584
00:59:58,083 --> 01:00:01,243
Gorham Mağarası kompleksi
bir dizi mağaradan oluşuyor.
585
01:00:01,883 --> 01:00:04,643
Bu mağaraların hepsinde
586
01:00:04,643 --> 01:00:08,683
Neandertallerin burada uzun süre
yaşadığına dair bariz kanıtlar var.
587
01:00:18,643 --> 01:00:23,203
En az 125.000 yıl
öncesinden kalma kanıtlar var.
588
01:00:28,803 --> 01:00:30,883
Ekip, Neandertallerin
589
01:00:30,883 --> 01:00:36,723
bu mağaraları 40.000 yıl öncesine kadar
kullandığına dair kanıtlar buldu.
590
01:00:43,243 --> 01:00:46,243
Varlıklarının son 100.000 yılında
591
01:00:46,243 --> 01:00:49,483
Neandertallerin dünyası
sürekli değişiyordu.
592
01:01:07,083 --> 01:01:09,243
İklim değişiklikleri çok sertti.
593
01:01:09,243 --> 01:01:11,523
Daha önce de buzul çağları yaşanmıştı
594
01:01:11,523 --> 01:01:15,163
ama sonuncusu
etkileri açısından en kötüsüydü.
595
01:01:15,163 --> 01:01:17,803
İskandinav buz tabakası güneye ilerledi.
596
01:01:18,923 --> 01:01:22,163
Fransa ve Orta Avrupa
büyük ölçüde tundralarla kaplıydı.
597
01:01:23,323 --> 01:01:25,403
Yaşam şartları gerçekten çok zordu.
598
01:01:28,563 --> 01:01:30,883
Tundra bu kadar güneye ulaşmamıştı
599
01:01:31,723 --> 01:01:33,963
ama yine de bariz değişiklikler vardı.
600
01:01:34,443 --> 01:01:38,403
Hava çok soğuduğunda
buz tabakalarında ve buzullarda
601
01:01:38,403 --> 01:01:41,483
büyük miktarda su tutulur
ve deniz seviyesi düşer.
602
01:01:45,323 --> 01:01:47,723
Deniz seviyesi bugünkünden düşükken
603
01:01:47,723 --> 01:01:50,203
burada muhtemelen büyük bir ova vardı.
604
01:01:50,203 --> 01:01:53,243
İçinde bir sürü otoburların yaşadığı,
605
01:01:53,243 --> 01:01:55,123
kuşların yaşadığı,
606
01:01:55,123 --> 01:01:58,283
suyu tatlı sığ göllerin olduğu bir ova.
607
01:02:01,523 --> 01:02:05,323
Hangi türleri tüketebileceklerini,
nerede bulacaklarını
608
01:02:05,323 --> 01:02:09,283
ve en iyi
nasıl kullanacaklarını biliyorlardı.
609
01:02:11,563 --> 01:02:16,763
Bunlar, mağaralarda bulduğumuz kemiklerin,
kalıntıların çok küçük bir parçası.
610
01:02:16,763 --> 01:02:21,883
Son 30 yılda on binlerce parça bulduk.
611
01:02:24,203 --> 01:02:27,203
{\an8}Hiç beklemediğimiz hayvanları yemişler.
612
01:02:27,203 --> 01:02:29,363
{\an8}CEBELITARIK ULUSAL MÜZESİ MÜDÜRÜ
613
01:02:31,923 --> 01:02:35,923
Kayalık kıyı şeridine inip
deniz salyangozu topladıklarına dair
614
01:02:35,923 --> 01:02:37,323
kanıtlar var.
615
01:02:37,323 --> 01:02:39,683
Burada da bir deniz salyangozu var,
616
01:02:39,683 --> 01:02:44,163
üzerinde çakmak taşından bir alet
hâlâ duruyor.
617
01:02:44,163 --> 01:02:46,963
Neandertal'in bıraktığı gibi duruyor.
618
01:02:49,483 --> 01:02:54,083
Sonra bu kemiği de bulduk, yunus kemiği.
619
01:02:55,243 --> 01:02:57,043
Üzerinde kesik izleri var.
620
01:02:58,803 --> 01:03:03,323
Belki de yunus çoktan ölüp
kıyıya vurmuştu, sadece temizlediler.
621
01:03:03,963 --> 01:03:05,883
Eti kemikten ayırıp yediler.
622
01:03:10,763 --> 01:03:15,203
Neandertaller Avrupa'da
bizden daha uzun süre yaşadılar.
623
01:03:15,203 --> 01:03:16,283
Orası kesin.
624
01:03:24,003 --> 01:03:29,123
Bence bu, zeki olduklarını
ve çevrelerini anladıklarını gösteriyor.
625
01:03:34,283 --> 01:03:36,963
Bu anlamda son derece başarılıydılar.
626
01:03:42,883 --> 01:03:46,763
Neandertaller insandı. Dirençliydiler.
627
01:03:46,763 --> 01:03:48,563
Bize çok benziyorlardı.
628
01:03:49,203 --> 01:03:51,763
Ama bir gün her şey sona erdi.
629
01:03:55,163 --> 01:03:58,083
Aniden yok olmaları
gizemi daha da artırıyor.
630
01:03:58,923 --> 01:04:04,403
Sonuçta, Cebelitarık Neandertalleri
bu kadar uzun süre dayanmayı başardıysa
631
01:04:05,243 --> 01:04:06,843
ne oldu da yok oldular?
632
01:04:07,723 --> 01:04:12,003
Buz Devri deyince havanın soğuması
anlaşılıyor, tabii ki bu yanlış değil.
633
01:04:12,003 --> 01:04:14,083
Ama aynı zamanda kuraklık da oldu.
634
01:04:15,563 --> 01:04:20,683
Cebelitarık'taki Neandertalleri
vuran değişim,
635
01:04:20,683 --> 01:04:24,763
bence ağaçların yok olmasıydı.
636
01:04:30,083 --> 01:04:32,243
Ağaçlar neden önemli?
637
01:04:32,243 --> 01:04:36,323
Çünkü büyük avları
pusuya düşürebilmeyi sağlıyorlar.
638
01:04:41,363 --> 01:04:44,323
Zamanla vücut yapıları
639
01:04:44,323 --> 01:04:48,403
tabir caizse güreşçi gibi olmuştu.
640
01:04:48,403 --> 01:04:51,723
Mızrakla hayvanların üzerine
atlayabiliyor,
641
01:04:51,723 --> 01:04:54,363
mızrağı saplayıp öldürebiliyorlardı.
642
01:04:58,803 --> 01:05:02,083
Aniden o dünya kayboluyor
ve geniş düzlüklere dönüşüyor.
643
01:05:02,083 --> 01:05:05,643
Hayvanlara yaklaşamıyorsunuz
çünkü uzaktan fark ediyorlar.
644
01:05:10,203 --> 01:05:15,283
Gerçekleşen değişim o kadar hızlıydı ki
biyolojileri buna ayak uyduramadı.
645
01:05:29,723 --> 01:05:31,363
Sonlarını getiren bu oldu.
646
01:05:42,363 --> 01:05:45,803
Evrimin son noktasının
biz olduğumuzu düşünüyoruz,
647
01:05:45,803 --> 01:05:48,203
kendimizi hep böyle gördük.
648
01:05:48,203 --> 01:05:51,563
Neandertallere gelince,
biz hâlâ buradayız ama onlar yok
649
01:05:51,563 --> 01:05:53,563
çünkü biz onlardan daha iyiydik.
650
01:05:54,323 --> 01:06:00,883
Ama şu da var, çok iyi adapte olabilirsin,
bir gezegende çok başarılı olabilirsin,
651
01:06:00,883 --> 01:06:03,563
bizim şu anda
başarılı olmamız gibi mesela.
652
01:06:04,323 --> 01:06:08,243
Ama bu hikâye bize insan olmanın
başka yollarının da olduğunu
653
01:06:08,243 --> 01:06:11,003
ve bazen
başarısız olabileceğimizi anlatıyor.
654
01:06:15,883 --> 01:06:19,683
Her ne kadar şu anda başarılı olsak da
bunu bilmekte fayda var.
655
01:06:26,803 --> 01:06:29,523
Yaklaşık 40.000 yıl önce
656
01:06:29,523 --> 01:06:32,643
Neandertallerin sayıları
hızla azalmaya başladı.
657
01:06:33,323 --> 01:06:38,603
Sadece Cebelitarık'ta değil,
yaşadıkları tüm yerlerde.
658
01:06:42,563 --> 01:06:45,843
Bunun nedenlerinden biri
iklim değişikliğiydi.
659
01:06:48,603 --> 01:06:54,563
Bir başka nedense, başka bir türle
aralarındaki rekabetin artmasıydı.
660
01:06:59,523 --> 01:07:05,403
Bugün bile hepimiz küçük bir parça da olsa
Neandertal DNA'sı taşıyoruz.
661
01:07:09,363 --> 01:07:12,803
Uzun zaman önce yok olan
atalarımızdan miras.
662
01:07:16,883 --> 01:07:21,323
En az 100.000 yıl boyunca Homo Sapiensler
663
01:07:21,323 --> 01:07:25,803
dalgalar hâlinde
Afrika'dan Avrupa ve Asya'ya yayıldı.
664
01:07:29,403 --> 01:07:32,923
Yolda Neandertallerle de karşılaştılar.
665
01:08:03,323 --> 01:08:06,683
Bu karşılaşmaların bazıları
şiddet içermiş olabilir.
666
01:08:44,723 --> 01:08:49,723
Ama bazıları muhtemelen daha barışçıldı.
667
01:08:54,123 --> 01:08:59,203
Birbirlerinin insan olduğunu fark ettiler.
668
01:09:08,883 --> 01:09:11,003
Bu destansı yolculuklarda
669
01:09:11,003 --> 01:09:14,563
Homo Sapiensler Orta Doğu'dan da geçti.
670
01:09:17,523 --> 01:09:23,923
Şanidar Neandertallerinin
mezarlığının yakınlarından.
671
01:09:38,563 --> 01:09:42,963
Neandertal genleri
birçok Homo Sapiens'te mevcut.
672
01:09:46,283 --> 01:09:51,203
Gerçekten kuzen olduğumuza inanıyorum.
673
01:09:51,203 --> 01:09:53,963
Aynı kanı taşıyoruz.
674
01:09:53,963 --> 01:09:56,123
Atalarımız aynı.
675
01:10:04,843 --> 01:10:07,883
Arkeolojide bana en ilginç gelen
şeylerden biri de
676
01:10:07,883 --> 01:10:10,483
insanların farklı farklı olması.
677
01:10:12,643 --> 01:10:16,243
İnsanların iskeletlerine bakarak
678
01:10:16,243 --> 01:10:20,123
hayatları ve dünyadaki deneyimleri
hakkında bilgi edinebiliyoruz.
679
01:10:22,963 --> 01:10:24,443
Şanidar Z'yi çıkarırken
680
01:10:24,443 --> 01:10:28,843
yetişkin olduğunu düşündüren
bazı özelliklerini fark ettik
681
01:10:28,843 --> 01:10:32,203
ama kaç yaşında öldüğünü bilmiyorduk,
682
01:10:32,203 --> 01:10:34,483
cinsiyetini bilmiyorduk,
683
01:10:34,483 --> 01:10:37,643
hayatı hakkında da
pek bir şey bilmiyorduk.
684
01:10:40,723 --> 01:10:44,763
Şu anda bu tür soruları
cevaplamaya çalışıyoruz.
685
01:10:46,443 --> 01:10:51,243
Bu, sol radius kemiği.
Yani ön kol kemiklerinden biri.
686
01:10:52,523 --> 01:10:56,083
Bunun nispeten küçük bir birey olduğunu,
687
01:10:56,683 --> 01:11:02,443
yaklaşık bir buçuk, 1,55 ya da 1,60 metre
boyunda olduğunu söyleyebiliriz.
688
01:11:03,403 --> 01:11:05,963
Beş fit kadar yani.
689
01:11:08,443 --> 01:11:12,683
Burada alt çenenin, mandibulanın
bir kısmı var, üzerinde dişler de var.
690
01:11:12,683 --> 01:11:16,003
Dikkat çeken önemli bir nokta,
bu dişlerin çoğunun,
691
01:11:16,003 --> 01:11:19,803
özellikle de ön dişlerin
aşırı derecede aşınmış olması.
692
01:11:20,803 --> 01:11:25,803
Bu dişlerin hepsinde
diş minesi tamamen aşınmış.
693
01:11:27,083 --> 01:11:30,683
Dişleri bu kadar aşınmış bir Neandertal'in
694
01:11:30,683 --> 01:11:32,683
40 ila 50 yaşları arasında,
695
01:11:33,443 --> 01:11:36,963
nispeten yaşlı bir birey
olması gerektiğini biliyoruz.
696
01:11:42,323 --> 01:11:46,323
Bireyin cinsiyetini
iskeletten tespit etmek mümkün.
697
01:11:47,763 --> 01:11:50,923
Proteomik denen bir teknik kullandık.
698
01:11:50,923 --> 01:11:55,083
Yani diş minesindeki
bazı proteinleri analiz ettik.
699
01:11:55,083 --> 01:12:01,363
Çünkü biliyoruz ki diş minesi oluşurken
üretilen proteinlerden biri
700
01:12:01,363 --> 01:12:05,603
X kromozomu ya da Y kromozomu
olmasına göre
701
01:12:05,603 --> 01:12:08,763
farklı şekillerde kodlanıyor.
702
01:12:11,243 --> 01:12:15,403
Bundan yola çıkarak bu bireyin
kadın olduğunu söyleyebiliyoruz.
703
01:12:21,683 --> 01:12:25,803
Çoğu zaman Neandertalleri
erkek olarak düşünürüz
704
01:12:25,803 --> 01:12:30,603
ya da erkek davranışının
bazı yönlerine odaklanırız.
705
01:12:32,843 --> 01:12:37,163
Bu, Neandertal toplumunu
daha iyi anlamamız için
706
01:12:37,163 --> 01:12:38,483
çok iyi bir fırsat.
707
01:12:45,163 --> 01:12:48,003
Bence bu Neandertal kadınının
708
01:12:48,003 --> 01:12:52,483
yaşarken nasıl göründüğünü gösterecek
bir rekonstrüksiyon
709
01:12:52,483 --> 01:12:55,323
çok heyecan verici olacak.
710
01:12:57,083 --> 01:13:00,563
- Evet Doktor Pomeroy.
- Görelim hadi.
711
01:13:01,963 --> 01:13:03,723
Bir tanesi hazırlanmış bile.
712
01:13:04,923 --> 01:13:05,923
Evet.
713
01:13:13,483 --> 01:13:14,803
Şuradan başlıyorum.
714
01:13:21,763 --> 01:13:23,163
- Vay canına.
- Vay be.
715
01:13:26,643 --> 01:13:28,163
- Evet.
- Evet.
716
01:13:28,843 --> 01:13:31,923
İnanılmaz, çevirelim de herkes görsün.
717
01:13:33,083 --> 01:13:34,003
Vay be.
718
01:13:36,483 --> 01:13:37,643
Bana bakıyor.
719
01:13:37,643 --> 01:13:41,163
Evet, öyle.
Onunla en çok zaman geçiren sendin.
720
01:13:42,163 --> 01:13:44,763
- Burnunu hatırlarsın.
- Evet.
721
01:13:45,603 --> 01:13:47,123
- İnanılmaz.
- Evet.
722
01:13:47,123 --> 01:13:52,403
Yüz ifadesini ilginç yapmışlar,
duygularını yansıtıyor.
723
01:13:52,403 --> 01:13:56,043
Bence bu tür rekonstrüksiyonların
güzel yanı bu.
724
01:13:56,043 --> 01:13:59,643
Bazıları biraz eleştirel yaklaşıyor,
725
01:13:59,643 --> 01:14:02,243
"Neye benzediklerini bilemeyiz" diyorlar.
726
01:14:02,243 --> 01:14:06,003
Birtakım varsayımların
yapılması gerekiyor, doğru.
727
01:14:06,003 --> 01:14:12,283
Ama bence karşımızdakinin
insan olduğunu böyle daha iyi anlıyoruz.
728
01:14:17,883 --> 01:14:21,603
İnsan olmanın ne demek olduğunu
gösteriyor, değil mi?
729
01:14:21,603 --> 01:14:24,803
Neandertal insanı olmanın
ne anlama geldiğini.
730
01:14:24,803 --> 01:14:27,123
Bir şekilde bu kişinin,
731
01:14:27,883 --> 01:14:31,163
nasıl desem, yaşam öyküsünden
bir şeyler hissediyoruz.
732
01:14:39,323 --> 01:14:42,203
Bilgi ve tecrübeleri sayesinde...
733
01:14:42,203 --> 01:14:44,923
{\an8}ŞANİDAR Z
734
01:14:44,923 --> 01:14:48,483
{\an8}...iyi yerlerin nerede olduğunu
yaşlılar bilirdi.
735
01:14:51,923 --> 01:14:55,123
İster sadece kafasında olsun
736
01:14:55,123 --> 01:14:58,123
isterse de
şarkılar ve hikâyeler aracılığıyla
737
01:14:58,123 --> 01:15:03,883
çocukları ve torunlarıyla paylaştığı
bir şey olsun,
738
01:15:03,883 --> 01:15:06,723
o bilgi grup için çok önemli olurdu.
739
01:15:08,323 --> 01:15:12,483
Bu, "medeniyetin başlangıcı" nitelemesini
740
01:15:13,323 --> 01:15:18,243
ilk kez bir binanın inşa edilmesinden
vesaire daha fazla hak ediyor.
741
01:15:23,483 --> 01:15:27,563
Muhtemelen bir tür bilgi deposu
işlevi görüyordu,
742
01:15:27,563 --> 01:15:31,723
bilginin gelecek nesillere aktarılmasında
önemli bir rolü vardı.
743
01:15:31,723 --> 01:15:35,643
Bugün, 75.000 yıl sonra bile
744
01:15:36,923 --> 01:15:39,723
hâlâ ondan bir şeyler öğreniyoruz.
745
01:15:55,363 --> 01:15:59,603
Şanidar Mağarası bize
Neandertaller hakkında çok şey öğretti,
746
01:16:00,283 --> 01:16:02,083
öğretmeye de devam ediyor.
747
01:16:07,203 --> 01:16:11,843
Ama aynı zamanda insan olmanın
ne demek olduğunu düşünmemizi de sağladı.
748
01:16:16,003 --> 01:16:19,363
Birbirimize şefkat göstermek gibi şeyler.
749
01:16:22,443 --> 01:16:24,523
Ya da ölümle nasıl başa çıktığımız.
750
01:16:27,323 --> 01:16:30,323
Kaçınılmaz olarak
hepimizin başına gelecek.
751
01:16:38,763 --> 01:16:41,323
Şu anda anlık bir fotoğraf çekiyoruz.
752
01:16:41,323 --> 01:16:46,163
Muhteşem, detaylı bir fotoğraf
ama resmin tamamını henüz göremiyoruz.
753
01:16:46,163 --> 01:16:49,763
"İnsan olmak"tan ve "insanlık"tan
ne anladığımızla ilgili...
754
01:16:52,283 --> 01:16:57,003
...keşfedilecek daha çok şey var.
755
01:18:56,083 --> 01:18:59,723
{\an8}Alta yazı çevirmeni: Salih Bayram