1 00:00:33,963 --> 00:00:40,483 Uzun zaman önce, Doğu Afrika düzlükleri uzak atalarımıza ev sahipliği yapıyordu. 2 00:00:47,043 --> 00:00:51,123 Bu atalardan bazıları zamanın üzerini örttüğü sebeplerden dolayı 3 00:00:51,723 --> 00:00:55,323 ayrılmaya karar verdiler ve kuzeye giderek 4 00:00:55,923 --> 00:00:59,123 Neandertal oldular. 5 00:01:04,883 --> 00:01:07,003 Zamanla sayıları arttı. 6 00:01:09,643 --> 00:01:15,243 Bölgeleri Rusya'dan Atlantik kıyısına kadar uzanıyordu. 7 00:01:21,203 --> 00:01:25,523 {\an8}Bu uçsuz bucaksız doğada küçük klanlar hâlinde dolaşıyorlardı. 8 00:01:30,323 --> 00:01:36,083 Tüm engellere rağmen 300.000 yıldan uzun bir süre hayatta kaldılar, 9 00:01:36,843 --> 00:01:38,243 sonra aniden 10 00:01:39,403 --> 00:01:40,603 ortadan kayboldular. 11 00:01:45,363 --> 00:01:49,243 {\an8}Kalıntıları sadece birkaç yerde mevcut. 12 00:01:50,043 --> 00:01:52,163 Bu yerlerin en önemlilerinden biri 13 00:01:53,043 --> 00:01:55,003 Orta Doğu'da. 14 00:01:55,523 --> 00:01:58,083 Kürdistan dağlarının içlerinde yer alan, 15 00:01:58,083 --> 00:02:01,123 {\an8}arkeoloji açısından hazine değerindeki 16 00:02:02,043 --> 00:02:04,003 {\an8}Şanidar Mağarası. 17 00:02:09,483 --> 00:02:11,123 Şanidar Mağarası'nın, 18 00:02:11,123 --> 00:02:16,843 dünyanın en çok saygı gösterilen mağaralarından biri olduğu kabul edilir. 19 00:02:17,803 --> 00:02:20,883 Neandertaller ve Homo Sapiensler çağında öyleymiş. 20 00:02:21,683 --> 00:02:27,683 Hayatın öteden beri var olduğu bir yerde 21 00:02:27,683 --> 00:02:30,683 sorularımıza yanıt bulabiliriz. 22 00:02:31,683 --> 00:02:34,283 Gizemini koruyan sorular bunlar. 23 00:02:37,363 --> 00:02:39,843 Neandertaller kimdi? 24 00:02:41,203 --> 00:02:44,643 Bu kadar uzun süre nasıl bu kadar başarılı olabildiler? 25 00:02:45,843 --> 00:02:50,283 Sonunda neden ortadan kayboldular? 26 00:02:51,803 --> 00:02:55,763 NEANDERTALLERİN SIRLARI 27 00:03:19,723 --> 00:03:22,723 Şanidar Mağarası, Bradost Dağları'nın eteklerinde 28 00:03:22,723 --> 00:03:26,283 ama "dağın eteklerinde" demek doğru imajı çağrıştırmıyor. 29 00:03:28,563 --> 00:03:32,723 Başlı başına bir dağ gibi. Dik ve sarp yamaçlarla dolu. 30 00:03:35,203 --> 00:03:39,683 Şanidar Mağarası sırf büyüklüğüyle, boyutuyla insanı hemen etkiliyor. 31 00:03:42,323 --> 00:03:46,523 Aşağıdan yaklaşmanız gerekiyor, inanılmaz etkileyici bir şey. 32 00:03:50,283 --> 00:03:51,843 Çok büyük. 33 00:03:51,843 --> 00:03:55,443 Çok geniş bir girişi var, bu yüzden çok aydınlık. 34 00:03:57,483 --> 00:04:01,043 Başınızın üzerinde ebabiller uçuşuyor, 35 00:04:01,043 --> 00:04:04,283 havada daire çizen kartallar, gece uluyan kurtlar var. 36 00:04:04,283 --> 00:04:06,883 Muhteşem bir yer. 37 00:04:08,843 --> 00:04:12,723 Orada kazı yapmak olağanüstü bir şey. 38 00:04:12,723 --> 00:04:16,243 {\an8}DR EMMA POMEROY PALEOANTROPOLOG - CAMBRIDGE ÜNİVERSİTESİ 39 00:04:17,803 --> 00:04:21,203 Emma, mağaradaki çalışmaları devam ettirmeleri için 40 00:04:21,203 --> 00:04:26,163 Kürt meslektaşları tarafından davet edilen İngiliz arkeolog ekibinin bir üyesi. 41 00:04:27,683 --> 00:04:32,443 Şanidar Mağarası, Neandertal araştırmaları tarihinde oldukça ikonik bir yer. 42 00:04:33,243 --> 00:04:35,843 Neandertallerin neler yaptığı, neye benzediği 43 00:04:35,843 --> 00:04:39,363 ve ellerinden nelerin geldiği konusundaki düşüncelerimizin 44 00:04:39,363 --> 00:04:41,883 değişmesinde büyük rol oynadı. 45 00:04:44,003 --> 00:04:46,643 Yeni projenin amacı, 46 00:04:46,643 --> 00:04:51,803 arkeoloji biliminin günümüzdeki tüm olanaklarını kullanarak 47 00:04:51,803 --> 00:04:55,283 Neandertallerin davranışlarına ışık tutmak. 48 00:04:57,363 --> 00:05:02,123 Hendekte en son kazı 1960'larda yapılmış. 49 00:05:02,643 --> 00:05:04,003 O zamandan bugüne 50 00:05:04,003 --> 00:05:07,523 en yakın insan akrabalarımız hakkındaki düşüncelerimiz 51 00:05:07,523 --> 00:05:10,163 önemli ölçüde değişti. 52 00:05:11,643 --> 00:05:16,603 "Neandertal" kelimesini biraz saf birini tarif etmek için kullanırız. 53 00:05:16,603 --> 00:05:19,643 Gündelik dilde hakaret niyetine kullanılır, 54 00:05:19,643 --> 00:05:21,723 "Tam bir Neandertal" deriz mesela. 55 00:05:21,723 --> 00:05:27,203 Arkeolojide ise Homo Sapienslere olan benzerlikleri daha iyi anlaşılıyor. 56 00:05:27,203 --> 00:05:31,403 {\an8}Bu yeni yaklaşım büyük oranda Ralph Solecki'nin Şanidar Mağarası'ndaki... 57 00:05:31,403 --> 00:05:34,843 {\an8}PROFESÖR GRAEME BARKER ŞANİDAR MAĞARASI PROJE DİREKTÖRÜ 58 00:05:34,843 --> 00:05:36,403 {\an8}...çalışmalarına dayanıyor. 59 00:05:40,403 --> 00:05:42,883 IRAK 60 00:05:42,883 --> 00:05:46,363 {\an8}Ralph Solecki 1917'de doğmuş. 61 00:05:46,363 --> 00:05:48,843 Birkaç yıl önce ileri yaşta öldü. 62 00:05:49,403 --> 00:05:51,243 İnanılmaz dayanıklı biriydi. 63 00:05:53,363 --> 00:05:58,283 İkinci Dünya Savaşı'nda bir mayına basmış ama mucizevi bir şekilde hayatta kalmış. 64 00:06:00,883 --> 00:06:04,203 Fevkalade bir insandı. 65 00:06:05,843 --> 00:06:09,123 Şanidar'ı nereden duyduğunu tam olarak bilmiyorum 66 00:06:10,163 --> 00:06:11,323 {\an8}ama buraya geldi... 67 00:06:11,323 --> 00:06:12,723 {\an8}ŞANİDAR MAĞARASI 1957 68 00:06:12,723 --> 00:06:17,003 ...ve 1951 ile 1960 arasında beş sezon burada çalıştı. 69 00:06:23,243 --> 00:06:28,763 Mağaranın zemininin çoğunu kaplayan, kuzey-güney yönünde bir hendek kazdı. 70 00:06:35,483 --> 00:06:38,203 Kazı alanının bu kadar meşhur olmasının sebebi 71 00:06:38,203 --> 00:06:43,003 Solecki'nin burada kadın, erkek, çocuk 10 tane Neandertal bulması. 72 00:06:59,083 --> 00:07:00,763 O zamanlar 73 00:07:01,803 --> 00:07:03,803 gençtik. 74 00:07:07,363 --> 00:07:09,683 Yaklaşık 75 00:07:11,123 --> 00:07:12,923 17-18 yaşlarındaydım. 76 00:07:16,843 --> 00:07:18,843 Doktor bize işi öğretti. 77 00:07:21,443 --> 00:07:24,363 Mağaradan bir sürü taş çıktı, büyük taşlar. 78 00:07:25,083 --> 00:07:26,523 Patlayıcı kullandılar. 79 00:07:35,403 --> 00:07:39,603 Neandertal iskeletleri buldular. Önemli bir şeydi. 80 00:07:42,963 --> 00:07:46,803 Kaburgaları ve kemikleri kalındı. 81 00:07:47,483 --> 00:07:49,803 Kafaları çok büyüktü. 82 00:07:53,203 --> 00:07:54,643 Elleri de öyle. 83 00:07:55,643 --> 00:07:57,803 Her yönden dikkat çekiciydiler. 84 00:07:59,243 --> 00:08:03,043 Bu, Solecki'nin ilk büyük keşfiydi. 85 00:08:03,763 --> 00:08:06,363 Adını Şanidar 1 koydu. 86 00:08:07,283 --> 00:08:11,363 Bizimkinden çok farklı bir türe ait bir iskelet. 87 00:08:15,923 --> 00:08:19,043 Yüz hatları çok daha belirgin. 88 00:08:19,043 --> 00:08:21,963 Kaş çıkıntıları büyük, kafatasının şekli farklı. 89 00:08:21,963 --> 00:08:23,723 Bizim kafatasımız yuvarlak. 90 00:08:23,723 --> 00:08:25,283 İri yapılılar. 91 00:08:26,443 --> 00:08:30,323 Konuştukları bir dilin olduğunu varsayıyoruz. 92 00:08:32,283 --> 00:08:37,043 Haklarındaki bilgimiz arttıkça, 40-50 yıl önce düşündüğümüzden 93 00:08:37,043 --> 00:08:40,163 çok daha karmaşık olduklarını daha iyi anlıyoruz. 94 00:08:44,723 --> 00:08:47,403 Yaşam ağacı diye bir şey var. 95 00:08:48,283 --> 00:08:50,003 Her insan, her hayvan 96 00:08:50,963 --> 00:08:54,123 yaşam ağacının bir dalını oluşturuyor. 97 00:08:54,123 --> 00:08:56,163 {\an8}ABDULWAHAB SULEIMAN HASAN ARKEOLOG 98 00:08:56,163 --> 00:08:58,923 {\an8}SORAN ESKİ ESERLER VE KÜLTÜR VARLIKLARI MÜDÜRÜ 99 00:08:58,923 --> 00:09:03,843 Dallardan biri biziz, Neandertaller de diğer bir dal. 100 00:09:06,123 --> 00:09:08,683 Bir noktada ayrılmışız. 101 00:09:10,603 --> 00:09:12,923 Gerçek anlamda 102 00:09:13,483 --> 00:09:18,003 kuzenimin naaşının üzerinde oturuyormuş gibi hissediyorum. 103 00:09:24,843 --> 00:09:29,203 Şu anda mağaranın zemininden yaklaşık dört buçuk metre aşağıdayız. 104 00:09:29,883 --> 00:09:32,643 Yani yaklaşık 45.000 yıl öncesindeyiz. 105 00:09:33,323 --> 00:09:38,843 Şanidar 1'in gömüldüğü veya bırakıldığı seviye burası. 106 00:09:41,643 --> 00:09:46,083 {\an8}ŞANİDAR 1 107 00:09:46,843 --> 00:09:50,043 {\an8}45.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ 108 00:09:50,963 --> 00:09:54,123 Kafasının sağ tarafında yara izi var. 109 00:09:58,843 --> 00:10:00,643 Sol gözünde de var, 110 00:10:00,643 --> 00:10:03,283 o gözünün kör olmasına sebep olmuş olabilir, 111 00:10:03,283 --> 00:10:06,003 diğer yaralarıyla bağlantılı da olabilir. 112 00:10:18,803 --> 00:10:21,563 Sağ kolunu da kullanamıyormuş. 113 00:10:24,643 --> 00:10:29,523 Sağ kolu birden fazla yerden kırılmış, 114 00:10:29,523 --> 00:10:34,603 ayrıca görünüşe bakılırsa alt kısmı kesilmiş veya kopmuş. 115 00:10:34,603 --> 00:10:38,163 Sonuç olarak sağ kolda dirsekten aşağısı yok. 116 00:10:40,763 --> 00:10:45,083 Başka yaralar da var. Dizinde oldukça ilerlemiş artrit varmış. 117 00:10:49,963 --> 00:10:52,283 Ayak kemiklerinde kırıklar var. 118 00:10:54,843 --> 00:10:57,563 Avlanma açısından bakarsak, 119 00:10:57,563 --> 00:11:00,923 normal şekilde avlanmayı belki becerememiş olabilir 120 00:11:00,923 --> 00:11:03,603 ama ileri bir yaşa kadar hayatta kalabilmiş. 121 00:11:12,443 --> 00:11:15,803 Yeni keşiften çıkarılan sonuç çok önemliydi. 122 00:11:20,643 --> 00:11:24,043 Şanidar 1'in bulunması büyük bir değişimin başlangıcıydı 123 00:11:24,043 --> 00:11:25,883 çünkü Neandertal toplumunda 124 00:11:25,883 --> 00:11:30,003 şefkat ve merhamet unsurunun olduğunu gösteriyordu. 125 00:11:32,483 --> 00:11:39,363 Ağır yaralı bir kişinin klanı tarafından desteklendiğine dair kanıtlar vardı. 126 00:11:47,043 --> 00:11:49,083 Çok geçmeden Solecki, 127 00:11:49,083 --> 00:11:53,643 aynı derecede dikkate değer bir hikâyesi olan başka bir ceset buldu. 128 00:11:53,643 --> 00:11:57,963 {\an8}ŞANİDAR 3 129 00:12:00,003 --> 00:12:04,403 {\an8}45.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ 130 00:12:06,123 --> 00:12:09,523 Şanidar 3 de yetişkin bir erkekti 131 00:12:10,443 --> 00:12:12,643 ve onun da yaraları vardı. 132 00:12:12,643 --> 00:12:16,843 Kaburgalarındaki ciddi bir yara da bunlardan biriydi. 133 00:12:17,963 --> 00:12:22,123 Neolitik dönemde yaşamın şiddet içerdiğinin çarpıcı bir göstergesi. 134 00:12:35,523 --> 00:12:38,203 İlginç bir şekilde, mağaranın başka yerlerinde 135 00:12:38,203 --> 00:12:43,723 Şanidar 3'ün ölümüne dair ipuçları veren başka kalıntılar da bulundu. 136 00:12:44,883 --> 00:12:46,723 {\an8}Bunlar Şanidar'dan çıkarıldı. 137 00:12:46,723 --> 00:12:48,163 {\an8}TAŞ ALET UZMANI 138 00:12:49,123 --> 00:12:53,323 Bu büyük parçaya "çekirdek" diyoruz. Çekirdek bir tür çakıl. 139 00:12:53,323 --> 00:12:56,763 Çakıllar nehir kıyısında falan bulunan yuvarlak taşlardır. 140 00:12:56,763 --> 00:13:00,123 Neandertaller bunları toplayıp parçalar kopararak 141 00:13:00,123 --> 00:13:02,643 taşın kendisini alet hâline getiriyorlar 142 00:13:02,643 --> 00:13:06,883 ya da "yonga" dediğimiz kopan parçaları alet olarak kullanıyorlardı. 143 00:13:06,883 --> 00:13:10,523 Üç kilometre ötedeki Zap Suyu'nda bunlardan bolca bulunuyor. 144 00:13:20,723 --> 00:13:24,043 Mızrak ucuna benzer bir şey yapmaya çalışıyorum. 145 00:13:25,003 --> 00:13:26,683 Yaptığım şey 146 00:13:27,923 --> 00:13:29,363 kenardan başlayıp 147 00:13:30,843 --> 00:13:33,083 küçük parçalar koparmak. 148 00:13:33,083 --> 00:13:35,843 Böyle yaparak keskinleştirmiş oluyorum. 149 00:13:39,923 --> 00:13:41,963 Fazla bir şey koparmadım 150 00:13:41,963 --> 00:13:45,003 ama şimdiden oldukça keskin olduğunu görebiliyoruz. 151 00:13:46,483 --> 00:13:48,243 Böyle bir mızrak ucu yapmak 152 00:13:48,243 --> 00:13:51,443 gördüğünüz gibi sadece beş altı dakikamı aldı. 153 00:13:52,483 --> 00:13:54,563 Ne yaptığının farkında olan, 154 00:13:54,563 --> 00:13:58,403 elindekinin ne olduğunu bilen biri kullanırsa ölümcül bir silah. 155 00:14:21,963 --> 00:14:27,123 Şanidar 3'ün ilginç yanlarından biri de üzerinde delinme yarası olması. 156 00:14:30,803 --> 00:14:36,123 Yani taştan mızrak ucu ya da her neydiyse 157 00:14:36,123 --> 00:14:38,603 göğüs kafesine girip ilerlemiş. 158 00:14:38,603 --> 00:14:42,483 Akciğeri delip akciğerin çökmesine de neden olmuş olabilir. 159 00:15:14,443 --> 00:15:17,483 Kaburgadaki yara fırlatılan bir cisme işaret ediyor. 160 00:15:21,563 --> 00:15:24,203 Bir tür mızrak fırlatıldığını düşünebiliriz. 161 00:15:33,803 --> 00:15:35,443 Av kazası olabilir. 162 00:15:37,083 --> 00:15:39,723 İnsanlar arasında şiddet olabilir. 163 00:15:44,323 --> 00:15:49,283 Bir şekilde yaralanmış ve hayatta kalmış, o kadarını biliyoruz. 164 00:15:50,523 --> 00:15:52,643 Bu da yaralarının iyileşmesi için 165 00:15:52,643 --> 00:15:56,043 destek ve yardım aldığı anlamına gelebilir. 166 00:16:03,403 --> 00:16:08,963 Ağır yaralı olsalar da hem Şanidar 3'e hem de Şanidar 1'e 167 00:16:08,963 --> 00:16:11,883 etraflarındaki insanların baktığı anlaşılıyor. 168 00:16:17,083 --> 00:16:21,003 Bu, Neandertal yaşamıyla ilgili yeni ve radikal bir bakış açısıydı. 169 00:16:22,923 --> 00:16:24,243 Başka bir yerde, 170 00:16:24,243 --> 00:16:27,843 Şanidar'ın kuzeybatısına düşen çok uzaktaki bir mağarada 171 00:16:27,843 --> 00:16:30,683 yaşamlarına dair başka kanıtlar da bulundu. 172 00:16:31,403 --> 00:16:37,723 ZAGREB HIRVATİSTAN 173 00:16:42,203 --> 00:16:45,443 Neandertallerle ilgili her yeni kanıt, 174 00:16:46,603 --> 00:16:49,963 aslında ne kadar insan olduklarını gösteriyor. 175 00:16:56,243 --> 00:16:59,403 Ama davranışları bizimkinden farklıymış. 176 00:17:02,523 --> 00:17:05,803 Bambaşka bir dünyada yaşamışlar. 177 00:17:21,923 --> 00:17:24,803 Bu, Krapina Koleksiyonu'nun bir parçası. 178 00:17:27,563 --> 00:17:31,403 Yaklaşık 130.000 yıl öncesinden kalma. 179 00:17:31,403 --> 00:17:36,083 Tek bir kazı alanından gelen en büyük Neandertal koleksiyonu. 180 00:17:40,443 --> 00:17:46,403 Seksen civarında Neandertal birey olduğunu tahmin ediyoruz. 181 00:17:47,883 --> 00:17:50,203 Cesetler bütün hâlinde gömülmemiş. 182 00:17:50,203 --> 00:17:54,923 Elimizde bu bireylerin bedenlerinin sadece parçaları var. 183 00:17:54,923 --> 00:17:56,803 Çok sıra dışı bir durum. 184 00:17:57,603 --> 00:18:00,203 {\an8}DAVORKA RADOVČIĆ KRAPINA KOLEKSİYONU KÜRATÖRÜ 185 00:18:00,203 --> 00:18:02,163 {\an8}HIRVATİSTAN DOĞA TARİHİ MÜZESİ 186 00:18:06,683 --> 00:18:12,083 Krapina kemiklerinde, hem kafatasında hem de diğer kemiklerde 187 00:18:12,083 --> 00:18:16,483 bir sürü insan yapımı kesik izi görüyoruz. 188 00:18:23,603 --> 00:18:25,803 Bu bir kaval kemiği. 189 00:18:25,803 --> 00:18:30,963 Kasıtlı olarak kırılmış, parçalanmış gibi duruyor. 190 00:18:32,923 --> 00:18:38,043 Burada kesik izleri ve hatta başka izler de görebilirsiniz. 191 00:18:39,283 --> 00:18:43,963 Böyle uzun bir kemik neden parçalanmış olabilir derseniz 192 00:18:43,963 --> 00:18:48,523 içindeki ilikten dolayı olabilir. 193 00:18:52,163 --> 00:18:58,443 Bu da bir incik kemiği. Bunun üzerinde de yine ilginç bir iz var. 194 00:18:58,443 --> 00:19:00,123 Kemiğin yüzeyinde. 195 00:19:01,283 --> 00:19:04,643 Büyük ihtimalle kemiğin üzerinde kalan et 196 00:19:04,643 --> 00:19:10,083 ya da kas dokusu kazınırken olmuş. 197 00:19:10,083 --> 00:19:16,203 Hani tavuk kemiğinin üzerinde et kaldığında yaparız ya, öyle bir şey. 198 00:19:28,083 --> 00:19:33,083 Birbirlerini yediklerini duyunca şoke oluyoruz. 199 00:19:38,203 --> 00:19:42,403 Ama "Ne tür bir yamyamlıktı?" sorusunu da sormamız gerekiyor. 200 00:19:43,603 --> 00:19:45,123 Ne anlam yüklüyorlardı? 201 00:20:03,203 --> 00:20:06,923 Şuna bak, mutfak bıçağı gibi kesiyor. 202 00:20:08,843 --> 00:20:11,163 - Hiç uğraştırmıyor. - Evet, çok kolay. 203 00:20:11,883 --> 00:20:14,203 {\an8}DR ANKICA OROS SRŠEN ARAŞTIRMA GÖREVLİSİ 204 00:20:14,203 --> 00:20:16,123 {\an8}HIRVAT BİLİM VE SANAT AKADEMİSİ 205 00:20:16,123 --> 00:20:22,163 Aletleri yeniden yaparak, onların yöntemlerini kullanarak 206 00:20:22,163 --> 00:20:25,643 neler düşündüklerini anlamaya, 207 00:20:25,643 --> 00:20:29,963 arkasındaki bilişsel süreçleri görmeye çalışıyoruz. 208 00:20:30,843 --> 00:20:36,963 Şöyle bir fark var, bizde kesik izleri sadece eklemlere yakın yerlerde. 209 00:20:36,963 --> 00:20:40,443 Krapina'daki insan kalıntılarında ise 210 00:20:40,443 --> 00:20:44,003 tuhaf bir şekilde kemik boyunca o izler mevcut. 211 00:20:44,003 --> 00:20:48,123 - Sanki sürekli kazımışlar gibi. - Evet. 212 00:20:49,363 --> 00:20:54,283 Bunu tanıdığım birine yaptığımı hayal edemiyorum. 213 00:21:00,403 --> 00:21:04,563 Bu, meşhur Krapina 3 kafatası. 214 00:21:05,603 --> 00:21:11,483 Koleksiyondaki en eksiksiz kafatası örneği bu, 215 00:21:11,483 --> 00:21:16,203 yüzü gösteren başka örnek yok. 216 00:21:21,243 --> 00:21:24,083 Bu kişinin kadın olduğunu düşünüyoruz. 217 00:21:24,083 --> 00:21:27,283 Yirmili yaşlarında genç bir Neandertal. 218 00:21:29,003 --> 00:21:31,723 İlginç bir şekilde, ön kemikte 219 00:21:31,723 --> 00:21:36,683 40 civarında kesik izi var. 220 00:21:40,403 --> 00:21:43,043 Kırk tane kesik izinin 221 00:21:43,043 --> 00:21:48,083 yavaşça ve birbirine çok yakın bir şekilde yapılmış olması kararlılığa işaret ediyor. 222 00:21:49,003 --> 00:21:51,363 Bu kemikleri yediklerini bile düşünsek 223 00:21:51,363 --> 00:21:54,963 açlıktan dolayı yediklerini sanmıyorum. 224 00:21:57,683 --> 00:22:00,643 Aslında çok karmaşık bir davranış. 225 00:22:09,883 --> 00:22:14,603 Belki de tanıdıkları kişinin etini yiyerek 226 00:22:15,483 --> 00:22:18,563 bir şey kazanmaya çalışıyorlardı. 227 00:22:18,563 --> 00:22:23,843 Hayatlarını paylaştıkları bu kişinin beğendikleri bir özelliğini mesela. 228 00:22:26,763 --> 00:22:29,443 Elimizdeki etnografik örneklerden biliyoruz ki 229 00:22:29,963 --> 00:22:33,683 yakın zamana kadar insanlar sevdiklerinin etlerini yermiş. 230 00:22:33,683 --> 00:22:38,683 Çünkü etlerini yiyerek, diğer nesillere aktarılabilecek bir şeyi 231 00:22:38,683 --> 00:22:43,723 kazanmaya çalışıyorlarmış. Bir tür miras diyebiliriz yani. 232 00:22:47,603 --> 00:22:51,083 Neandertallerin bu davranışının altında yatan temel sebebin 233 00:22:51,083 --> 00:22:55,563 bu olduğunu söyleyemem ama bu da ihtimallerden biri. 234 00:23:01,803 --> 00:23:04,483 Neandertallerin ölülerine davranış şekli, 235 00:23:04,483 --> 00:23:07,603 düşüncelerinin karmaşık olduğunu gösteriyor. 236 00:23:13,123 --> 00:23:19,043 Bunu en iyi, Ralph Solecki'nin en ünlü keşfi olan Şanidar 4'ten 237 00:23:20,003 --> 00:23:25,843 ya da yaygın adıyla "Çiçekli Mezar"dan anlıyoruz. 238 00:23:30,203 --> 00:23:32,003 Şimdi bu mağarada 239 00:23:33,523 --> 00:23:37,003 dokuz Neandertal bulduk, 240 00:23:37,003 --> 00:23:39,723 iki tanesi çok önemli. 241 00:23:39,723 --> 00:23:43,603 {\an8}Şurada, yaklaşık beş metre derinlikte bulunan 1 Numara. 242 00:23:43,603 --> 00:23:46,243 {\an8}PROFESÖR RALPH SOLECKI ŞANİDAR MAĞARASI 1994 243 00:23:46,243 --> 00:23:49,803 {\an8}Bir de şurada, yedi metre derinlikte bulunan Şanidar 4. 244 00:23:50,883 --> 00:23:53,563 {\an8}Ralph Solecki büyük bir arkeologdu. 245 00:23:53,563 --> 00:23:55,443 {\an8}PROFESÖR CHRIS HUNT JEOARKEOLOG 246 00:23:55,443 --> 00:23:57,243 {\an8}Ayrıca çok güzel anlatırdı. 247 00:23:57,243 --> 00:24:03,883 Buna ruhsal evrimin ilk işareti diyebiliriz, 248 00:24:04,403 --> 00:24:07,323 dinin ilk ortaya çıkış emaresi diyebiliriz. 249 00:24:11,323 --> 00:24:13,763 {\an8}ŞANİDAR 4 250 00:24:13,763 --> 00:24:17,843 {\an8}'ÇİÇEKLİ MEZAR' 251 00:24:17,843 --> 00:24:22,763 {\an8}Çiçekli mezarın bulunması ufuk açıcı bir olaydı. 252 00:24:22,763 --> 00:24:24,083 {\an8}75.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ 253 00:24:24,083 --> 00:24:28,603 {\an8}Çünkü eksiksiz bir Neandertal iskeletiydi, son derece nadir bulunan bir şey. 254 00:24:30,323 --> 00:24:36,843 Polen aramak için de örnek alınmıştı, bu o zamanlar çok radikal bir şeydi. 255 00:24:36,843 --> 00:24:42,603 Çıkardığımız toprakta polen bulduk. Böyle bir şey. 256 00:24:43,243 --> 00:24:46,963 Bu polenler sekiz farklı çiçek türüne ait. 257 00:24:46,963 --> 00:24:50,603 Çiçeklerin bu kişiyle birlikte defnedildiğini düşünüyoruz. 258 00:24:54,283 --> 00:24:57,603 "Cenaze töreni yaptılar" diyecek kadar ileri gitmiyor 259 00:24:57,603 --> 00:25:00,883 ama söylediklerinden bir bakıma o sonuç çıkıyor. 260 00:25:02,803 --> 00:25:05,523 {\an8}"Son buzul çağında birileri yas tutmak için... 261 00:25:05,523 --> 00:25:08,323 {\an8}RALPH SOLECKI'NİN KİTABINDAN OKUYAN, OĞLU JOHN 262 00:25:08,323 --> 00:25:09,883 {\an8}...çiçek toplamış." 263 00:25:14,443 --> 00:25:19,523 Neandertallerle ilgili algımız hep kötü hayatlar yaşadıkları yönündeydi. 264 00:25:19,523 --> 00:25:22,963 Kaba saba insanlardı. İnce hisleri yoktu. 265 00:25:22,963 --> 00:25:24,883 Düşünceleri basitti. 266 00:25:29,203 --> 00:25:32,723 Burada ise hassas, şefkatli insanlar olduklarını görüyoruz. 267 00:25:36,963 --> 00:25:38,923 Tüm gazetelerde manşet oldu. 268 00:25:40,203 --> 00:25:43,803 Çünkü bu Neandertaller, ölülerine saygı göstermek için 269 00:25:43,803 --> 00:25:47,683 gözyaşları içinde etraftaki tepelerden çiçek topluyordu. 270 00:25:58,963 --> 00:26:01,163 Karşımızdakiler "Çiçek İnsanları"ydı. 271 00:26:02,003 --> 00:26:05,923 Arkeoloji açısından benzeri görülmemiş, büyük bir keşif. 272 00:26:44,643 --> 00:26:48,323 Şanidar 4'ün keşfinden sonraki yıllarda 273 00:26:49,443 --> 00:26:53,083 Çiçekli Mezar teorisi çok eleştiri aldı. 274 00:27:01,163 --> 00:27:03,283 Kuyruklu bir hamstere benzeyen, 275 00:27:03,283 --> 00:27:07,483 yuva kazan bir hayvan olan İran faresini araştıran biri, 276 00:27:08,163 --> 00:27:12,763 bu farelerin yemek için yuvalarına çiçek götürdüğünü buldu. 277 00:27:16,163 --> 00:27:18,883 Birçok açıdan yıkıcı bir darbeydi. 278 00:27:18,883 --> 00:27:23,883 Çünkü Solecki hayvan yuvasına benzeyen çukurlar da görmüştü. 279 00:27:27,843 --> 00:27:29,843 Ama ekip, Solecki'nin 280 00:27:29,843 --> 00:27:33,763 kısmen de olsa haklı olduğunu gösteren yeni kanıtlar buldu. 281 00:27:35,083 --> 00:27:40,883 Bu bölgede bugün bile sırtlanlar, kurtlar ve leoparlar görülüyor. 282 00:27:40,883 --> 00:27:42,723 Cesedi olduğu gibi bıraksalar 283 00:27:42,723 --> 00:27:46,083 bir hayvanın gelip onu yiyeceği neredeyse kesin. 284 00:28:00,323 --> 00:28:05,323 Bu iskeletlerde ise eksik parça yok, belli ki ortada bırakılmamışlar. 285 00:28:07,923 --> 00:28:10,763 Bir şekilde korunmuşlar. 286 00:28:16,683 --> 00:28:22,883 Benim tahminim, ağaç dallarını vesaire kullanarak 287 00:28:24,283 --> 00:28:29,563 vahşi hayvanları uzak tutacak bir bariyer yaptıkları şeklinde. 288 00:28:32,363 --> 00:28:35,043 Bitki parçaları ve polenler de 289 00:28:35,043 --> 00:28:40,883 iskelete dönüşen cesedin göğüs kafesine düşmüş olmalı. 290 00:28:44,403 --> 00:28:49,083 Solecki'nin anlattığı hikâye bence harika bir hikâye. 291 00:28:52,003 --> 00:28:58,123 Şu anda sahip olduğumuz bilgilere göre bu hikâye doğru değil. 292 00:28:59,283 --> 00:29:00,483 Kesinlikle değil. 293 00:29:08,643 --> 00:29:15,163 Ama bence Neandertallerin ölülerini önemsediği 294 00:29:15,163 --> 00:29:17,603 ya da onları korumaya çalıştığı fikri... 295 00:29:21,563 --> 00:29:24,243 ...aslında onun söylediklerinden 296 00:29:25,003 --> 00:29:28,443 çok da farklı bir şey değil. 297 00:29:33,563 --> 00:29:38,723 Ralph Solecki, Çiçekli Mezar'ı 1960'ta keşfetti. 298 00:29:40,603 --> 00:29:42,963 Ertesi yıl tekrar gelmeyi planlıyordu 299 00:29:43,683 --> 00:29:47,403 ama bir daha Şanidar'da kazı yapma fırsatını bulamadı. 300 00:29:55,763 --> 00:29:57,563 {\an8}BİRİNCİ IRAK-KÜRT SAVAŞI 301 00:29:57,563 --> 00:30:01,563 Kürtler, Irak tanklarının ulaşamadığı dağların efendileri. 302 00:30:03,643 --> 00:30:05,083 {\an8}KÖRFEZ SAVAŞI 1990 - 1991 303 00:30:05,083 --> 00:30:07,723 {\an8}Amerika, Irak'la savaşmıyor. 304 00:30:08,403 --> 00:30:09,843 {\an8}Bom! Tam isabet. 305 00:30:09,843 --> 00:30:12,003 {\an8}Irak dünyayla savaşıyor. 306 00:30:17,163 --> 00:30:18,763 {\an8}IRAK SAVAŞI 2003 - 2011 307 00:30:19,563 --> 00:30:22,363 Rejim değişikliği işte böyle bir şey. 308 00:30:25,283 --> 00:30:26,803 Saddam artık yok. 309 00:30:27,643 --> 00:30:29,003 {\an8}IŞİD'LE SAVAŞ 2013 -2018 310 00:30:29,003 --> 00:30:32,803 {\an8}Gelişmiş silahlarla bombardıman altına alınan IŞİD'in etrafı 311 00:30:32,803 --> 00:30:34,883 bu birlikler tarafından kuşatıldı. 312 00:30:40,203 --> 00:30:46,043 2010'ların başlarında ortalık büyük ölçüde durulduğu için... 313 00:30:46,043 --> 00:30:49,443 IŞİD'in sonu yaklaşıyor. 314 00:30:49,443 --> 00:30:53,523 ... Kürt Bölgesel Yönetimi Profesör Graeme Barker'a ulaşarak 315 00:30:53,523 --> 00:30:56,963 Şanidar Mağarası'nda yeniden kazılara başlamasını istedi. 316 00:30:59,083 --> 00:31:01,803 Neandertal kalıntısı bulmayı beklemiyorduk. 317 00:31:01,803 --> 00:31:07,403 Projenin amacı zaten bu değildi, Solecki'nin yaptığı işi geliştirmekti. 318 00:31:09,843 --> 00:31:12,643 Bu yüzden 2018'de 319 00:31:12,643 --> 00:31:18,243 çeyrek asırdan uzun süredir ilk kez bir Neandertal iskeleti bulunduğunda 320 00:31:18,243 --> 00:31:22,043 ekip için büyük sürpriz oldu. 321 00:31:24,963 --> 00:31:27,803 İlk bulduğumuz şey bir kafatası parçasıydı, 322 00:31:27,803 --> 00:31:32,043 inanılmaz heyecan vericiydi. Göz yuvasının bir parçasıydı. 323 00:31:34,843 --> 00:31:39,283 Bariz bir şekilde Neandertal özelliği taşıyor. 324 00:31:39,283 --> 00:31:42,243 Kaş çıkıntıları çok daha belirgin olur. 325 00:31:45,843 --> 00:31:48,683 Onun hemen altında da sol kol vardı. 326 00:31:50,003 --> 00:31:56,243 Sol kol vücudun altında kıvrılmış ve başın altına konmuş gibiydi. 327 00:31:59,163 --> 00:32:00,883 Yeni yapılan tarih tespiti 328 00:32:00,883 --> 00:32:04,883 Solecki'nin en eski keşifleriyle aynı dönemden olduğunu gösteriyor. 329 00:32:07,083 --> 00:32:10,043 {\an8}75.000 YIL ÖNCE ÖLDÜ 330 00:32:10,043 --> 00:32:16,083 {\an8}Yetmiş beş bin yıl öncesini zihnimizde canlandırmak oldukça zor. 331 00:32:17,163 --> 00:32:20,923 Yazılı tarihi dikkate alırsak çok uzun bir süre gibi 332 00:32:20,923 --> 00:32:24,723 ama türümüzün tarihi açısından okyanusta bir damladan farkı yok. 333 00:32:34,083 --> 00:32:38,163 O dönemde dünyada olup bitenleri düşünürsek, 334 00:32:38,163 --> 00:32:40,243 Neandertaller yok oldu, 335 00:32:40,243 --> 00:32:43,123 modern insanlar dünyanın her yerine yayıldı. 336 00:32:44,603 --> 00:32:48,443 Tarım, şehirler, şehircilik. Avrupa sömürgeciliği. 337 00:32:49,843 --> 00:32:50,723 {\an8}ÖZGÜRLÜK TAHVİLLERİ 338 00:32:50,723 --> 00:32:53,243 Yirminci yüzyıldaki korkunç olaylar. 339 00:33:12,723 --> 00:33:14,483 Tüm bu olaylar boyunca... 340 00:33:16,723 --> 00:33:18,443 ...o adam orada öylece durdu. 341 00:33:23,283 --> 00:33:26,163 Kadın da olabilir. Yatmaya devam etti. 342 00:33:30,603 --> 00:33:32,803 Büyük bir kaya kütlesinin altındaydı. 343 00:33:34,563 --> 00:33:38,243 Sonra da nasıl olduysa biz geldik ve onu bulduk. 344 00:33:43,403 --> 00:33:47,803 {\an8}ŞANİDAR Z 345 00:33:50,763 --> 00:33:54,443 Kesinlikle bir nesle mal olacak bir keşif. Hiç beklenmiyordu. 346 00:34:00,683 --> 00:34:05,923 Kafatası büyük oranda ezilmişti, dümdüz olmuştu. 347 00:34:05,923 --> 00:34:08,243 İki üç santim kalınlığındaydı. 348 00:34:12,923 --> 00:34:14,363 Parçalar hâlindeydi. 349 00:34:15,963 --> 00:34:17,203 Çok da kırılgandı. 350 00:34:21,443 --> 00:34:27,123 Tek bir fırça darbesiyle bile dağılıp yok olabilirdi. 351 00:34:27,123 --> 00:34:29,563 O yüzden çok dikkatli olmak gerekiyordu. 352 00:34:29,563 --> 00:34:31,003 Bu parça ne? 353 00:34:31,003 --> 00:34:33,323 Çenenin ön kısmı, 354 00:34:34,083 --> 00:34:37,963 bir de alt dişlerin çoğu ama hepsi değil. 355 00:34:37,963 --> 00:34:40,723 Dağılmaması için etrafındaki toprakla birlikte 356 00:34:40,723 --> 00:34:42,803 küçük parçalar hâlinde çıkardık. 357 00:34:45,243 --> 00:34:48,283 Çok zahmetli bir iş ama bunu boşuna yapmıyoruz. 358 00:34:48,283 --> 00:34:49,723 Tek şansımız var. 359 00:34:50,443 --> 00:34:53,283 Arkeoloji doğası gereği yıkıcıdır. 360 00:34:53,923 --> 00:34:55,443 Bir kere kazdıktan sonra 361 00:34:56,243 --> 00:34:57,803 tekrar yapma şansımız yok. 362 00:35:02,963 --> 00:35:06,523 O küçük paketleri sonra İngiltere'ye getirip 363 00:35:07,283 --> 00:35:09,163 burada birleştirdik. 364 00:35:19,603 --> 00:35:24,443 CAMBRIDGE ÜNİVERSİTESİ İNGİLTERE 365 00:35:26,723 --> 00:35:29,283 Ekibimiz küçük ama harika bir ekip. 366 00:35:29,803 --> 00:35:31,563 Her milletten insan var. 367 00:35:35,163 --> 00:35:38,123 Kemikleri temizleyip güçlendirdikten sonra 368 00:35:38,123 --> 00:35:42,283 elimizdeki parçalarla restorasyonu yapmaya başladım. 369 00:35:42,283 --> 00:35:43,843 Büyük bir yapboz gibiydi. 370 00:35:43,843 --> 00:35:48,523 {\an8}DR LUCÍA LÓPEZ-POLÍN KORUMA UZMANI - ŞANİDAR MAĞARASI PROJESİ 371 00:35:48,523 --> 00:35:51,803 İlk parça, işin kolay kısmı. 372 00:35:54,083 --> 00:35:56,283 Sonrasında gittikçe zorlaşıyor. 373 00:36:01,243 --> 00:36:02,843 Sabırlı olmanız gerekiyor. 374 00:36:05,723 --> 00:36:09,803 Çünkü elinizde eşsiz bir numune var. 375 00:36:12,203 --> 00:36:14,403 Bu, büyük bir sorumluluk. 376 00:36:16,203 --> 00:36:18,243 Ekibin umudu, 377 00:36:19,003 --> 00:36:23,003 kafatasını birleştirerek Şanidar Z'nin yüzünü yeniden oluşturmak. 378 00:36:25,523 --> 00:36:29,483 Kafatasının başka bir parçasında da başka ipuçları var. 379 00:36:31,763 --> 00:36:37,683 Bugün Şanidar Z'nin dişlerinde oluşan diş taşlarını topluyorum. 380 00:36:45,883 --> 00:36:50,603 {\an8}Diş taşı dişlerimizin dışında oluşan, dişçiye temizlettiğimiz bir tabakadır. 381 00:36:50,603 --> 00:36:53,003 {\an8}DOÇ DR AMANDA HENDRY LEIDEN ÜNİVERSİTESİ 382 00:36:55,403 --> 00:36:57,803 Ağzımızda doğal olarak oluşur 383 00:36:57,803 --> 00:37:02,043 ve ağzımıza giren her şeyden içinde biraz barındırır. 384 00:37:03,283 --> 00:37:06,923 Bu sayede bu malzemeden pek çok şey öğrenebiliyoruz. 385 00:37:31,603 --> 00:37:34,603 Neandertallerin çok iyi avcılar olduklarına, 386 00:37:34,603 --> 00:37:38,923 ağızlarına etten başka bir şey koymadıklarına dair 387 00:37:38,923 --> 00:37:41,883 uzun süredir devam eden bir anlatı var. 388 00:37:48,403 --> 00:37:54,243 Neandertallerin aslında bitki de yediğini 389 00:37:54,243 --> 00:37:58,003 son 10-20 yıl içinde fark ettik. 390 00:38:10,443 --> 00:38:13,363 Çiğken zehirli olan bir şeyin 391 00:38:13,363 --> 00:38:16,683 yenilebilir ve besleyici bir şeye nasıl dönüştürüleceği, 392 00:38:17,643 --> 00:38:20,563 öğrenmesi bir ömür süren bir şey. 393 00:38:24,563 --> 00:38:29,763 Modern toplayıcılardan yola çıkacak olursak, 394 00:38:29,763 --> 00:38:34,883 bilgi toplama konusunda uzmanlaşanlar büyük ihtimalle kadınlardı. 395 00:38:42,483 --> 00:38:47,243 Neandertallerin ne tür bitkiler yediğini tespit edersek... 396 00:38:51,763 --> 00:38:57,403 ...kadınların o toplumdaki rolünü daha iyi anlayabiliriz. 397 00:39:03,603 --> 00:39:08,643 Adlarını, umutlarını, hayallerini, hikâyenin tamamını asla öğrenemeyeceğiz. 398 00:39:11,923 --> 00:39:15,123 Ama hayatlarının küçük bir parçasına 399 00:39:15,123 --> 00:39:20,043 az da olsa ışık tuttuğumuz bir projede yer almak muhteşem bir şey. 400 00:39:28,523 --> 00:39:32,603 "Bu kişi kim? Nasıl biriydi? Hayat hikâyesi neydi? 401 00:39:32,603 --> 00:39:35,803 Buraya nasıl geldi?" diye merak ediyor insan. 402 00:39:40,123 --> 00:39:42,883 Kafatasından yola çıkarak 403 00:39:42,883 --> 00:39:47,003 kişinin muhtemel görünüşüne ulaşmak bana çok zor geliyor. 404 00:39:49,283 --> 00:39:53,563 O noktada da Kennis kardeşler gibi yetenekli insanlar devreye giriyor. 405 00:39:56,683 --> 00:39:59,563 ARNHEM HOLLANDA 406 00:40:04,843 --> 00:40:08,083 Emma bize kafatasını, daha doğrusu veriyi gönderdi. 407 00:40:08,083 --> 00:40:11,883 Neredeyse bütün bir kafatası. Üç boyutlu yazıcıyla oluşturduk. 408 00:40:11,883 --> 00:40:14,123 - Böylece onu görebiliyoruz. - Vay be. 409 00:40:14,123 --> 00:40:15,563 {\an8}Biz Kennis kardeşleriz. 410 00:40:15,563 --> 00:40:17,443 {\an8}PALEO REKONSTRÜKSIYON SANATÇISI 411 00:40:17,443 --> 00:40:21,003 {\an8}İkiz kardeşiz. İnsanın evrimi çok ilgimizi çekiyor. 412 00:40:21,003 --> 00:40:22,563 Şu burna bak. 413 00:40:22,563 --> 00:40:28,523 Neandertal burnuna çok benziyor ama burnun diğer tarafı çok dar. 414 00:40:28,523 --> 00:40:33,003 Soyu tükenmiş eski insanları tekrar oluşturuyoruz. 415 00:40:33,003 --> 00:40:37,443 İlk atalarımızın gerçek hayatta nasıl göründüğünü göstermeye çalışıyoruz. 416 00:40:37,443 --> 00:40:40,523 - Gözler büyük, yüz uzun, burun küçük. - Evet. 417 00:40:40,523 --> 00:40:46,203 Şey gibi... Kocaman bir gözlük varmış gibi. 418 00:40:46,203 --> 00:40:49,123 Çeneyi de altına koyarsak... 419 00:40:50,203 --> 00:40:52,043 Okulda notlarımız çok kötüydü. 420 00:40:52,043 --> 00:40:53,683 Pek okumazdık. 421 00:40:53,683 --> 00:40:57,403 Kütüphanede Neandertallerin güzel resimlerini gördük. 422 00:40:59,283 --> 00:41:01,803 Aşınmış dişler hemen göze çarpıyor, vay! 423 00:41:01,803 --> 00:41:03,803 - İnanılmaz. - Tipik Neandertal. 424 00:41:03,803 --> 00:41:07,563 - Dişlerini mengene gibi kullanıyorlar. - Evet. Alet gibi. 425 00:41:07,563 --> 00:41:13,603 Bunu büyüleyici buluyoruz. Maymun yüzü insan yüzüne nasıl dönüşüyor? 426 00:41:21,163 --> 00:41:23,523 Neandertallerin ilginç yanı şu. 427 00:41:23,523 --> 00:41:26,123 Kocaman, devasa burunları var. 428 00:41:27,243 --> 00:41:28,803 Büyük, şişkin yüzleri var. 429 00:41:29,363 --> 00:41:34,043 İnsan evriminde bu kadar büyük, tuhaf bir yüz hiç görülmemiş. 430 00:41:34,923 --> 00:41:36,603 Bunu görmek harika bir şey. 431 00:41:45,963 --> 00:41:50,163 Genelde bize kafatasları geliyor. Genelde şekilleri bozulmuş oluyor. 432 00:41:51,603 --> 00:41:53,443 Kafataslarını düzeltiyoruz. 433 00:41:53,443 --> 00:41:57,203 Adli tıp yöntemleriyle onları tamamlıyoruz. 434 00:42:04,003 --> 00:42:07,963 Kafatası tamamlandığında doku tabakasını ekliyoruz. 435 00:42:09,163 --> 00:42:11,123 Kasları ve eti yani. 436 00:42:14,043 --> 00:42:16,883 Bir çeşit deri tabakasıyla kaplıyoruz. 437 00:42:20,123 --> 00:42:22,203 {\an8}İnsana benzetmek istiyorum. 438 00:42:22,203 --> 00:42:25,683 {\an8}Vahşi değil, insan gibi olsun ama fazla klişe de olmasın. 439 00:42:42,883 --> 00:42:44,083 Gelebilirsin. 440 00:42:46,843 --> 00:42:52,043 Umarım bu yüzü birçok insan görür ve ne kadar tuhaf olduğunu fark eder. 441 00:42:53,563 --> 00:42:56,283 Yüz hatları çok farklı. 442 00:42:57,683 --> 00:43:01,243 Bu ilginç bir şey çünkü beyinleri bizimkiyle aynı büyüklükte. 443 00:43:01,243 --> 00:43:04,523 Onlar da bizim gibi insan ama yine de farklılıklar var. 444 00:43:04,523 --> 00:43:06,803 Büyüleyici bir şey. Neden farklılar? 445 00:43:09,163 --> 00:43:12,043 Bizimkiyle paralel bir evrim. 446 00:43:13,563 --> 00:43:15,563 - Tamam. - Evet. Tamam. 447 00:43:15,563 --> 00:43:18,923 Neden biri ortadan kayboldu ama diğeri hâlâ hayatta? 448 00:43:18,923 --> 00:43:22,043 Büyüleyici. Bizim diğer versiyonumuz. 449 00:43:29,323 --> 00:43:32,403 Önceleri bu "diğer versiyonumuz"un 450 00:43:32,403 --> 00:43:36,083 bizim türümüz kadar zeki olmadığı düşünülürdü. 451 00:43:41,963 --> 00:43:48,723 Hayal gücü, yaratıcılık ve icat yapmak sadece Homo Sapienslere özgü bir şeydi. 452 00:44:00,843 --> 00:44:06,083 Ama gizli ve gerçekten sıra dışı bir Fransız mağarasında bulunanlar, 453 00:44:06,083 --> 00:44:09,403 bu ön yargıyı yerle bir etti. 454 00:44:11,083 --> 00:44:15,003 {\an8}BRUNIQUEL FRANSA 455 00:44:22,603 --> 00:44:26,883 Önce çok dar bir yerden geçiyoruz. 456 00:44:29,643 --> 00:44:33,243 İlerlerken çok dikkatli olmak gerekiyor. 457 00:44:33,243 --> 00:44:35,603 Çantamızı önümüzde iterek götürüyoruz. 458 00:44:56,443 --> 00:44:58,643 Sonra bambaşka bir dünyaya giriyoruz. 459 00:45:14,483 --> 00:45:17,603 Mağaralara girmek insanın doğasına aykırı aslında. 460 00:45:23,483 --> 00:45:26,923 Buralar insanları korkutan yerler. 461 00:45:35,403 --> 00:45:37,643 Özellikle de mağaraların derinlikleri. 462 00:45:50,923 --> 00:45:52,603 {\an8}DR SOPHIE VERHEYDEN JEOLOG 463 00:45:52,603 --> 00:45:54,163 {\an8}Mağara uzun zamandır var. 464 00:45:55,363 --> 00:45:57,323 Belki de bir milyon yıldır var. 465 00:45:58,123 --> 00:46:01,563 Girince de hissediyorsunuz. 466 00:46:02,083 --> 00:46:06,283 Çok uzun bir geçmişe sahip bir yer olduğu hissediliyor. 467 00:46:10,443 --> 00:46:14,923 Biraz daha ilerleyince çok güzel, sakin göletler var. 468 00:46:20,163 --> 00:46:22,483 Damlayan su mağarayı şekillendirmiş, 469 00:46:23,163 --> 00:46:28,523 çok güzel sarkıt ve dikitler oluşturmuş. 470 00:46:34,123 --> 00:46:36,283 Gerçekten ilginç olansa, 471 00:46:37,683 --> 00:46:40,603 bir düzenin olması. 472 00:46:41,843 --> 00:46:43,883 Daire şeklindeler. 473 00:46:55,043 --> 00:46:58,203 Bunu doğal bir mağarada göremezsiniz. 474 00:47:07,003 --> 00:47:08,563 İnsan yapımı unsurlar var. 475 00:47:11,843 --> 00:47:13,883 {\an8}Mimari yöntemler kullanılmış. 476 00:47:13,883 --> 00:47:15,963 {\an8}PROFESÖR JAQUES JAUBERT ARKEOLOG 477 00:47:24,123 --> 00:47:28,683 Büyük dikitlerin arasına küçük parçalar yerleştirmişler. 478 00:47:32,003 --> 00:47:35,883 Bunların hepsi önceden düşünülerek yapılmış. 479 00:47:46,523 --> 00:47:52,083 Bir arkeolog için eşsiz bir şey. Başka hiçbir örneği yok. 480 00:48:02,003 --> 00:48:04,763 Mağaradaki en büyük dairesel yapıda 481 00:48:04,763 --> 00:48:09,203 dikitlerden yapılmış çok güzel bir ocak var. 482 00:48:12,243 --> 00:48:15,563 Burada termal bir değişim var ama bu tek değil. 483 00:48:15,563 --> 00:48:17,723 Çok sayıda... 484 00:48:17,723 --> 00:48:20,323 - Bunun ocak olduğunda hemfikiriz. - Ocak. 485 00:48:20,323 --> 00:48:21,523 Ocak. 486 00:48:24,763 --> 00:48:30,803 Burada birkaç yerde ateş yakılmış. 487 00:48:33,283 --> 00:48:37,763 Ortada, 38 numara. 488 00:48:37,763 --> 00:48:40,603 Kamp kurduğumuzda yaptığımız şeye benziyor, 489 00:48:40,603 --> 00:48:46,043 odunları dizip Kızılderili çadırı gibi yaparız ya, 490 00:48:46,043 --> 00:48:47,963 ucu sivri hani. 491 00:48:47,963 --> 00:48:51,323 Çok heyecan verici çünkü kurum izlerini görebiliyoruz. 492 00:48:51,323 --> 00:48:53,483 Termal değişiklikler var. 493 00:48:53,483 --> 00:48:57,043 Simsiyah kurum var, kırmızı ve mor yerler var. 494 00:49:03,523 --> 00:49:07,043 Tabii ki tüm geleneksel ya da tarih öncesi toplumlarda 495 00:49:07,043 --> 00:49:10,243 ateşin sembolik bir değerinin olduğunu biliyoruz. 496 00:49:32,523 --> 00:49:38,403 Yerde çok küçük yanmış odun parçaları bulduk. 497 00:49:41,083 --> 00:49:44,803 Muhtemelen mağaraya ellerinde meşalelerle geliyorlar. 498 00:49:50,323 --> 00:49:54,883 Işık olmadan mağaraya girmek çok tehlikelidir. 499 00:49:56,483 --> 00:49:58,883 Çok iyi iletişim kurmak gerekir. 500 00:50:10,963 --> 00:50:13,883 Ateşi kullanmayı iyi bilmek gerekir. 501 00:50:18,523 --> 00:50:19,563 Işığı da öyle. 502 00:50:27,003 --> 00:50:30,803 İlk olarak bu yapıların üzerinde tarih tespiti yaptık. 503 00:50:43,323 --> 00:50:46,123 Bunlar Bruniquel Mağarası'ndan alınan örnekler. 504 00:50:46,123 --> 00:50:51,243 Bunlar sayesinde o yapıların tarihini tespit edebiliyoruz. 505 00:50:54,723 --> 00:50:57,203 Altı farklı örneği inceleyerek 506 00:50:57,203 --> 00:51:02,643 tam olarak 176.500 yıl öncesinden kaldıklarını belirleyebildik. 507 00:51:03,243 --> 00:51:06,683 Gerçekten inanılmazdı. 508 00:51:12,043 --> 00:51:16,403 Yüz yetmiş beş bin yıl önce Avrupa'da sadece Neandertaller vardı. 509 00:51:18,123 --> 00:51:22,563 Bruniquel dünyadaki insan elinden çıkma en eski yapı. 510 00:51:31,483 --> 00:51:34,403 Ne kadar eski olduklarını öğrenince 511 00:51:34,403 --> 00:51:38,083 bu yapıları görmek insanı duygulandırıyor. 512 00:51:51,203 --> 00:51:56,643 Sürekli sorulan bir soru var. "Bu yapıların amacı neymiş?" 513 00:52:20,443 --> 00:52:23,763 Çember dünya gibi görünüyor. 514 00:52:23,763 --> 00:52:28,043 Dünyanın içindesiniz ya da dışındasınız, bu tür kavramlar. 515 00:52:30,683 --> 00:52:35,123 Amerikan yerlileri, bu dairelerin olduğu yerlerde 516 00:52:35,123 --> 00:52:38,883 daha yüksek ruhlarla bağlantı kurulduğuna inanırdı. 517 00:52:49,723 --> 00:52:51,963 Dinin başlangıcı mı? 518 00:53:01,403 --> 00:53:05,763 Bu çok önemli bir soru ama cevaplaması çok zor. 519 00:53:20,283 --> 00:53:25,483 Neandertalleri inceledikçe insanlığın tarihinin 520 00:53:27,363 --> 00:53:30,243 çok daha eskiye dayandığını, 521 00:53:32,643 --> 00:53:38,043 modern insanlarla daha fazla ortak noktalarının olduğunu görüyoruz. 522 00:53:52,403 --> 00:53:54,283 Bruniquel sayesinde 523 00:53:55,683 --> 00:54:02,683 uzak atalarımızla aramızdaki bağlantıyı daha iyi anladık. 524 00:54:11,923 --> 00:54:15,963 Bruniquel'deki esrarengiz daireler, 525 00:54:15,963 --> 00:54:19,963 Neandertal kültürünün yeniden değerlendirilmesinin bir parçası. 526 00:54:25,763 --> 00:54:28,163 Bu, Şanidar'da başlayan 527 00:54:28,803 --> 00:54:31,523 ve günümüzde de devam eden bir süreç. 528 00:54:44,843 --> 00:54:48,603 Bu yıl, tek bir iskelete ait olabileceğini düşündüğümüz 529 00:54:48,603 --> 00:54:51,203 ayrı parçalar bulduk. 530 00:54:53,243 --> 00:54:55,283 Bir birey daha bulmuş olabiliriz. 531 00:54:57,283 --> 00:54:59,883 Sol kürek kemiği var. 532 00:55:00,883 --> 00:55:03,763 Neredeyse bütün bir sağ el var. 533 00:55:07,763 --> 00:55:10,323 Daha doğrusu dört parmak bulduk, 534 00:55:10,323 --> 00:55:13,123 vücuda göre olması gereken yerdelerdi. 535 00:55:13,123 --> 00:55:15,043 Doğru yerdelerdi yani. 536 00:55:15,643 --> 00:55:17,083 Yeni bulunan parçalar, 537 00:55:17,083 --> 00:55:21,443 Şanidar 4 ve Şanidar Z'nin de aralarında olduğu 538 00:55:21,443 --> 00:55:23,923 bir grup cesedin yakınındaydı. 539 00:55:26,443 --> 00:55:30,683 Çok heyecan verici çünkü Neandertallerin 540 00:55:30,683 --> 00:55:35,443 ölülerini belirli bir yere koyduklarını gösteriyor. 541 00:55:39,203 --> 00:55:43,683 Acaba aynı yere farklı zamanlarda mı gelmişler? 542 00:55:43,683 --> 00:55:47,443 Onlarca hatta binlerce yıl arayla bile olabilir. 543 00:55:48,843 --> 00:55:50,403 "Bu bir tesadüf mü 544 00:55:50,403 --> 00:55:56,443 yoksa kasıtlı bir şey olabilir mi?" diye sormaya başlıyoruz. 545 00:55:57,683 --> 00:56:01,283 Kasıtlıysa neden? Neden buraya tekrar gelmişler? 546 00:56:10,043 --> 00:56:15,843 Şanidar Z gömüldüğünde kafatasının arkasında bir taş varmış. 547 00:56:18,443 --> 00:56:22,323 Bu ilginç bir şey çünkü orada taş olmaması lazım. 548 00:56:24,803 --> 00:56:28,003 Bizim aklımıza da şöyle bir düşünce geldi, 549 00:56:28,003 --> 00:56:30,963 acaba o taş kasıtlı olarak konmuş olabilir mi? 550 00:56:37,923 --> 00:56:39,843 İlgi çekici bir başka şey de 551 00:56:39,843 --> 00:56:43,243 vücudun diğer tarafında büyük bir dikey levhanın olması. 552 00:56:52,723 --> 00:56:56,123 Zeminden yükselen büyük dikey levhalar 553 00:56:56,123 --> 00:56:59,683 bir çeşit işaret olarak kullanılmış olabilir. 554 00:57:04,443 --> 00:57:07,523 Görünüşe bakılırsa buraya gömülen insanlar olmuş, 555 00:57:07,523 --> 00:57:09,963 buraya geri dönmelerinin sebebi de bu. 556 00:57:11,043 --> 00:57:14,363 Özel bir mağaradaki özel bir taşla işaretlenmiş yere 557 00:57:14,363 --> 00:57:16,523 geri dönüyorlar. 558 00:57:24,803 --> 00:57:26,163 Ralph Solecki'nin, 559 00:57:26,163 --> 00:57:30,803 Şanidar Mağarası'nın Neandertaller için özel bir yer olduğu şeklindeki bulgusu 560 00:57:30,803 --> 00:57:32,683 daha çok kabul görmeye başladı 561 00:57:38,923 --> 00:57:41,323 Cesetleri özellikle buraya koyuyorlar. 562 00:57:41,323 --> 00:57:46,563 Burası düzenli olarak geri gelip yaşadıkları bir yer. 563 00:57:50,443 --> 00:57:55,723 Kalıntılar burasının Neandertal mezarlığı olduğuna işaret ediyor olabilir. 564 00:57:56,483 --> 00:57:59,603 Bu, büyük sonuçları olan bir keşif. 565 00:58:02,123 --> 00:58:05,043 Ölülere nasıl davrandıklarından yola çıkarak 566 00:58:05,043 --> 00:58:11,163 duyguları, düşünceleri ve hayal dünyaları hakkında akıl yürütebiliriz. 567 00:58:13,803 --> 00:58:16,883 Ölüm hakkında neler düşündükleri, 568 00:58:16,883 --> 00:58:20,763 ölümden sonra hayat olduğuna inanıp inanmadıkları 569 00:58:20,763 --> 00:58:22,963 konularında da akıl yürütebiliriz. 570 00:58:26,243 --> 00:58:32,523 Neandertal kültürünün basit olmadığını artık biliyoruz, bu da onun bir parçası. 571 00:58:34,283 --> 00:58:35,283 Ama artık yoklar. 572 00:58:40,883 --> 00:58:45,483 Mezarlar, bu olağanüstü mağaradaki Neandertal davranışlarıyla ilgili izlerden 573 00:58:45,483 --> 00:58:48,803 sadece en son keşfedileni. 574 00:58:54,443 --> 00:58:59,123 Ama gizemlerin belki de en büyüğü hâlâ çözülmedi. 575 00:59:04,443 --> 00:59:10,963 Üç yüz bin yıl boyunca varlığını sürdüren bir insan türü 576 00:59:12,363 --> 00:59:14,243 40.000 yıl önce neden yok oldu? 577 00:59:20,803 --> 00:59:23,523 Bu soruya cevap aramak için 578 00:59:23,523 --> 00:59:26,763 belki de en uygun yerlerden biri Akdeniz'in kıyısında. 579 00:59:26,763 --> 00:59:30,563 Burası Neandertallerin son kalelerinden biriydi. 580 00:59:32,163 --> 00:59:35,883 {\an8}CEBELİTARIK 581 00:59:38,283 --> 00:59:40,803 Bir uçurumun kenarında oturuyoruz. 582 00:59:42,763 --> 00:59:45,443 {\an8}Bir arkadaşım buraya "Neandertal Şehri" diyor. 583 00:59:47,683 --> 00:59:52,963 Cebelitarık Kayası'nın doğu tarafında, sahilde sıra sıra birçok mağara var. 584 00:59:58,083 --> 01:00:01,243 Gorham Mağarası kompleksi bir dizi mağaradan oluşuyor. 585 01:00:01,883 --> 01:00:04,643 Bu mağaraların hepsinde 586 01:00:04,643 --> 01:00:08,683 Neandertallerin burada uzun süre yaşadığına dair bariz kanıtlar var. 587 01:00:18,643 --> 01:00:23,203 En az 125.000 yıl öncesinden kalma kanıtlar var. 588 01:00:28,803 --> 01:00:30,883 Ekip, Neandertallerin 589 01:00:30,883 --> 01:00:36,723 bu mağaraları 40.000 yıl öncesine kadar kullandığına dair kanıtlar buldu. 590 01:00:43,243 --> 01:00:46,243 Varlıklarının son 100.000 yılında 591 01:00:46,243 --> 01:00:49,483 Neandertallerin dünyası sürekli değişiyordu. 592 01:01:07,083 --> 01:01:09,243 İklim değişiklikleri çok sertti. 593 01:01:09,243 --> 01:01:11,523 Daha önce de buzul çağları yaşanmıştı 594 01:01:11,523 --> 01:01:15,163 ama sonuncusu etkileri açısından en kötüsüydü. 595 01:01:15,163 --> 01:01:17,803 İskandinav buz tabakası güneye ilerledi. 596 01:01:18,923 --> 01:01:22,163 Fransa ve Orta Avrupa büyük ölçüde tundralarla kaplıydı. 597 01:01:23,323 --> 01:01:25,403 Yaşam şartları gerçekten çok zordu. 598 01:01:28,563 --> 01:01:30,883 Tundra bu kadar güneye ulaşmamıştı 599 01:01:31,723 --> 01:01:33,963 ama yine de bariz değişiklikler vardı. 600 01:01:34,443 --> 01:01:38,403 Hava çok soğuduğunda buz tabakalarında ve buzullarda 601 01:01:38,403 --> 01:01:41,483 büyük miktarda su tutulur ve deniz seviyesi düşer. 602 01:01:45,323 --> 01:01:47,723 Deniz seviyesi bugünkünden düşükken 603 01:01:47,723 --> 01:01:50,203 burada muhtemelen büyük bir ova vardı. 604 01:01:50,203 --> 01:01:53,243 İçinde bir sürü otoburların yaşadığı, 605 01:01:53,243 --> 01:01:55,123 kuşların yaşadığı, 606 01:01:55,123 --> 01:01:58,283 suyu tatlı sığ göllerin olduğu bir ova. 607 01:02:01,523 --> 01:02:05,323 Hangi türleri tüketebileceklerini, nerede bulacaklarını 608 01:02:05,323 --> 01:02:09,283 ve en iyi nasıl kullanacaklarını biliyorlardı. 609 01:02:11,563 --> 01:02:16,763 Bunlar, mağaralarda bulduğumuz kemiklerin, kalıntıların çok küçük bir parçası. 610 01:02:16,763 --> 01:02:21,883 Son 30 yılda on binlerce parça bulduk. 611 01:02:24,203 --> 01:02:27,203 {\an8}Hiç beklemediğimiz hayvanları yemişler. 612 01:02:27,203 --> 01:02:29,363 {\an8}CEBELITARIK ULUSAL MÜZESİ MÜDÜRÜ 613 01:02:31,923 --> 01:02:35,923 Kayalık kıyı şeridine inip deniz salyangozu topladıklarına dair 614 01:02:35,923 --> 01:02:37,323 kanıtlar var. 615 01:02:37,323 --> 01:02:39,683 Burada da bir deniz salyangozu var, 616 01:02:39,683 --> 01:02:44,163 üzerinde çakmak taşından bir alet hâlâ duruyor. 617 01:02:44,163 --> 01:02:46,963 Neandertal'in bıraktığı gibi duruyor. 618 01:02:49,483 --> 01:02:54,083 Sonra bu kemiği de bulduk, yunus kemiği. 619 01:02:55,243 --> 01:02:57,043 Üzerinde kesik izleri var. 620 01:02:58,803 --> 01:03:03,323 Belki de yunus çoktan ölüp kıyıya vurmuştu, sadece temizlediler. 621 01:03:03,963 --> 01:03:05,883 Eti kemikten ayırıp yediler. 622 01:03:10,763 --> 01:03:15,203 Neandertaller Avrupa'da bizden daha uzun süre yaşadılar. 623 01:03:15,203 --> 01:03:16,283 Orası kesin. 624 01:03:24,003 --> 01:03:29,123 Bence bu, zeki olduklarını ve çevrelerini anladıklarını gösteriyor. 625 01:03:34,283 --> 01:03:36,963 Bu anlamda son derece başarılıydılar. 626 01:03:42,883 --> 01:03:46,763 Neandertaller insandı. Dirençliydiler. 627 01:03:46,763 --> 01:03:48,563 Bize çok benziyorlardı. 628 01:03:49,203 --> 01:03:51,763 Ama bir gün her şey sona erdi. 629 01:03:55,163 --> 01:03:58,083 Aniden yok olmaları gizemi daha da artırıyor. 630 01:03:58,923 --> 01:04:04,403 Sonuçta, Cebelitarık Neandertalleri bu kadar uzun süre dayanmayı başardıysa 631 01:04:05,243 --> 01:04:06,843 ne oldu da yok oldular? 632 01:04:07,723 --> 01:04:12,003 Buz Devri deyince havanın soğuması anlaşılıyor, tabii ki bu yanlış değil. 633 01:04:12,003 --> 01:04:14,083 Ama aynı zamanda kuraklık da oldu. 634 01:04:15,563 --> 01:04:20,683 Cebelitarık'taki Neandertalleri vuran değişim, 635 01:04:20,683 --> 01:04:24,763 bence ağaçların yok olmasıydı. 636 01:04:30,083 --> 01:04:32,243 Ağaçlar neden önemli? 637 01:04:32,243 --> 01:04:36,323 Çünkü büyük avları pusuya düşürebilmeyi sağlıyorlar. 638 01:04:41,363 --> 01:04:44,323 Zamanla vücut yapıları 639 01:04:44,323 --> 01:04:48,403 tabir caizse güreşçi gibi olmuştu. 640 01:04:48,403 --> 01:04:51,723 Mızrakla hayvanların üzerine atlayabiliyor, 641 01:04:51,723 --> 01:04:54,363 mızrağı saplayıp öldürebiliyorlardı. 642 01:04:58,803 --> 01:05:02,083 Aniden o dünya kayboluyor ve geniş düzlüklere dönüşüyor. 643 01:05:02,083 --> 01:05:05,643 Hayvanlara yaklaşamıyorsunuz çünkü uzaktan fark ediyorlar. 644 01:05:10,203 --> 01:05:15,283 Gerçekleşen değişim o kadar hızlıydı ki biyolojileri buna ayak uyduramadı. 645 01:05:29,723 --> 01:05:31,363 Sonlarını getiren bu oldu. 646 01:05:42,363 --> 01:05:45,803 Evrimin son noktasının biz olduğumuzu düşünüyoruz, 647 01:05:45,803 --> 01:05:48,203 kendimizi hep böyle gördük. 648 01:05:48,203 --> 01:05:51,563 Neandertallere gelince, biz hâlâ buradayız ama onlar yok 649 01:05:51,563 --> 01:05:53,563 çünkü biz onlardan daha iyiydik. 650 01:05:54,323 --> 01:06:00,883 Ama şu da var, çok iyi adapte olabilirsin, bir gezegende çok başarılı olabilirsin, 651 01:06:00,883 --> 01:06:03,563 bizim şu anda başarılı olmamız gibi mesela. 652 01:06:04,323 --> 01:06:08,243 Ama bu hikâye bize insan olmanın başka yollarının da olduğunu 653 01:06:08,243 --> 01:06:11,003 ve bazen başarısız olabileceğimizi anlatıyor. 654 01:06:15,883 --> 01:06:19,683 Her ne kadar şu anda başarılı olsak da bunu bilmekte fayda var. 655 01:06:26,803 --> 01:06:29,523 Yaklaşık 40.000 yıl önce 656 01:06:29,523 --> 01:06:32,643 Neandertallerin sayıları hızla azalmaya başladı. 657 01:06:33,323 --> 01:06:38,603 Sadece Cebelitarık'ta değil, yaşadıkları tüm yerlerde. 658 01:06:42,563 --> 01:06:45,843 Bunun nedenlerinden biri iklim değişikliğiydi. 659 01:06:48,603 --> 01:06:54,563 Bir başka nedense, başka bir türle aralarındaki rekabetin artmasıydı. 660 01:06:59,523 --> 01:07:05,403 Bugün bile hepimiz küçük bir parça da olsa Neandertal DNA'sı taşıyoruz. 661 01:07:09,363 --> 01:07:12,803 Uzun zaman önce yok olan atalarımızdan miras. 662 01:07:16,883 --> 01:07:21,323 En az 100.000 yıl boyunca Homo Sapiensler 663 01:07:21,323 --> 01:07:25,803 dalgalar hâlinde Afrika'dan Avrupa ve Asya'ya yayıldı. 664 01:07:29,403 --> 01:07:32,923 Yolda Neandertallerle de karşılaştılar. 665 01:08:03,323 --> 01:08:06,683 Bu karşılaşmaların bazıları şiddet içermiş olabilir. 666 01:08:44,723 --> 01:08:49,723 Ama bazıları muhtemelen daha barışçıldı. 667 01:08:54,123 --> 01:08:59,203 Birbirlerinin insan olduğunu fark ettiler. 668 01:09:08,883 --> 01:09:11,003 Bu destansı yolculuklarda 669 01:09:11,003 --> 01:09:14,563 Homo Sapiensler Orta Doğu'dan da geçti. 670 01:09:17,523 --> 01:09:23,923 Şanidar Neandertallerinin mezarlığının yakınlarından. 671 01:09:38,563 --> 01:09:42,963 Neandertal genleri birçok Homo Sapiens'te mevcut. 672 01:09:46,283 --> 01:09:51,203 Gerçekten kuzen olduğumuza inanıyorum. 673 01:09:51,203 --> 01:09:53,963 Aynı kanı taşıyoruz. 674 01:09:53,963 --> 01:09:56,123 Atalarımız aynı. 675 01:10:04,843 --> 01:10:07,883 Arkeolojide bana en ilginç gelen şeylerden biri de 676 01:10:07,883 --> 01:10:10,483 insanların farklı farklı olması. 677 01:10:12,643 --> 01:10:16,243 İnsanların iskeletlerine bakarak 678 01:10:16,243 --> 01:10:20,123 hayatları ve dünyadaki deneyimleri hakkında bilgi edinebiliyoruz. 679 01:10:22,963 --> 01:10:24,443 Şanidar Z'yi çıkarırken 680 01:10:24,443 --> 01:10:28,843 yetişkin olduğunu düşündüren bazı özelliklerini fark ettik 681 01:10:28,843 --> 01:10:32,203 ama kaç yaşında öldüğünü bilmiyorduk, 682 01:10:32,203 --> 01:10:34,483 cinsiyetini bilmiyorduk, 683 01:10:34,483 --> 01:10:37,643 hayatı hakkında da pek bir şey bilmiyorduk. 684 01:10:40,723 --> 01:10:44,763 Şu anda bu tür soruları cevaplamaya çalışıyoruz. 685 01:10:46,443 --> 01:10:51,243 Bu, sol radius kemiği. Yani ön kol kemiklerinden biri. 686 01:10:52,523 --> 01:10:56,083 Bunun nispeten küçük bir birey olduğunu, 687 01:10:56,683 --> 01:11:02,443 yaklaşık bir buçuk, 1,55 ya da 1,60 metre boyunda olduğunu söyleyebiliriz. 688 01:11:03,403 --> 01:11:05,963 Beş fit kadar yani. 689 01:11:08,443 --> 01:11:12,683 Burada alt çenenin, mandibulanın bir kısmı var, üzerinde dişler de var. 690 01:11:12,683 --> 01:11:16,003 Dikkat çeken önemli bir nokta, bu dişlerin çoğunun, 691 01:11:16,003 --> 01:11:19,803 özellikle de ön dişlerin aşırı derecede aşınmış olması. 692 01:11:20,803 --> 01:11:25,803 Bu dişlerin hepsinde diş minesi tamamen aşınmış. 693 01:11:27,083 --> 01:11:30,683 Dişleri bu kadar aşınmış bir Neandertal'in 694 01:11:30,683 --> 01:11:32,683 40 ila 50 yaşları arasında, 695 01:11:33,443 --> 01:11:36,963 nispeten yaşlı bir birey olması gerektiğini biliyoruz. 696 01:11:42,323 --> 01:11:46,323 Bireyin cinsiyetini iskeletten tespit etmek mümkün. 697 01:11:47,763 --> 01:11:50,923 Proteomik denen bir teknik kullandık. 698 01:11:50,923 --> 01:11:55,083 Yani diş minesindeki bazı proteinleri analiz ettik. 699 01:11:55,083 --> 01:12:01,363 Çünkü biliyoruz ki diş minesi oluşurken üretilen proteinlerden biri 700 01:12:01,363 --> 01:12:05,603 X kromozomu ya da Y kromozomu olmasına göre 701 01:12:05,603 --> 01:12:08,763 farklı şekillerde kodlanıyor. 702 01:12:11,243 --> 01:12:15,403 Bundan yola çıkarak bu bireyin kadın olduğunu söyleyebiliyoruz. 703 01:12:21,683 --> 01:12:25,803 Çoğu zaman Neandertalleri erkek olarak düşünürüz 704 01:12:25,803 --> 01:12:30,603 ya da erkek davranışının bazı yönlerine odaklanırız. 705 01:12:32,843 --> 01:12:37,163 Bu, Neandertal toplumunu daha iyi anlamamız için 706 01:12:37,163 --> 01:12:38,483 çok iyi bir fırsat. 707 01:12:45,163 --> 01:12:48,003 Bence bu Neandertal kadınının 708 01:12:48,003 --> 01:12:52,483 yaşarken nasıl göründüğünü gösterecek bir rekonstrüksiyon 709 01:12:52,483 --> 01:12:55,323 çok heyecan verici olacak. 710 01:12:57,083 --> 01:13:00,563 - Evet Doktor Pomeroy. - Görelim hadi. 711 01:13:01,963 --> 01:13:03,723 Bir tanesi hazırlanmış bile. 712 01:13:04,923 --> 01:13:05,923 Evet. 713 01:13:13,483 --> 01:13:14,803 Şuradan başlıyorum. 714 01:13:21,763 --> 01:13:23,163 - Vay canına. - Vay be. 715 01:13:26,643 --> 01:13:28,163 - Evet. - Evet. 716 01:13:28,843 --> 01:13:31,923 İnanılmaz, çevirelim de herkes görsün. 717 01:13:33,083 --> 01:13:34,003 Vay be. 718 01:13:36,483 --> 01:13:37,643 Bana bakıyor. 719 01:13:37,643 --> 01:13:41,163 Evet, öyle. Onunla en çok zaman geçiren sendin. 720 01:13:42,163 --> 01:13:44,763 - Burnunu hatırlarsın. - Evet. 721 01:13:45,603 --> 01:13:47,123 - İnanılmaz. - Evet. 722 01:13:47,123 --> 01:13:52,403 Yüz ifadesini ilginç yapmışlar, duygularını yansıtıyor. 723 01:13:52,403 --> 01:13:56,043 Bence bu tür rekonstrüksiyonların güzel yanı bu. 724 01:13:56,043 --> 01:13:59,643 Bazıları biraz eleştirel yaklaşıyor, 725 01:13:59,643 --> 01:14:02,243 "Neye benzediklerini bilemeyiz" diyorlar. 726 01:14:02,243 --> 01:14:06,003 Birtakım varsayımların yapılması gerekiyor, doğru. 727 01:14:06,003 --> 01:14:12,283 Ama bence karşımızdakinin insan olduğunu böyle daha iyi anlıyoruz. 728 01:14:17,883 --> 01:14:21,603 İnsan olmanın ne demek olduğunu gösteriyor, değil mi? 729 01:14:21,603 --> 01:14:24,803 Neandertal insanı olmanın ne anlama geldiğini. 730 01:14:24,803 --> 01:14:27,123 Bir şekilde bu kişinin, 731 01:14:27,883 --> 01:14:31,163 nasıl desem, yaşam öyküsünden bir şeyler hissediyoruz. 732 01:14:39,323 --> 01:14:42,203 Bilgi ve tecrübeleri sayesinde... 733 01:14:42,203 --> 01:14:44,923 {\an8}ŞANİDAR Z 734 01:14:44,923 --> 01:14:48,483 {\an8}...iyi yerlerin nerede olduğunu yaşlılar bilirdi. 735 01:14:51,923 --> 01:14:55,123 İster sadece kafasında olsun 736 01:14:55,123 --> 01:14:58,123 isterse de şarkılar ve hikâyeler aracılığıyla 737 01:14:58,123 --> 01:15:03,883 çocukları ve torunlarıyla paylaştığı bir şey olsun, 738 01:15:03,883 --> 01:15:06,723 o bilgi grup için çok önemli olurdu. 739 01:15:08,323 --> 01:15:12,483 Bu, "medeniyetin başlangıcı" nitelemesini 740 01:15:13,323 --> 01:15:18,243 ilk kez bir binanın inşa edilmesinden vesaire daha fazla hak ediyor. 741 01:15:23,483 --> 01:15:27,563 Muhtemelen bir tür bilgi deposu işlevi görüyordu, 742 01:15:27,563 --> 01:15:31,723 bilginin gelecek nesillere aktarılmasında önemli bir rolü vardı. 743 01:15:31,723 --> 01:15:35,643 Bugün, 75.000 yıl sonra bile 744 01:15:36,923 --> 01:15:39,723 hâlâ ondan bir şeyler öğreniyoruz. 745 01:15:55,363 --> 01:15:59,603 Şanidar Mağarası bize Neandertaller hakkında çok şey öğretti, 746 01:16:00,283 --> 01:16:02,083 öğretmeye de devam ediyor. 747 01:16:07,203 --> 01:16:11,843 Ama aynı zamanda insan olmanın ne demek olduğunu düşünmemizi de sağladı. 748 01:16:16,003 --> 01:16:19,363 Birbirimize şefkat göstermek gibi şeyler. 749 01:16:22,443 --> 01:16:24,523 Ya da ölümle nasıl başa çıktığımız. 750 01:16:27,323 --> 01:16:30,323 Kaçınılmaz olarak hepimizin başına gelecek. 751 01:16:38,763 --> 01:16:41,323 Şu anda anlık bir fotoğraf çekiyoruz. 752 01:16:41,323 --> 01:16:46,163 Muhteşem, detaylı bir fotoğraf ama resmin tamamını henüz göremiyoruz. 753 01:16:46,163 --> 01:16:49,763 "İnsan olmak"tan ve "insanlık"tan ne anladığımızla ilgili... 754 01:16:52,283 --> 01:16:57,003 ...keşfedilecek daha çok şey var. 755 01:18:56,083 --> 01:18:59,723 {\an8}Alta yazı çevirmeni: Salih Bayram