1
00:00:33,963 --> 00:00:37,443
Dawno temu równiny Afryki Wschodniej
2
00:00:37,443 --> 00:00:40,483
były domem dla naszych dalekich przodków.
3
00:00:47,043 --> 00:00:49,483
Z nieznanych powodów
4
00:00:49,483 --> 00:00:51,123
część tych przodków
5
00:00:51,723 --> 00:00:55,323
postanowiła opuścić te tereny
i wyruszyła na północ.
6
00:00:55,923 --> 00:00:59,123
I tak powstali neandertalczycy.
7
00:01:04,883 --> 00:01:07,003
Z czasem było ich coraz więcej.
8
00:01:09,643 --> 00:01:12,683
A ich terytoria rozciągały się od Rosji
9
00:01:13,603 --> 00:01:15,243
aż po Ocean Atlantycki.
10
00:01:21,203 --> 00:01:25,523
{\an8}Przemierzali te ogromne pustkowia
w niewielkich grupach.
11
00:01:30,323 --> 00:01:32,363
I wbrew przeciwnościom losu
12
00:01:32,363 --> 00:01:36,083
udało im się przetrwać
ponad 300 tysięcy lat.
13
00:01:36,843 --> 00:01:38,123
Aż nagle
14
00:01:39,403 --> 00:01:40,563
po prostu wymarli.
15
00:01:45,363 --> 00:01:49,243
{\an8}Ich szczątki zachowały się
jedynie w kilku miejscach na świecie.
16
00:01:50,003 --> 00:01:52,163
Jedno z najważniejszych takich miejsc
17
00:01:53,043 --> 00:01:55,043
znajduje się na Bliskim Wschodzie.
18
00:01:55,523 --> 00:01:58,083
To prawdziwy archeologiczny skarb,
19
00:01:58,083 --> 00:02:01,123
{\an8}ukryty głęboko w górach Kurdystanu.
20
00:02:02,043 --> 00:02:04,003
{\an8}Jaskinia Szanidar.
21
00:02:09,403 --> 00:02:10,683
Jaskinia Szanidar
22
00:02:11,203 --> 00:02:16,843
uchodziła za jedną
z najważniejszych jaskiń na całym świecie,
23
00:02:17,723 --> 00:02:20,803
gdy po Ziemi chodzili
neandertalczycy i homo sapiens.
24
00:02:21,683 --> 00:02:27,643
Może właśnie w tym miejscu,
gdzie życie było obecne od zawsze,
25
00:02:27,643 --> 00:02:30,683
uda nam się znaleźć odpowiedzi na pytania,
26
00:02:31,883 --> 00:02:34,363
które do dziś pozostają bez odpowiedzi.
27
00:02:37,363 --> 00:02:39,843
Kim byli neandertalczycy?
28
00:02:41,203 --> 00:02:44,643
Co sprawiło,
że tak długo utrzymali się przy życiu?
29
00:02:45,843 --> 00:02:50,283
I dlaczego, koniec końców,
zniknęli z powierzchni ziemi?
30
00:02:51,803 --> 00:02:55,763
SEKRETY NEANDERTALCZYKÓW
31
00:03:19,723 --> 00:03:23,243
Jaskinia Szanidar leży u podnóża
pasma górskiego Bradost,
32
00:03:23,243 --> 00:03:26,003
chociaż takie określenie może być mylące.
33
00:03:28,563 --> 00:03:32,723
Jaskinia sama przypomina górę.
Jest skalista i urwista.
34
00:03:35,203 --> 00:03:37,443
Jaskinia Szanidar robi wrażenie,
35
00:03:37,443 --> 00:03:39,683
głównie ze względu na swój rozmiar.
36
00:03:42,323 --> 00:03:46,523
Podchodzi się do niej od dołu,
widok zapiera dech w piersiach.
37
00:03:50,283 --> 00:03:51,843
Jaskinia jest bardzo duża.
38
00:03:51,843 --> 00:03:55,443
Wejście jest szerokie,
więc do środka wpada dużo światła.
39
00:03:57,483 --> 00:04:01,043
Jerzyki przelatują ci wysoko nad głową,
40
00:04:01,043 --> 00:04:04,763
orły krążą nad jaskinią,
a wilki wyją pod osłoną nocy.
41
00:04:06,043 --> 00:04:07,123
Coś niesamowitego.
42
00:04:08,843 --> 00:04:13,843
{\an8}A ja mogę prowadzić tam
wykopaliska archeologiczne?
43
00:04:13,843 --> 00:04:14,963
{\an8}PALEOANTROPOLOŻKA
44
00:04:14,963 --> 00:04:16,243
{\an8}Coś wspaniałego.
45
00:04:17,803 --> 00:04:21,203
Emma należy do zespołu
brytyjskich archeologów
46
00:04:21,203 --> 00:04:25,723
zaproszonych przez kurdyjskich kolegów
po fachu na wykopaliska w jaskini.
47
00:04:27,683 --> 00:04:32,443
Jaskinia Szanidar odegrała kluczową rolę
w badaniach nad neandertalczykami.
48
00:04:33,243 --> 00:04:37,243
Przyczyniła się do zmiany
naszego sposobu myślenia
49
00:04:37,243 --> 00:04:41,603
na temat neandertalczyków,
ich zachowania i ich umiejętności.
50
00:04:44,003 --> 00:04:46,163
Celem tego nowego projektu
51
00:04:46,163 --> 00:04:51,803
jest wykorzystanie wszystkich dostępnych
archeologicznych metod badawczych,
52
00:04:51,803 --> 00:04:55,283
by rzucić nowe światło
na życie neandertalczyków.
53
00:04:57,363 --> 00:05:02,003
Ostatnie wykopaliska prowadzono tutaj
w latach 60. XX wieku.
54
00:05:02,643 --> 00:05:04,003
Od tego czasu
55
00:05:04,003 --> 00:05:07,563
nasz sposób myślenia na temat
naszych najbliższych przodków
56
00:05:07,563 --> 00:05:10,163
uległ znaczącym zmianom.
57
00:05:11,643 --> 00:05:16,563
Nadal używamy słowa „neandertalczyk”,
by opisać kogoś prymitywnego.
58
00:05:16,563 --> 00:05:19,843
W języku potocznym
wciąż uchodzi ono za obelgę.
59
00:05:19,843 --> 00:05:21,723
„Nieokrzesany neandertalczyk”.
60
00:05:21,723 --> 00:05:27,203
Z archeologicznego punktu widzenia
byli oni bardzo podobni do homo sapiens.
61
00:05:27,203 --> 00:05:29,803
Tę zmianę perspektywy
62
00:05:29,803 --> 00:05:31,403
{\an8}zawdzięczamy pracy...
63
00:05:31,403 --> 00:05:32,683
{\an8}KIEROWNIK WYKOPALISK
64
00:05:32,683 --> 00:05:36,123
{\an8}...Ralpha Soleckiego w jaskini Szanidar.
65
00:05:40,403 --> 00:05:42,883
IRAK
66
00:05:42,883 --> 00:05:46,363
{\an8}Ralph Solecki urodził się w 1917 roku.
67
00:05:46,363 --> 00:05:48,803
Zmarł kilka lat temu w sędziwym wieku.
68
00:05:49,403 --> 00:05:50,803
Był nie do zdarcia.
69
00:05:53,363 --> 00:05:56,203
W czasach II wojny światowej
nadepnął na minę.
70
00:05:56,203 --> 00:05:58,283
Jakimś cudem uszedł z życiem.
71
00:06:00,883 --> 00:06:04,203
Nie ma wątpliwości,
że był niezwykłym człowiekiem.
72
00:06:05,843 --> 00:06:09,123
Nie wiem,
jak dowiedział się o jaskini Szanidar.
73
00:06:10,163 --> 00:06:11,643
{\an8}Ale przyjechał tutaj,
74
00:06:11,643 --> 00:06:13,763
{\an8}żeby prowadzić wykopaliska,
75
00:06:13,763 --> 00:06:16,923
{\an8}pięć razy między 1951 a 1960 rokiem.
76
00:06:23,243 --> 00:06:26,243
Stanowisko rozciągało się
od północy na południe.
77
00:06:26,243 --> 00:06:28,763
Pokryło prawie całe dno jaskini.
78
00:06:35,563 --> 00:06:38,203
Jaskinia przeszła do historii,
79
00:06:38,203 --> 00:06:43,003
bo znaleziono w niej szczątki
dziesięciu różnych neandertalczyków.
80
00:06:59,083 --> 00:07:00,523
W tamtych czasach
81
00:07:01,803 --> 00:07:03,803
byliśmy jeszcze bardzo młodzi.
82
00:07:07,363 --> 00:07:09,523
Miałem wtedy może...
83
00:07:11,043 --> 00:07:12,603
17, 18 lat.
84
00:07:16,843 --> 00:07:18,843
Doktor wszystkiego nas nauczył.
85
00:07:21,443 --> 00:07:24,283
Wynosiliśmy z jaskini pełno kamieni.
86
00:07:25,083 --> 00:07:26,643
Mieli materiały wybuchowe.
87
00:07:35,403 --> 00:07:38,003
Znaleźli tam szczątki neandertalczyków.
88
00:07:38,003 --> 00:07:39,603
Nie byle co.
89
00:07:42,963 --> 00:07:46,803
Ich żebra i kości były bardzo grube.
90
00:07:47,483 --> 00:07:49,803
Głowy też były spore.
91
00:07:53,203 --> 00:07:54,043
A ich ręce...
92
00:07:55,643 --> 00:07:57,803
nigdy czegoś takiego nie widziałem.
93
00:07:59,243 --> 00:08:02,963
Było to pierwsze
przełomowe odkrycie Soleckiego.
94
00:08:03,763 --> 00:08:06,363
Nadał neandertalczykowi imię Szanidar 1.
95
00:08:07,283 --> 00:08:11,363
Jego szkielet w znaczący sposób
różnił się od naszego.
96
00:08:15,923 --> 00:08:19,043
Mają zdecydowanie grubsze rysy twarzy.
97
00:08:19,043 --> 00:08:21,963
Duże łuki brwiowe, inny kształt czaszki.
98
00:08:21,963 --> 00:08:23,723
Nasza jest zaokrąglona.
99
00:08:23,723 --> 00:08:25,283
Krępa budowa ciała.
100
00:08:26,443 --> 00:08:30,323
Zakładamy, że musieli mieć swój język.
101
00:08:32,283 --> 00:08:35,803
Im więcej o nich wiemy,
tym bardziej staje się jasne,
102
00:08:35,803 --> 00:08:40,043
że nie byli tak prymitywni,
jak sądziliśmy jeszcze 40, 50 lat temu.
103
00:08:44,723 --> 00:08:47,403
Nazywamy to drzewem życia.
104
00:08:48,283 --> 00:08:50,083
Każdy człowiek i każde zwierzę
105
00:08:50,963 --> 00:08:54,123
to osobna gałąź na drzewie życia.
106
00:08:54,763 --> 00:08:55,603
{\an8}ARCHEOLOG
107
00:08:55,603 --> 00:08:58,923
{\an8}DYREKTOR DEPARTAMENTU OCHRONY ZABYTKÓW
W REGIONIE SORAN
108
00:08:58,923 --> 00:09:03,603
My jesteśmy jedną z tych gałęzi,
a neandertalczycy drugą.
109
00:09:06,123 --> 00:09:08,363
W pewnym momencie się rozdzieliliśmy.
110
00:09:10,603 --> 00:09:12,923
Szczerze uważam,
111
00:09:13,483 --> 00:09:17,803
że siedzę teraz
na szczątkach moich kuzynów.
112
00:09:24,843 --> 00:09:28,883
Obecnie pracujemy
na głębokości czterech i pół metra.
113
00:09:29,883 --> 00:09:32,643
Cofnęliśmy się o 45 tysięcy lat.
114
00:09:33,323 --> 00:09:35,883
To właśnie na tej głębokości
115
00:09:35,883 --> 00:09:38,723
pochowano lub pozostawiono Szanidara 1.
116
00:09:41,563 --> 00:09:46,163
{\an8}SZANIDAR 1
117
00:09:46,723 --> 00:09:50,123
{\an8}ZMARŁ 45 TYSIĘCY LAT TEMU
118
00:09:50,963 --> 00:09:54,123
Doznał urazu prawej strony głowy.
119
00:09:58,843 --> 00:10:00,643
A także lewego oczodołu.
120
00:10:00,643 --> 00:10:03,283
Możliwe, że nie widział na to oko.
121
00:10:03,283 --> 00:10:05,923
To może tłumaczyć
jego pozostałe obrażenia.
122
00:10:18,803 --> 00:10:21,563
Jego prawa ręka była sparaliżowana.
123
00:10:24,723 --> 00:10:29,523
Złamał prawą rękę w wielu miejscach,
124
00:10:29,523 --> 00:10:34,603
a jej dolna część została usunięta,
celowo bądź nie.
125
00:10:34,603 --> 00:10:37,963
Czyli jego prawa ręka
właściwie kończyła się na łokciu.
126
00:10:40,763 --> 00:10:44,603
Miał też inne obrażenia
i poważne zwyrodnienia w stawie kolanowym.
127
00:10:50,043 --> 00:10:52,283
Złamania kości stopy.
128
00:10:54,883 --> 00:10:57,563
Jeśli chodzi na przykład o polowania,
129
00:10:57,563 --> 00:11:00,923
mógł mieć w tym pewne trudności,
130
00:11:00,923 --> 00:11:03,603
a mimo to dożył sędziwego wieku.
131
00:11:12,443 --> 00:11:15,923
Wnioski płynące z tego znaleziska
miały ogromne znaczenie.
132
00:11:20,643 --> 00:11:24,043
Szczątki Szanidara 1
zachwiały wieloma przekonaniami.
133
00:11:24,043 --> 00:11:25,883
Wiele wskazywało na to,
134
00:11:25,883 --> 00:11:29,923
że neandertalczycy
opiekowali się swoimi krewniakami.
135
00:11:32,483 --> 00:11:36,483
To dowód na to,
że ten pokaleczony osobnik,
136
00:11:36,483 --> 00:11:39,363
mógł liczyć na opiekę swojego klanu.
137
00:11:47,043 --> 00:11:50,243
Niedługo potem
Solecki odkrył kolejne ciało,
138
00:11:50,243 --> 00:11:53,563
którego historia była równie niesamowita.
139
00:11:53,563 --> 00:11:58,163
{\an8}SZANIDAR 3
140
00:11:59,803 --> 00:12:04,403
{\an8}ZMARŁ 45 TYSIĘCY LAT TEMU
141
00:12:06,123 --> 00:12:09,523
Szanidar 3 to kolejny dorosły mężczyzna.
142
00:12:10,443 --> 00:12:12,643
On również miał wiele obrażeń.
143
00:12:12,643 --> 00:12:16,603
Między innymi
poważny uraz w okolicy żeber.
144
00:12:17,963 --> 00:12:22,123
Który przypomina
o brutalnym obliczu życia w neolicie.
145
00:12:35,523 --> 00:12:38,123
A w innych częściach jaskini
146
00:12:38,123 --> 00:12:40,443
znaleziono jeszcze więcej reliktów,
147
00:12:40,443 --> 00:12:43,723
które mogą przybliżyć nam
losy Szanidara 3.
148
00:12:44,883 --> 00:12:48,163
{\an8}To niektóre z narzędzi,
które znaleźliśmy w jaskini.
149
00:12:49,083 --> 00:12:52,843
Ten większy to tak zwany „pięściak”.
Jest zrobiony z otoczaka.
150
00:12:53,403 --> 00:12:56,323
Obłego kamienia,
który można znaleźć w rzece.
151
00:12:56,843 --> 00:13:00,123
Neandertalczycy zbierali je,
żeby następnie je rozłupać.
152
00:13:00,123 --> 00:13:02,683
Robili narzędzia z samego kamienia
153
00:13:02,683 --> 00:13:06,443
lub z jego kawałków,
tak zwanych „odłupków”.
154
00:13:06,963 --> 00:13:10,523
Mieli ich pod dostatkiem w rzece,
trzy kilometry stąd.
155
00:13:20,723 --> 00:13:23,523
Spróbuję zrobić grot włóczni.
156
00:13:25,003 --> 00:13:26,683
Żeby to zrobić,
157
00:13:27,923 --> 00:13:29,363
uderzam brzeg kamienia,
158
00:13:30,843 --> 00:13:33,083
by odłupać mniejsze kawałki.
159
00:13:33,083 --> 00:13:35,843
W ten sposób ostrzę kamień.
160
00:13:39,923 --> 00:13:41,963
Nie odłupałem za dużo,
161
00:13:41,963 --> 00:13:44,843
ale brzegi są już całkiem ostre.
162
00:13:46,483 --> 00:13:48,243
Zrobienie takiego grotu
163
00:13:48,243 --> 00:13:51,443
zajęło mi jakieś pięć, sześć minut.
164
00:13:52,443 --> 00:13:55,003
W odpowiednich rękach
to śmiercionośna broń.
165
00:13:55,003 --> 00:13:58,123
Wystarczy wiedzieć,
jak się nią posługiwać.
166
00:14:21,963 --> 00:14:24,923
Ciekawym odkryciem na temat Szanidara 3
167
00:14:24,923 --> 00:14:26,963
była jego rana kłuta.
168
00:14:30,803 --> 00:14:32,563
Możemy podejrzewać,
169
00:14:33,203 --> 00:14:38,603
że w klatkę piersiową wbito mu
kamienny grot włóczni lub coś podobnego.
170
00:14:38,603 --> 00:14:42,283
Możliwe, że przebił płuco,
które następnie się zapadło.
171
00:15:14,443 --> 00:15:17,483
To typowa rana od broni miotanej.
172
00:15:21,563 --> 00:15:24,203
Możliwe, że ktoś rzucił w niego włócznią.
173
00:15:33,803 --> 00:15:35,323
Wypadek na polowaniu?
174
00:15:37,083 --> 00:15:39,723
A może doszło do przemocy?
175
00:15:44,323 --> 00:15:48,843
Wiemy na pewno,
że ta rana nie była przyczyną śmierci.
176
00:15:50,523 --> 00:15:52,163
To może sugerować,
177
00:15:52,683 --> 00:15:55,603
że ktoś pomógł mu dojść do siebie.
178
00:16:03,403 --> 00:16:05,123
Choć byli poważnie ranni,
179
00:16:05,123 --> 00:16:08,963
zarówno Szanidar 3, jak i Szanidar 1
180
00:16:08,963 --> 00:16:11,883
mogli liczyć na pomoc swoich towarzyszy.
181
00:16:17,083 --> 00:16:21,003
To radykalnie zmieniło
postrzeganie życia neandertalczyków.
182
00:16:22,923 --> 00:16:24,243
W innej grocie,
183
00:16:24,243 --> 00:16:27,763
daleko na północny zachód
od jaskini Szanidar,
184
00:16:27,763 --> 00:16:30,803
znaleziono więcej śladów
obecności neandertalczyków.
185
00:16:31,323 --> 00:16:37,723
ZAGRZEB
CHORWACJA
186
00:16:42,203 --> 00:16:45,003
Każdy nowy dowód życia neandertalczyków
187
00:16:46,603 --> 00:16:49,963
przybliża nam ich ludzkie oblicze.
188
00:16:56,243 --> 00:16:59,323
Ich zachowanie różniło się od naszego.
189
00:17:02,523 --> 00:17:05,803
Żyli przecież w zupełnie innym świecie.
190
00:17:21,923 --> 00:17:24,723
To znaleziska z jaskini Krapina.
191
00:17:27,563 --> 00:17:31,403
Liczą około 130 tysięcy lat.
192
00:17:31,403 --> 00:17:36,083
To największa taka kolekcja
znaleziona w jednym miejscu.
193
00:17:40,443 --> 00:17:46,323
Naliczyliśmy szczątki
około 80 neandertalczyków.
194
00:17:47,883 --> 00:17:50,203
Ciała nie są zachowane w całości,
195
00:17:50,203 --> 00:17:54,923
mamy jedynie fragmenty
poszczególnych szkieletów.
196
00:17:54,923 --> 00:17:56,803
To bardzo nietypowe.
197
00:17:57,603 --> 00:18:02,163
{\an8}KURATORKA KOLEKCJI Z JASKINI KRAPINA
CHORWACKIE MUZEUM HISTORII NATURALNEJ
198
00:18:06,683 --> 00:18:12,083
Na kościach z jaskini Krapina,
na czaszkach oraz reszcie szkieletu,
199
00:18:12,083 --> 00:18:16,483
widzimy wiele nacięć
wykonanych przez człowieka.
200
00:18:23,603 --> 00:18:25,803
To kość piszczelowa.
201
00:18:25,803 --> 00:18:30,963
Całkiem możliwe,
że złamano ją celowo, zmiażdżono ją.
202
00:18:32,923 --> 00:18:37,803
Tutaj również widzimy nacięcia
oraz innego rodzaju ślady.
203
00:18:39,283 --> 00:18:43,963
Po co ktoś miałby miażdżyć kość tego typu?
204
00:18:43,963 --> 00:18:48,523
Ponieważ w środku skrywa szpik kostny.
205
00:18:52,163 --> 00:18:53,763
To z kolei kość strzałkowa.
206
00:18:53,763 --> 00:19:00,123
Na jej powierzchni również możemy zauważyć
pewne nietypowe ślady.
207
00:19:01,283 --> 00:19:02,843
Prawdopodobnie powstały,
208
00:19:02,843 --> 00:19:06,603
kiedy ktoś próbował
zeskrobać z kości resztki mięsa,
209
00:19:06,603 --> 00:19:10,083
resztki tkanki mięśniowej.
210
00:19:10,083 --> 00:19:16,203
Zupełnie jak przy obgryzaniu
kości kurczaka przy obiedzie.
211
00:19:28,043 --> 00:19:30,163
Na myśl, że jedli swoich krewniaków,
212
00:19:30,883 --> 00:19:33,083
robi się człowiekowi słabo.
213
00:19:38,203 --> 00:19:42,283
Ale nasuwa się pytanie,
jaki wymiar miał ten kanibalizm.
214
00:19:43,603 --> 00:19:45,123
Co to dla nich znaczyło?
215
00:20:03,203 --> 00:20:06,923
Spójrzcie. Tnie jak nóż kuchenny.
216
00:20:08,843 --> 00:20:11,163
- Zero wysiłku.
- Łatwizna.
217
00:20:11,883 --> 00:20:16,123
{\an8}BADACZKA CHORWACKIEJ AKADEMII NAUK I SZTUK
218
00:20:16,123 --> 00:20:21,723
Odtwarzamy ich narzędzia,
a także sposób działania.
219
00:20:22,243 --> 00:20:25,643
W ten sposób możemy
poznać ich sposób myślenia.
220
00:20:25,643 --> 00:20:29,963
Zauważyć procesy kognitywne,
które za wszystkim stoją.
221
00:20:30,843 --> 00:20:32,283
Jest jedna różnica.
222
00:20:32,283 --> 00:20:36,523
Nasze nacięcia znajdują się
tylko w okolicach stawów.
223
00:20:37,043 --> 00:20:40,443
A na szczątkach z jaskini Krapina
224
00:20:40,443 --> 00:20:44,003
nacięcia są widoczne na całych kościach.
225
00:20:44,003 --> 00:20:48,123
- Jakby ktoś je skrobał.
- Tak.
226
00:20:49,363 --> 00:20:54,283
Nie wyobrażam sobie,
że robię coś takiego swojemu znajomemu.
227
00:21:00,403 --> 00:21:04,403
Mamy tutaj słynną czaszkę Krapina 3.
228
00:21:05,603 --> 00:21:11,443
To najlepiej zachowany fragment czaszki
229
00:21:11,443 --> 00:21:13,003
w całej naszej kolekcji.
230
00:21:13,003 --> 00:21:16,203
Jedyny, który zawiera fragment twarzy.
231
00:21:21,243 --> 00:21:24,083
Sądzimy, że to czaszka kobiety.
232
00:21:24,083 --> 00:21:27,283
Młodej neandertalki po 20. roku życia.
233
00:21:29,003 --> 00:21:31,723
Co ciekawe, na kości czołowej
234
00:21:31,723 --> 00:21:36,683
doliczyliśmy się mniej więcej 40 nacięć.
235
00:21:40,403 --> 00:21:43,043
Stała za tym determinacja.
236
00:21:43,043 --> 00:21:47,843
Ktoś z namaszczeniem wykonał
40 nacięć bardzo blisko siebie.
237
00:21:49,003 --> 00:21:51,363
Nawet jeśli zjedli tę osobę,
238
00:21:51,363 --> 00:21:54,963
to wątpię, że kierował nimi głód.
239
00:21:57,683 --> 00:22:00,643
Takie zachowanie ma skomplikowane podłoże.
240
00:22:09,883 --> 00:22:14,603
Może spożywając ciało swojego krewniaka,
241
00:22:15,483 --> 00:22:18,603
chcieli przejąć jakąś ich zaletę.
242
00:22:18,603 --> 00:22:23,843
Wchłonąć coś,
co podziwiali w swoim pobratymcu.
243
00:22:26,763 --> 00:22:29,443
Dostępne dowody etnograficzne sugerują,
244
00:22:29,963 --> 00:22:31,003
że do niedawna,
245
00:22:31,003 --> 00:22:33,683
ludzie pożywiali się
ciałami swoich bliskich.
246
00:22:33,683 --> 00:22:38,683
Jedząc ich ciało,
chcieli wziąć od nich coś,
247
00:22:38,683 --> 00:22:43,723
co mogliby przekazać następnym pokoleniom,
chcieli przejąć ich spuściznę.
248
00:22:47,603 --> 00:22:48,803
Nie mamy pewności,
249
00:22:48,803 --> 00:22:53,883
że właśnie takie myślenie
kierowało neandertalczykami,
250
00:22:53,883 --> 00:22:55,563
ale jest to możliwe.
251
00:23:01,803 --> 00:23:04,483
Podejście do swoich zmarłych krewniaków
252
00:23:04,483 --> 00:23:07,603
pokazuje złożoność
myślenia neandertalczyków.
253
00:23:13,123 --> 00:23:15,603
A najlepiej widać to na przykładzie
254
00:23:15,603 --> 00:23:18,883
najsławniejszego odkrycia
Ralpha Soleckiego.
255
00:23:20,003 --> 00:23:21,403
Szanidara 4.
256
00:23:22,283 --> 00:23:25,843
Znanego też jako „pochówek wśród kwiatów”.
257
00:23:30,203 --> 00:23:32,003
W tej jaskini
258
00:23:33,523 --> 00:23:37,003
znaleźliśmy szczątki
dziewięciu neandertalczyków.
259
00:23:37,003 --> 00:23:39,723
Dwa ciała wyróżniają się
na tle pozostałych.
260
00:23:39,723 --> 00:23:44,163
{\an8}Numer 1, znaleziony tam,
na głębokości pięciu metrów.
261
00:23:44,163 --> 00:23:49,803
{\an8}Oraz Szanidar 4, znaleziony tutaj,
na głębokości siedmiu metrów.
262
00:23:50,883 --> 00:23:54,483
{\an8}Ralph Solecki był jednym z najlepszych
archeologów na świecie.
263
00:23:54,483 --> 00:23:55,523
{\an8}GEOARCHEOLOG
264
00:23:55,523 --> 00:23:57,243
{\an8}Był też mistrzem opowieści.
265
00:23:57,243 --> 00:24:03,883
Całkiem możliwe, że mamy do czynienia
z pierwszymi oznakami rozwoju duchowego.
266
00:24:04,403 --> 00:24:07,323
A nawet z zalążkiem religii.
267
00:24:11,323 --> 00:24:13,763
{\an8}SZANIDAR 4
268
00:24:13,763 --> 00:24:17,843
{\an8}„POCHÓWEK WŚRÓD KWIATÓW”
269
00:24:17,843 --> 00:24:22,323
{\an8}Odkrycie ciała złożonego w kwiatach
było momentem przełomowym.
270
00:24:22,843 --> 00:24:25,843
{\an8}Szkielet był zachowany
praktycznie w całości.
271
00:24:25,843 --> 00:24:28,243
{\an8}Rzecz niebywale rzadko spotykana.
272
00:24:30,323 --> 00:24:33,563
Sprawdzili szczątki
na obecność pyłków kwiatowych.
273
00:24:33,563 --> 00:24:36,843
Co w tamtych czasach
było dość niespotykane.
274
00:24:36,843 --> 00:24:41,043
W ziemi znaleźliśmy pyłki kwiatowe.
275
00:24:41,043 --> 00:24:42,603
Wygląda to tak.
276
00:24:43,243 --> 00:24:47,443
Pyłki wskazują na obecność
ośmiu rodzajów kwiatów,
277
00:24:47,443 --> 00:24:50,603
które prawdopodobnie
zostały położone obok zmarłego.
278
00:24:54,283 --> 00:24:57,603
Nie mówi:
„Przeprowadzili nabożeństwo pogrzebowe”,
279
00:24:57,603 --> 00:25:00,883
ale jego opowieść to sugeruje.
280
00:25:02,803 --> 00:25:06,963
{\an8}Podczas ostatniej epoki lodowcowej
ktoś przemierzał górskie zbocza
281
00:25:06,963 --> 00:25:09,883
{\an8}w poszukiwaniu kwiatów
na ostatnie pożegnanie.
282
00:25:14,443 --> 00:25:19,523
Od zawsze uważano, że neandertalczycy
prowadzili prymitywne życie.
283
00:25:19,523 --> 00:25:24,883
Że byli brzydcy,
niezdolni do uczuć ani do refleksji.
284
00:25:29,203 --> 00:25:32,723
A to znalezisko pokazało
ich delikatne oblicze.
285
00:25:36,963 --> 00:25:38,923
Prasa się o tym rozpisywała.
286
00:25:40,203 --> 00:25:42,243
Zapłakany neandertalczyk
287
00:25:42,243 --> 00:25:45,763
zbierał kwiaty z okolicznych wzgórz,
288
00:25:45,763 --> 00:25:47,683
by oddać cześć zmarłemu.
289
00:25:58,963 --> 00:26:01,123
Byli to pierwsi ludzie kwiaty.
290
00:26:02,003 --> 00:26:05,923
Bezprecedensowe odkrycie
w historii archeologii.
291
00:26:44,643 --> 00:26:48,203
Po odkryciu szczątków Szanidara 4
292
00:26:49,443 --> 00:26:53,123
teoria pochówku w kwiatach
została podważona.
293
00:27:01,123 --> 00:27:05,363
Pewien naukowiec badający suwaki perskie,
niewielkich rozmiarów gryzonie
294
00:27:05,363 --> 00:27:07,483
przypominające chomiki z ogonem,
295
00:27:08,123 --> 00:27:12,883
okrył, że suwaki, znosiły do nor kwiaty,
by później je tam zjeść.
296
00:27:16,163 --> 00:27:18,883
To był cios, pod wieloma względami.
297
00:27:18,883 --> 00:27:23,883
Solecki już wcześniej zauważył coś,
co wyglądało na zwierzęce nory.
298
00:27:27,843 --> 00:27:29,843
Jednak zespół ma nowe dowody,
299
00:27:29,843 --> 00:27:33,763
które sugerują, że mimo wszystko
Solecki miał po części rację.
300
00:27:35,083 --> 00:27:39,123
Na tych terenach żyją hieny,
wilki oraz lamparty.
301
00:27:39,123 --> 00:27:40,283
Nawet dziś.
302
00:27:40,963 --> 00:27:42,723
Gdyby zostawili tu zmarłego,
303
00:27:42,723 --> 00:27:46,083
jego ciało
zostałoby pożarte przez zwierzęta.
304
00:28:00,323 --> 00:28:05,323
A do tego szkieletu
nie dobrało się żadne zwierzę.
305
00:28:07,923 --> 00:28:10,763
Na swój sposób ciało zostało ochronione.
306
00:28:16,683 --> 00:28:19,723
Gdybym musiał zgadywać, obstawiałbym,
307
00:28:20,243 --> 00:28:22,723
że neandertalczycy wykorzystali gałęzie,
308
00:28:24,283 --> 00:28:29,563
żeby odgrodzić ciało zmarłego
przed dzikimi zwierzętami.
309
00:28:32,363 --> 00:28:39,283
A elementy roślinności wraz z pyłkami
wpadły do jego klatki piersiowej,
310
00:28:39,283 --> 00:28:41,043
gdy ciało uległo rozkładowi.
311
00:28:44,403 --> 00:28:49,083
Uważam, że teoria Soleckiego
to naprawdę piękna opowieść.
312
00:28:52,003 --> 00:28:55,603
Ale dysponujemy obecnie wiedzą,
313
00:28:55,603 --> 00:28:58,003
która przeczy tej hipotezie.
314
00:28:59,283 --> 00:29:00,483
I to stanowczo.
315
00:29:08,643 --> 00:29:12,483
Ale uważam, że samo założenie,
316
00:29:12,483 --> 00:29:15,163
że neandertalczycy
troszczyli się o zmarłych,
317
00:29:15,163 --> 00:29:17,403
że chcieli ich chronić...
318
00:29:21,563 --> 00:29:24,243
wcale tak bardzo nie odbiega,
319
00:29:25,003 --> 00:29:28,443
pod pewnymi względami,
od teorii Soleckiego.
320
00:29:33,563 --> 00:29:38,723
Ralph Solecki odkrył
grób wypełniony kwiatami w 1960 roku.
321
00:29:40,603 --> 00:29:43,043
Planował powrócić na wykopaliska po roku,
322
00:29:43,683 --> 00:29:47,403
ale już nigdy nie było mu dane
wrócić do jaskini Szanidar.
323
00:29:55,563 --> 00:29:56,563
POWSTANIE KURDÓW
324
00:29:56,563 --> 00:29:59,003
Góry nie mają przed Kurdami tajemnic.
325
00:29:59,003 --> 00:30:01,563
Tam irackie czołgi nie mogą ich dosięgnąć.
326
00:30:03,523 --> 00:30:04,883
{\an8}WOJNA W ZATOCE PERSKIEJ
327
00:30:04,883 --> 00:30:07,803
{\an8}To nie jest wojna
Stanów Zjednoczonych z Irakiem.
328
00:30:08,403 --> 00:30:09,843
{\an8}Bum! Mamy to.
329
00:30:09,843 --> 00:30:12,003
{\an8}To wojna Iraku ze światem.
330
00:30:17,083 --> 00:30:18,763
{\an8}WOJNA W IRAKU
2003–2011
331
00:30:19,563 --> 00:30:22,363
Właśnie tak wygląda upadek reżimu.
332
00:30:25,283 --> 00:30:26,803
Saddama już nie ma.
333
00:30:27,403 --> 00:30:28,963
{\an8}WOJNA Z PAŃSTWEM ISLAMSKIM
334
00:30:28,963 --> 00:30:30,723
{\an8}Znajdują się pod ostrzałem.
335
00:30:30,723 --> 00:30:34,683
Okrutny kalifat jest okrążony
przez wrogie wojsko.
336
00:30:40,203 --> 00:30:46,043
Po 2010 roku sytuacja polityczna
znacznie się uspokoiła.
337
00:30:46,043 --> 00:30:49,443
Państwo Islamskie chyli się ku końcowi.
338
00:30:49,443 --> 00:30:53,523
Wtedy kurdyjski rząd
zaprosił profesora Graeme’a Bakera
339
00:30:53,523 --> 00:30:56,963
do poprowadzenia nowych wykopalisk
w jaskini Szanidar.
340
00:30:59,083 --> 00:31:01,803
Nie myśleliśmy, że coś znajdziemy.
341
00:31:01,803 --> 00:31:03,443
Nie taki był cel projektu.
342
00:31:03,443 --> 00:31:07,123
Mieliśmy poszerzyć badania
rozpoczęte przez Soleckiego.
343
00:31:09,843 --> 00:31:12,643
Zespół nie lada się zdziwił,
344
00:31:12,643 --> 00:31:18,243
gdy w 2018 roku natrafił
na szkielet neandertalczyka.
345
00:31:18,243 --> 00:31:22,043
Pierwsze takie znalezisko
od ponad ćwierć wieku.
346
00:31:24,963 --> 00:31:27,803
Na początku znaleźliśmy fragment czaszki.
347
00:31:27,803 --> 00:31:31,683
Coś niebywałego. Była to część oczodołu.
348
00:31:34,843 --> 00:31:39,283
Od razu było widać,
że czaszka należy do neandertalczyka.
349
00:31:39,283 --> 00:31:41,923
Łuki brwiowe były mocno wyrośnięte.
350
00:31:45,843 --> 00:31:48,683
Pod czaszką znajdowała się lewa ręka.
351
00:31:50,003 --> 00:31:54,163
Była ułożona pod spodem,
leżała wzdłuż tułowia,
352
00:31:54,163 --> 00:31:56,243
a dłoń znajdowała się pod głową.
353
00:31:59,163 --> 00:32:00,483
Badania wskazują,
354
00:32:00,963 --> 00:32:04,523
że jest to najstarszy szkielet
z wykopaliska Soleckiego.
355
00:32:07,123 --> 00:32:10,043
{\an8}ZMARŁ 75 TYSIĘCY LAT TEMU
356
00:32:10,043 --> 00:32:12,643
{\an8}Okres sprzed 75 tysięcy lat
357
00:32:13,643 --> 00:32:15,883
{\an8}nawet trudno sobie wyobrazić.
358
00:32:17,163 --> 00:32:20,923
Już sama nasza historia to szmat czasu,
359
00:32:20,923 --> 00:32:24,483
a to zaledwie kropla w morzu
w dziejach naszego gatunku.
360
00:32:34,083 --> 00:32:38,163
Wystarczy pomyśleć,
co wydarzyło się na ziemi od tego czasu.
361
00:32:38,163 --> 00:32:40,243
Neandertalczycy wymarli,
362
00:32:40,243 --> 00:32:43,123
ludzie skolonizowali cały świat.
363
00:32:44,603 --> 00:32:46,803
Rolnictwo, miasta, urbanizacja.
364
00:32:46,803 --> 00:32:48,443
Europejski kolonializm.
365
00:32:49,843 --> 00:32:50,723
{\an8}OBLIGACJE
366
00:32:50,723 --> 00:32:53,243
Okropieństwa XX wieku.
367
00:33:12,723 --> 00:33:14,403
Gdy to wszystko się działo,
368
00:33:16,683 --> 00:33:18,403
on spokojnie sobie tam leżał.
369
00:33:23,283 --> 00:33:24,443
On albo ona.
370
00:33:24,923 --> 00:33:26,163
Sprasowany na placek.
371
00:33:30,603 --> 00:33:32,523
Pod wielką stertą kamieni.
372
00:33:34,563 --> 00:33:38,243
A my wbrew wszystkim przeciwnościom losu
jakoś go znaleźliśmy.
373
00:33:43,403 --> 00:33:47,803
{\an8}SZANIDAR Z
374
00:33:50,763 --> 00:33:54,443
To pokoleniowe odkrycie.
Nikt się tego nie spodziewał.
375
00:34:00,683 --> 00:34:02,803
Głowa była mocno zmiażdżona.
376
00:34:02,803 --> 00:34:05,923
Cała czaszka była zupełnie płaska.
377
00:34:05,923 --> 00:34:08,363
Miała grubość dwóch, trzech centymetrów.
378
00:34:12,923 --> 00:34:14,363
Była w kawałkach.
379
00:34:15,963 --> 00:34:17,203
Wręcz się rozpadała.
380
00:34:21,443 --> 00:34:27,123
Nawet pociągnięcie pędzla
mogłoby ją uszkodzić albo zniszczyć.
381
00:34:27,123 --> 00:34:29,563
Musieliśmy być niezwykle delikatni.
382
00:34:29,563 --> 00:34:30,563
Co zapakowałaś?
383
00:34:31,083 --> 00:34:33,323
Przednią część żuchwy.
384
00:34:34,083 --> 00:34:37,963
I większość dolnych zębów,
ale nie wszystkie.
385
00:34:37,963 --> 00:34:42,803
Przenosiliśmy szczątki kawałek po kawałku,
razem z osadem. Byle się nie rozpadły.
386
00:34:45,243 --> 00:34:47,683
To żmudna praca. Nie bez powodu.
387
00:34:48,363 --> 00:34:49,603
Mamy jedno podejście.
388
00:34:50,443 --> 00:34:53,163
Każdy archeolog poniekąd coś niszczy.
389
00:34:53,923 --> 00:34:55,243
Gdy coś wykopiesz,
390
00:34:56,243 --> 00:34:57,683
już tego nie powtórzysz.
391
00:35:02,963 --> 00:35:06,523
Wszystkie pakunki wysłaliśmy
do Wielkiej Brytanii,
392
00:35:07,283 --> 00:35:09,083
żeby złożyć je tam na miejscu.
393
00:35:19,643 --> 00:35:24,443
UNIWERSYTET CAMBRIDGE
WIELKA BRYTANIA
394
00:35:26,723 --> 00:35:29,283
Nasz zespół jest mały,
ale wyspecjalizowany.
395
00:35:29,803 --> 00:35:31,483
To eksperci z całego świata.
396
00:35:35,123 --> 00:35:37,563
Oczyściliśmy i zabezpieczyliśmy kości.
397
00:35:37,563 --> 00:35:39,323
Miałam już potrzebne kawałki
398
00:35:39,323 --> 00:35:43,843
i mogłam zająć się rekonstrukcją,
proces przypomina pracę nad układanką.
399
00:35:43,843 --> 00:35:48,523
{\an8}KONSERWATORKA
WYKOPALISKA W JASKINI SZANIDAR
400
00:35:48,523 --> 00:35:51,803
Początek jest najłatwiejszy.
401
00:35:54,083 --> 00:35:56,283
Potem sprawa się komplikuje.
402
00:36:00,763 --> 00:36:02,763
Trzeba mieć do tego cierpliwość.
403
00:36:05,723 --> 00:36:09,803
Pracujesz z czymś jedynym w swoim rodzaju.
404
00:36:12,203 --> 00:36:14,403
To ogromna odpowiedzialność.
405
00:36:16,203 --> 00:36:18,243
Jeśli czaszkę uda się odbudować,
406
00:36:19,003 --> 00:36:23,003
zespół ma nadzieję
zrekonstruować twarz Szanidara Z.
407
00:36:25,523 --> 00:36:29,483
Inna część czaszki
też zawiera cenne wskazówki.
408
00:36:31,763 --> 00:36:34,083
Pobieram próbkę kamienia nazębnego,
409
00:36:34,083 --> 00:36:37,363
który zebrał się na uzębieniu Szanidara Z.
410
00:36:45,883 --> 00:36:50,283
{\an8}Kamień nazębny to osad,
który zbiera się na zębach.
411
00:36:50,283 --> 00:36:53,003
{\an8}Usuwamy go raz w roku u dentysty.
412
00:36:55,403 --> 00:36:57,323
To coś zupełnie naturalnego.
413
00:36:57,883 --> 00:37:02,043
Kamień osadzający się na zębach
powstaje z resztek pokarmu.
414
00:37:03,283 --> 00:37:06,923
Ten materiał może
powiedzieć nam bardzo dużo.
415
00:37:31,603 --> 00:37:34,603
Na świecie pokutuje przekonanie,
416
00:37:34,603 --> 00:37:38,923
że neandertalczycy
zajmowali się głównie łowiectwem.
417
00:37:38,923 --> 00:37:41,883
Że jedli mięso z mięsem z dodatkiem mięsa.
418
00:37:48,403 --> 00:37:52,043
Dopiero w ciągu ostatnich 10, 20 lat
419
00:37:52,043 --> 00:37:57,963
dowiedzieliśmy się,
że neandertalczycy jedli również rośliny.
420
00:38:10,443 --> 00:38:13,363
Z roślin,
które były trujące w formie surowej,
421
00:38:13,363 --> 00:38:16,683
potrafili przyrządzić
coś jadalnego i pożywnego.
422
00:38:17,643 --> 00:38:20,563
Taką wiedzę zdobywa się przez całe życie.
423
00:38:24,563 --> 00:38:26,643
Jeśli za przykład weźmiemy osoby,
424
00:38:27,283 --> 00:38:30,843
które współcześnie
trudnią się zbieractwem,
425
00:38:30,843 --> 00:38:34,843
to zapewne wśród neandertalczyków
specjalizowały się w tym kobiety.
426
00:38:42,483 --> 00:38:47,243
Gdy dowiemy się,
jakie rośliny jedli neandertalczycy,
427
00:38:51,763 --> 00:38:57,403
może lepiej poznamy rolę kobiet
w ich społeczeństwie.
428
00:39:03,603 --> 00:39:06,283
Nigdy nie poznamy ich historii ani imion.
429
00:39:07,163 --> 00:39:08,443
Ich marzeń i snów.
430
00:39:11,923 --> 00:39:15,123
Ale cieszę się,
że mogę pracować nad projektem,
431
00:39:15,123 --> 00:39:20,043
który pozwoli nam przybliżyć światu
nawet drobny fragment ich życia.
432
00:39:28,483 --> 00:39:31,163
Trudno się nie zastanawiać,
kim była ta osoba.
433
00:39:31,163 --> 00:39:34,083
Jaka była? Jak wyglądała jej historia?
434
00:39:34,083 --> 00:39:35,603
Jak się tu znalazła?
435
00:39:40,123 --> 00:39:43,523
Mam spory problem, żeby wyobrazić sobie,
436
00:39:44,083 --> 00:39:47,003
jak dana osoba wyglądała
na podstawie jej czaszki.
437
00:39:49,283 --> 00:39:53,163
Tu przydają się
umiejętności braci Kennisów.
438
00:39:56,683 --> 00:39:59,563
ARNHEM
HOLANDIA
439
00:40:04,843 --> 00:40:08,083
Tu mamy czaszkę stworzoną
na bazie danych od Emmy.
440
00:40:08,083 --> 00:40:11,003
Jest prawie cała. Ładnie się prezentuje.
441
00:40:11,003 --> 00:40:13,403
Wydrukowaliśmy ją sobie.
442
00:40:14,203 --> 00:40:15,683
{\an8}Kim są bracia Kennisowie?
443
00:40:15,683 --> 00:40:16,603
{\an8}REKONSTRUKTOR
444
00:40:16,603 --> 00:40:21,003
{\an8}Bracia Kennisowie to bliźniacy,
których fascynuje ewolucja człowieka.
445
00:40:21,003 --> 00:40:22,563
Spójrz na ten nos.
446
00:40:22,563 --> 00:40:24,803
Typowy dla neandertalczyka,
447
00:40:24,803 --> 00:40:28,483
ale u nasady jest bardzo wąski.
448
00:40:28,483 --> 00:40:31,123
Rekonstruujemy naszych wymarłych przodków.
449
00:40:31,123 --> 00:40:33,003
Chcemy pokazać ludziom,
450
00:40:33,003 --> 00:40:37,443
jak mogli wyglądać ich odlegli przodkowie.
451
00:40:37,443 --> 00:40:40,523
Wielkie oczy, pociągła twarz, mały nos.
452
00:40:40,523 --> 00:40:46,203
Zupełnie jak okulary.
Takie ogromne okulary.
453
00:40:46,203 --> 00:40:48,843
Zobacz, jak wygląda, gdy dołożymy żuchwę.
454
00:40:50,203 --> 00:40:52,043
W szkole szło nam słabo.
455
00:40:52,043 --> 00:40:53,683
Mało czytaliśmy.
456
00:40:53,683 --> 00:40:57,323
Kiedyś w bibliotece
zobaczyliśmy rysunki neandertalczyków.
457
00:40:59,283 --> 00:41:01,803
Te wytarte zęby rzucają się w oczy.
458
00:41:01,803 --> 00:41:03,803
- Bardzo wytarte.
- Typowe.
459
00:41:03,803 --> 00:41:07,563
Używali zębów jak imadła. Jak narzędzia.
460
00:41:07,563 --> 00:41:09,083
To fascynujące.
461
00:41:09,083 --> 00:41:13,603
Jak pysk małpy
przekształcił się w ludzką twarz?
462
00:41:21,243 --> 00:41:25,883
W neandertalczykach fascynują nas
ich przeogromne nosy.
463
00:41:27,243 --> 00:41:28,763
I wielkie, nalane twarze.
464
00:41:29,443 --> 00:41:34,043
Żaden z naszych przodków
nie miał takiej dużej i dziwnej twarzy.
465
00:41:34,923 --> 00:41:36,403
Coś niesamowitego.
466
00:41:45,963 --> 00:41:50,163
Zazwyczaj pracujemy na czaszkach,
które są trochę uszkodzone.
467
00:41:51,603 --> 00:41:56,883
Najpierw uzupełniamy ubytki za pomocą
metod wykorzystywanych w kryminologii.
468
00:42:04,003 --> 00:42:07,963
Gdy czaszka jest gotowa,
nakładamy tkankę łączną właściwą.
469
00:42:09,163 --> 00:42:10,923
Mięśnie i całą resztę.
470
00:42:14,043 --> 00:42:16,883
A na koniec
przykrywamy wszystko imitacją skóry.
471
00:42:20,123 --> 00:42:22,203
{\an8}Mają przypominać ludzi.
472
00:42:22,203 --> 00:42:25,683
{\an8}Nie mogą wyglądać prymitywnie,
to zbyt oklepane.
473
00:42:42,883 --> 00:42:43,963
Chodź.
474
00:42:46,843 --> 00:42:49,283
Liczę, że gdy ludzie zobaczą tę twarz,
475
00:42:49,283 --> 00:42:52,043
zauważą, jaka jest nietypowa.
476
00:42:53,563 --> 00:42:56,163
Jej rysy są naprawdę wyjątkowe.
477
00:42:57,683 --> 00:43:01,163
To zaskakujące.
Mamy mózgi tych samych rozmiarów.
478
00:43:01,163 --> 00:43:04,403
Oni też byli ludźmi,
a i tak są od nas inni.
479
00:43:04,403 --> 00:43:06,643
Fascynujące. Czemu tak się różnimy?
480
00:43:09,163 --> 00:43:12,043
Ich ewolucja zachodziła równolegle.
481
00:43:13,563 --> 00:43:15,563
- Dobra.
- W porządku. Okej.
482
00:43:15,563 --> 00:43:18,923
Dlaczego jeden gatunek wymarł,
a drugi przetrwał?
483
00:43:18,923 --> 00:43:22,043
Fascynujące. To druga wersja nas samych.
484
00:43:29,323 --> 00:43:32,403
Dawniej „ta druga wersja nas samych”
485
00:43:32,403 --> 00:43:36,083
uchodziła za mniej inteligentną
od naszego gatunku.
486
00:43:41,963 --> 00:43:48,723
Wyobraźnia, kreatywność i pomysłowość
były zarezerwowane dla homo sapiens.
487
00:44:00,843 --> 00:44:04,243
Ale te uprzedzenia zostały obalone
dzięki znalezisku,
488
00:44:04,243 --> 00:44:09,403
które skrywała pewna wyjątkowa
i trudno dostępna jaskinia we Francji.
489
00:44:11,123 --> 00:44:15,003
{\an8}BRUNIQUEL
FRANCJA
490
00:44:22,603 --> 00:44:26,883
Najpierw musimy przecisnąć się
przez bardzo wąskie przejście.
491
00:44:29,643 --> 00:44:33,243
Wchodząc do jaskini, trzeba bardzo uważać.
492
00:44:33,243 --> 00:44:35,483
Torbę pchamy przed sobą.
493
00:44:56,443 --> 00:44:58,483
Potem wita nas nowy świat.
494
00:45:14,483 --> 00:45:17,523
Wchodzenie do jaskini
jest wbrew naszej naturze.
495
00:45:23,483 --> 00:45:26,923
Ludzie boją się takich przestrzeni.
496
00:45:35,403 --> 00:45:37,643
Zwłaszcza tego, co skrywają ciemności.
497
00:45:50,923 --> 00:45:53,243
{\an8}Jaskinia jest tam od bardzo dawna.
498
00:45:53,243 --> 00:45:54,163
{\an8}GEOLOŻKA
499
00:45:55,363 --> 00:45:57,323
Prawdopodobnie od miliona lat.
500
00:45:58,123 --> 00:46:01,323
Czuć to, gdy się tam wchodzi.
501
00:46:02,083 --> 00:46:06,083
To miejsce z bardzo długą historią.
502
00:46:10,443 --> 00:46:14,923
W głębi znajdują się piękne,
niezmącone jeziora.
503
00:46:20,163 --> 00:46:22,403
Jaskinię ukształtowała woda,
504
00:46:23,163 --> 00:46:28,523
która kapie ze stropu
i tworzy piękne stalagmity i stalaktyty.
505
00:46:34,123 --> 00:46:36,043
Najciekawsze w tym wszystkim
506
00:46:37,683 --> 00:46:40,603
są konstrukcje znalezione w jaskini.
507
00:46:41,843 --> 00:46:43,883
Stalagmity ułożone w kręgi.
508
00:46:55,043 --> 00:46:58,163
Coś takiego
nie występuje w jaskini naturalnie.
509
00:47:07,003 --> 00:47:08,363
Ktoś je tak ułożył.
510
00:47:11,843 --> 00:47:15,043
{\an8}Stał za tym
pewien zamysł architektoniczny.
511
00:47:15,043 --> 00:47:15,963
{\an8}ARCHEOLOG
512
00:47:24,123 --> 00:47:28,683
Małe stalagmity wetknięto
pomiędzy te większe.
513
00:47:32,003 --> 00:47:35,883
To bardzo przemyślana konstrukcja.
514
00:47:46,523 --> 00:47:52,083
Dla archeologa to coś niezwykłego.
Nie ma drugiego takiego miejsca.
515
00:48:02,003 --> 00:48:04,763
W środku największego kręgu
516
00:48:04,763 --> 00:48:09,203
odkryliśmy spore palenisko
wykonane ze stalagmitów.
517
00:48:12,243 --> 00:48:14,443
Tutaj widać odbarwienie od ciepła.
518
00:48:14,443 --> 00:48:17,723
Jest ich więcej. Mamy ich całkiem sporo.
519
00:48:17,723 --> 00:48:20,323
- Możemy się zgodzić – to palenisko.
- Tak.
520
00:48:20,323 --> 00:48:21,523
Ognisko.
521
00:48:24,763 --> 00:48:30,803
Widać, że w kilku miejscach
rozpalono tutaj ogień.
522
00:48:33,323 --> 00:48:34,283
Numer 38.
523
00:48:34,283 --> 00:48:37,763
Pobieram wymiar ze środka.
524
00:48:37,763 --> 00:48:40,603
Zupełnie jak na campingu.
525
00:48:40,603 --> 00:48:46,043
Bierzemy drewno i robimy palenisko,
takie w kształcie tipi.
526
00:48:46,043 --> 00:48:47,963
W kształcie trójkąta.
527
00:48:47,963 --> 00:48:51,323
To niesamowite, widzimy tu ślady sadzy.
528
00:48:51,323 --> 00:48:53,483
Odbarwienia od ognia.
529
00:48:53,483 --> 00:48:56,603
Tu czerń, tam czerwień i fiolet.
530
00:49:03,523 --> 00:49:07,803
Nie ma wątpliwości,
że wśród społeczności prehistorycznych
531
00:49:07,803 --> 00:49:10,243
ogień miał wymiar symboliczny.
532
00:49:32,523 --> 00:49:38,403
Na ziemi znaleźliśmy
kawałeczki spalonego drewna.
533
00:49:41,083 --> 00:49:44,803
Prawdopodobnie
weszli do jaskini z pochodniami.
534
00:49:50,323 --> 00:49:54,883
Poruszanie się po jaskini po ciemku
jest bardzo niebezpieczne.
535
00:49:56,483 --> 00:49:58,883
Dobra komunikacja to podstawa.
536
00:50:10,963 --> 00:50:13,883
Trzeba umieć obchodzić się z ogniem.
537
00:50:18,523 --> 00:50:19,563
Zadbać o światło.
538
00:50:27,003 --> 00:50:30,803
Chcieliśmy się dowiedzieć,
ile lat liczą te konstrukcje.
539
00:50:43,323 --> 00:50:46,123
To rdzenie stalagmitów
z jaskini Bruniquel.
540
00:50:46,123 --> 00:50:51,243
Na ich podstawie możemy określić
wiek tych konstrukcji.
541
00:50:54,723 --> 00:50:57,203
Przyjrzeliśmy się sześciu stalagmitom
542
00:50:57,203 --> 00:51:02,643
i udało nam się ustalić,
że mają 176 i pół tysiąca lat.
543
00:51:03,243 --> 00:51:06,683
To naprawdę coś niebywałego.
544
00:51:12,043 --> 00:51:14,203
W Europie 175 tysięcy lat temu
545
00:51:14,723 --> 00:51:16,403
żyli tylko neandertalczycy.
546
00:51:18,123 --> 00:51:22,563
To najstarsza taka konstrukcja
znaleziona na całym świecie.
547
00:51:31,483 --> 00:51:35,043
Gdy patrzę na te konstrukcje,
ogarnia mnie wzruszenie,
548
00:51:35,043 --> 00:51:38,083
bo dociera do mnie, od jak dawna tu są.
549
00:51:51,203 --> 00:51:55,163
Jedno pytanie wraca jak bumerang.
550
00:51:55,163 --> 00:51:56,643
„Po co to zrobili?”
551
00:52:20,443 --> 00:52:23,763
Okręg zdaje się symbolizować świat.
552
00:52:23,763 --> 00:52:27,843
Jesteś w środku świata albo poza nim.
Coś w ten deseń.
553
00:52:30,683 --> 00:52:35,123
U rdzennych Amerykanów tego typu okręgi
554
00:52:35,123 --> 00:52:38,883
mają często wymiar duchowy.
555
00:52:49,723 --> 00:52:51,963
Czy to zalążek religii?
556
00:53:01,403 --> 00:53:05,763
To kluczowe pytanie,
jednak trudno na nie odpowiedzieć.
557
00:53:20,283 --> 00:53:25,483
Coraz częściej widzimy w neandertalczykach
558
00:53:27,363 --> 00:53:30,243
starszą formę człowieczeństwa.
559
00:53:32,603 --> 00:53:38,043
Dostrzegamy, jak podobni byli
do człowieka współczesnego.
560
00:53:52,403 --> 00:53:54,283
Znalezisko z Bruniquel
561
00:53:55,683 --> 00:54:02,523
pomogło nam w pewnym sensie zbliżyć się
do naszych bardzo odległych przodków.
562
00:54:11,923 --> 00:54:16,003
Zagadkowe kręgi w jaskini Bruniquel
również przyczyniły się
563
00:54:16,003 --> 00:54:19,963
do zmiany postrzegania
neandertalskiej kultury.
564
00:54:25,843 --> 00:54:28,163
Wszystko zaczęło się w jaskini Szanidar
565
00:54:28,803 --> 00:54:31,523
i trwa do dziś.
566
00:54:44,843 --> 00:54:48,283
W tym roku znaleźliśmy
kilka fragmentów kości.
567
00:54:48,283 --> 00:54:51,203
Podejrzewamy,
że należą do jednego szkieletu.
568
00:54:53,243 --> 00:54:54,683
Może to kolejna osoba.
569
00:54:57,283 --> 00:54:59,443
Znaleźliśmy lewą łopatkę.
570
00:55:00,883 --> 00:55:03,763
Oraz niemal kompletną prawą dłoń.
571
00:55:07,763 --> 00:55:10,323
Znaleźliśmy cztery palce.
572
00:55:10,323 --> 00:55:14,803
Ułożone zgodnie z ludzką anatomią.
O nienaruszonym układzie kości.
573
00:55:15,643 --> 00:55:17,043
Nowoodkryte szczątki
574
00:55:17,043 --> 00:55:23,923
należą do tej samej grupy szkieletów
co Szanidar 4 oraz Szanidar Z.
575
00:55:26,443 --> 00:55:27,763
To ekscytujące.
576
00:55:27,763 --> 00:55:30,643
Mamy dowód na to,
577
00:55:30,643 --> 00:55:35,443
że neandertalczycy
składali ciała zmarłych w jednym miejscu.
578
00:55:39,203 --> 00:55:43,683
Czy wracali w to samo miejsce kilka razy?
579
00:55:43,683 --> 00:55:47,443
Na przestrzeni dekad
lub nawet tysięcy lat?
580
00:55:48,843 --> 00:55:52,083
Trudno nie pomyśleć,
że to tylko zbieg okoliczności.
581
00:55:52,603 --> 00:55:56,443
Ale może robili to nie bez powodu?
582
00:55:57,683 --> 00:56:01,283
A jeśli tak, to dlaczego tam wracali?
583
00:56:10,043 --> 00:56:15,843
Gdy znaleźliśmy Szanidara Z,
jego głowa spoczywała na kamieniu.
584
00:56:18,443 --> 00:56:22,323
To ciekawe, bo jest to dość nietypowe.
585
00:56:24,803 --> 00:56:28,003
Dlatego zaczęliśmy się zastanawiać,
586
00:56:28,003 --> 00:56:30,963
czy ułożono go tak celowo.
587
00:56:38,003 --> 00:56:39,843
Co jeszcze ciekawsze,
588
00:56:39,843 --> 00:56:43,083
na wprost ciała
znajduje się wielka, pionowa płyta.
589
00:56:52,723 --> 00:56:55,683
Taka pionowa płyta wystająca z ziemi
590
00:56:56,203 --> 00:56:59,683
mogła służyć za pewnego rodzaju znacznik.
591
00:57:04,443 --> 00:57:07,523
Wygląda to na miejsce pochówku.
592
00:57:07,523 --> 00:57:09,643
Właśnie dlatego tu wracali.
593
00:57:11,043 --> 00:57:14,363
Do tego miejsca oznaczonego
charakterystycznym kamieniem
594
00:57:14,363 --> 00:57:16,523
w tej wyjątkowej jaskini.
595
00:57:24,803 --> 00:57:28,643
Wygląda na to,
że Ralph Solecki jako pierwszy odkrył,
596
00:57:28,643 --> 00:57:32,683
że jaskinia Szanidar miała
dla neandertalczyków specjalne znaczenie.
597
00:57:38,923 --> 00:57:42,203
Składali w jaskini ciała zmarłych.
598
00:57:42,203 --> 00:57:46,203
Wracali tu w miarę regularnie,
żyli na tych terenach.
599
00:57:50,443 --> 00:57:55,603
Odnalezione szczątki mogą oznaczać,
że jaskinia była miejscem pochówku.
600
00:57:56,483 --> 00:57:59,603
Takie odkrycie
może naprawdę wiele zmienić.
601
00:58:02,123 --> 00:58:05,043
Podejście ludzi do zmarłych
602
00:58:05,043 --> 00:58:11,163
może powiedzieć nam bardzo wiele
na temat ich uczuć i sposobu myślenia.
603
00:58:13,803 --> 00:58:17,923
Mówi też, jak postrzegamy samą śmierć.
604
00:58:18,883 --> 00:58:22,963
I czy wierzymy na przykład
w życie pozagrobowe.
605
00:58:26,243 --> 00:58:32,523
Coraz częściej zdajemy sobie sprawę,
jak złożona była kultura neandertalczyków.
606
00:58:34,123 --> 00:58:35,283
Czemu wymarli?
607
00:58:40,883 --> 00:58:45,483
Te groby to najnowsze odkrycie
dotyczące życia neandertalczyków
608
00:58:45,483 --> 00:58:48,803
zachowane we wnętrzu
tej wyjątkowej jaskini.
609
00:58:54,443 --> 00:58:59,123
Jednak największa tajemnica
pozostaje bez odpowiedzi.
610
00:59:04,443 --> 00:59:06,563
Czemu gatunek człowieka,
611
00:59:06,563 --> 00:59:10,963
który rozwijał się przez 300 tysięcy lat,
tak po prostu zniknął
612
00:59:12,363 --> 00:59:14,163
te 40 tysięcy lat temu?
613
00:59:20,803 --> 00:59:23,523
Być może odpowiedź na to pytanie
614
00:59:23,523 --> 00:59:26,763
znajdziemy u wybrzeży Morza Śródziemnego.
615
00:59:26,763 --> 00:59:30,563
W jednej z ostatnich przystani
człowieka neandertalskiego.
616
00:59:38,283 --> 00:59:40,643
Siedzimy u podnóża klifu.
617
00:59:42,763 --> 00:59:45,443
{\an8}Obok tak zwanego
„miasta neandertalczyków”.
618
00:59:47,683 --> 00:59:52,963
Na wschodniej ścianie Skały Gibraltarskiej
znajduje się szereg jaskiń.
619
00:59:58,083 --> 01:00:01,083
System jaskiń Gorhama
składa się z kilku grot.
620
01:00:01,883 --> 01:00:06,283
Wszystkie noszą ślady
obecności neandertalczyków.
621
01:00:06,283 --> 01:00:08,683
Byli tu obecni przez długi czas.
622
01:00:18,643 --> 01:00:23,203
Mamy dowody, że przebywali tutaj
ponad 125 tysięcy lat temu.
623
01:00:28,803 --> 01:00:30,883
Zespół odkrył dowody na to,
624
01:00:30,883 --> 01:00:34,643
że neandertalczycy
korzystali z tych jaskiń
625
01:00:34,643 --> 01:00:36,723
jeszcze 40 tysięcy lat temu.
626
01:00:43,243 --> 01:00:46,243
Przez ostatnie
100 tysięcy lat ich istnienia
627
01:00:46,243 --> 01:00:49,483
świat neandertalczyków
zmieniał się nieustannie.
628
01:01:07,163 --> 01:01:09,243
Zmiany klimatu były drastyczne.
629
01:01:09,243 --> 01:01:15,123
Mieli już do czynienia z epoką lodowcową,
ale ta ostatnia była najostrzejsza.
630
01:01:15,123 --> 01:01:17,803
Lądolód skandynawski
posuwał się na południe.
631
01:01:18,963 --> 01:01:21,963
Francja i Europa Środkowa
przemieniły się w tundrę.
632
01:01:23,323 --> 01:01:25,083
Warunki były ciężkie.
633
01:01:28,563 --> 01:01:30,723
Tundra nie sięgnęła aż tak daleko,
634
01:01:31,723 --> 01:01:33,923
ale i tak zaszły tu widocznie zmiany.
635
01:01:34,443 --> 01:01:38,323
Gdy robi się zimno, woda zamarza.
636
01:01:38,323 --> 01:01:41,483
Powstają pokrywy lodowe i lodowce.
Poziom mórz opada.
637
01:01:45,323 --> 01:01:47,643
Poziom mórz był wtedy niższy niż dziś.
638
01:01:47,643 --> 01:01:50,203
Spod wody mogła wyłonić
się wielka równina,
639
01:01:50,203 --> 01:01:52,723
na której żyły zwierzęta roślinożerne.
640
01:01:53,363 --> 01:01:57,843
Mogli tam znaleźć ptaki,
a także płytkie jeziora ze słodką wodą.
641
01:02:01,523 --> 01:02:05,323
Wiedzieli dokładnie,
które zwierzęta mogą jeść,
642
01:02:05,323 --> 01:02:09,283
gdzie je znaleźć
i jak zrobić z nich użytek.
643
01:02:11,563 --> 01:02:14,243
To zaledwie mała część wszystkich kości,
644
01:02:14,243 --> 01:02:16,763
które znaleźliśmy w jaskiniach.
645
01:02:16,763 --> 01:02:21,723
Przez ostatnie 30 lat
znaleźliśmy dziesiątki tysięcy artefaktów.
646
01:02:24,203 --> 01:02:29,363
Jedli zwierzęta, które nie uchodziły
za część diety neandertalczyków.
647
01:02:31,923 --> 01:02:35,923
Mamy dowody,
że wychodzili na skalisty brzeg
648
01:02:35,923 --> 01:02:37,323
i zbierali skałoczepy.
649
01:02:37,323 --> 01:02:39,683
Mam tutaj jednego.
650
01:02:39,683 --> 01:02:44,163
Jest na nim fragment narzędzia
wykonanego z krzemienia.
651
01:02:44,163 --> 01:02:46,963
Tak zostawił go neandertalczyk.
652
01:02:49,483 --> 01:02:53,843
Mamy też taką kość,
należała do delfina zwyczajnego.
653
01:02:55,243 --> 01:02:57,043
Widać na niej nacięcia.
654
01:02:58,803 --> 01:03:02,123
Możliwe, że morze wyrzuciło
martwego delfina na brzeg,
655
01:03:02,123 --> 01:03:03,323
a oni go oprawili.
656
01:03:03,963 --> 01:03:05,883
Zabrali mięso, by je zjeść.
657
01:03:10,763 --> 01:03:15,203
Neandertalczycy żyli w Europie
o wiele dłużej niż my.
658
01:03:15,203 --> 01:03:16,203
Bez dwóch zdań.
659
01:03:24,483 --> 01:03:26,803
To oznacza, że byli inteligentni.
660
01:03:26,803 --> 01:03:29,123
Dobrze rozumieli swoje otoczenie.
661
01:03:34,283 --> 01:03:36,883
Na tym polu odnieśli ogromny sukces.
662
01:03:42,963 --> 01:03:44,883
Neandertalczycy byli ludźmi.
663
01:03:45,443 --> 01:03:46,763
Byli wytrwali.
664
01:03:46,763 --> 01:03:48,563
Byli podobni do nas.
665
01:03:49,203 --> 01:03:51,763
Aż pewnego dnia wszystko się skończyło.
666
01:03:55,163 --> 01:03:58,083
Dlatego ich wyginięcie
jest takie zagadkowe.
667
01:03:58,923 --> 01:04:04,403
Skoro neandertalczycy z Gibraltaru
przetrwali na tym terenie tak długo,
668
01:04:05,243 --> 01:04:06,963
to cóż takiego się wydarzyło?
669
01:04:07,723 --> 01:04:12,003
Epoka lodowcowa
słusznie kojarzy się z mrozem,
670
01:04:12,003 --> 01:04:14,003
ale zrobiło się też wtedy sucho.
671
01:04:15,563 --> 01:04:20,203
Rzeczą, która przypieczętowała los
neandertalczyków na Gibraltarze,
672
01:04:20,803 --> 01:04:24,763
było całkowite zniknięcie
okolicznych drzew.
673
01:04:30,123 --> 01:04:32,163
Dlaczego drzewa są tak istotne?
674
01:04:32,163 --> 01:04:36,323
Bo pomagają łowcy
zaczaić się na dużą zwierzynę.
675
01:04:41,363 --> 01:04:42,643
Z biegiem lat
676
01:04:42,643 --> 01:04:44,443
budowa ciała neandertalczyków
677
01:04:44,443 --> 01:04:48,403
coraz bardziej przypominała
ciało zapaśnika.
678
01:04:48,403 --> 01:04:51,723
Potrafili skoczyć na zwierzynę
z włócznią w ręce.
679
01:04:51,723 --> 01:04:54,243
Zabijali ofiarę jednym pchnięciem.
680
01:04:58,803 --> 01:05:01,963
Nagle znaleźli się
na otwartej przestrzeni.
681
01:05:01,963 --> 01:05:05,643
Zwierzęta od razu cię zauważą.
Nawet się do nich nie zbliżysz.
682
01:05:10,203 --> 01:05:15,083
Ta zmiana była na tyle gwałtowna,
że biologia nie mogła za nią nadążyć.
683
01:05:29,723 --> 01:05:30,763
To ich zgubiło.
684
01:05:42,363 --> 01:05:45,803
Uważamy się
za największe osiągnięcie ewolucji.
685
01:05:45,803 --> 01:05:48,203
Zawsze się tak postrzegaliśmy.
686
01:05:48,203 --> 01:05:51,563
W końcu my przetrwaliśmy,
a neandertalczycy nie.
687
01:05:51,563 --> 01:05:53,203
Byliśmy od nich lepsi.
688
01:05:54,323 --> 01:05:58,523
Ale nawet jeśli przystosujesz się
do panujących warunków,
689
01:05:58,523 --> 01:06:00,883
będziesz sobie świetnie radził,
690
01:06:00,883 --> 01:06:03,243
jak być może nasz gatunek obecnie,
691
01:06:04,323 --> 01:06:08,243
to historia uczy nas, że można
być człowiekiem na wiele sposobów,
692
01:06:08,243 --> 01:06:11,003
ale żaden nie gwarantuje sukcesu.
693
01:06:15,883 --> 01:06:19,723
Wydaje nam się, że wszystko idzie dobrze,
ale miejmy to na uwadze.
694
01:06:26,803 --> 01:06:29,523
Mniej więcej 40 tysięcy lat temu
695
01:06:29,523 --> 01:06:32,803
populacja neandertalczyków
drastycznie się zmniejszyła.
696
01:06:33,323 --> 01:06:35,203
Nie tylko na Gibraltarze,
697
01:06:36,323 --> 01:06:38,683
ale także na całym świecie.
698
01:06:42,563 --> 01:06:45,843
Zmiany klimatyczne
przyczyniły się do ich upadku.
699
01:06:48,603 --> 01:06:54,563
Ale swoją rolę odegrała też
rywalizacja z innym gatunkiem.
700
01:06:59,523 --> 01:07:05,403
Po dziś dzień każdy z nas nosi w sobie
cząstkę neandertalskiego DNA.
701
01:07:09,363 --> 01:07:12,803
Dziedzictwo naszych dawnych przodków.
702
01:07:16,883 --> 01:07:19,603
Na przestrzeni co najmniej 100 tysięcy lat
703
01:07:19,603 --> 01:07:25,803
gromady homo sapiens opuszczały Afrykę
i zalewały tereny Europy i Azji.
704
01:07:29,403 --> 01:07:32,923
A na swojej drodze
spotykali neandertalczyków.
705
01:08:03,323 --> 01:08:06,683
Możliwe, że dochodziło wtedy do przemocy.
706
01:08:44,723 --> 01:08:49,723
Ale niektóre spotkania
miały raczej pokojową naturę.
707
01:08:54,123 --> 01:08:59,203
Jedna dostrzegli w drugich człowieka.
708
01:09:08,883 --> 01:09:11,003
Ta długa droga homo sapiens
709
01:09:11,003 --> 01:09:14,563
wiodła prawdopodobnie przez Bliski Wschód.
710
01:09:17,523 --> 01:09:23,923
Nieopodal miejsca spoczynku
neandertalczyków z Szanidar.
711
01:09:38,563 --> 01:09:42,963
Geny neandertalczyków
są obecne w wielu homo sapiens.
712
01:09:46,283 --> 01:09:51,203
Głęboko wierzę, że byli naszymi kuzynami.
713
01:09:51,203 --> 01:09:53,963
W naszych żyłach płynie ta sama krew.
714
01:09:53,963 --> 01:09:56,123
Pochodzimy od tego samego przodka.
715
01:10:04,843 --> 01:10:07,883
W archeologii
najbardziej fascynuje mnie to,
716
01:10:07,883 --> 01:10:10,363
że ludzkość ma więcej niż jedno oblicze.
717
01:10:12,643 --> 01:10:16,243
Badanie czyichś szczątków
718
01:10:16,243 --> 01:10:19,843
może powiedzieć nam,
jak wyglądało ich życie i ich świat.
719
01:10:22,963 --> 01:10:26,843
Przy pracy nad Szanidarem Z
pewne elementy wskazywały na to,
720
01:10:26,843 --> 01:10:28,403
że była to dorosła osoba.
721
01:10:28,923 --> 01:10:32,203
Ale nie wiedzieliśmy,
ile miała lat ani jak zmarła.
722
01:10:32,203 --> 01:10:34,483
Nie znaliśmy jej płci.
723
01:10:34,483 --> 01:10:37,643
I nie wiedzieliśmy,
jak wyglądało jej życie.
724
01:10:40,723 --> 01:10:44,763
Dlatego teraz próbujemy
znaleźć odpowiedzi na te pytania.
725
01:10:46,443 --> 01:10:51,243
To lewa kość promieniowa,
jedna z kości przedramienia.
726
01:10:52,523 --> 01:10:55,763
Już widzimy,
że była to raczej drobna osoba.
727
01:10:56,683 --> 01:11:02,443
Prawdopodobnie miała między
150 a 160 centymetrów wzrostu.
728
01:11:03,403 --> 01:11:05,963
Niewiele ponad pięć stóp.
729
01:11:08,443 --> 01:11:12,683
To fragment żuchwy z częścią uzębienia.
730
01:11:12,683 --> 01:11:16,003
Warto zauważyć, że większość tych zębów,
731
01:11:16,003 --> 01:11:17,603
zwłaszcza te przednie,
732
01:11:17,603 --> 01:11:19,803
jest bardzo mocno starta.
733
01:11:20,803 --> 01:11:21,883
Tu mamy szkliwo.
734
01:11:22,403 --> 01:11:25,803
Jest kompletnie starte,
na wszystkich zębach.
735
01:11:27,083 --> 01:11:30,683
Neandertalczyk z tak startymi zębami
736
01:11:30,683 --> 01:11:32,683
nie należał do najmłodszych.
737
01:11:33,443 --> 01:11:36,523
Musiał być między 40 a 50 rokiem życia.
738
01:11:42,323 --> 01:11:46,083
Istnieją sposoby na określenie płci
na podstawie szkieletu.
739
01:11:47,763 --> 01:11:50,923
Tutaj wykorzystaliśmy
tak zwaną proteomikę.
740
01:11:50,923 --> 01:11:55,083
Polega na przeanalizowaniu
białek obecnych w szkliwie zęba.
741
01:11:55,083 --> 01:11:59,443
Istnieje pewien rodzaj białka,
który jest produkowany
742
01:11:59,443 --> 01:12:01,363
podczas tworzenia się szkliwa.
743
01:12:01,363 --> 01:12:03,403
To białko ma inną wersję
744
01:12:03,403 --> 01:12:08,763
w zależności od naszych chromosomów.
745
01:12:11,243 --> 01:12:15,403
Teraz mamy pewność,
że te szczątki należą do kobiety.
746
01:12:21,683 --> 01:12:25,803
Często wyobrażamy sobie
neandertalczyka jako mężczyznę.
747
01:12:25,803 --> 01:12:30,603
Skupiamy się na cechach
utożsamianych z mężczyznami.
748
01:12:32,843 --> 01:12:35,443
To niesamowita okazja,
by lepiej zrozumieć,
749
01:12:35,443 --> 01:12:38,483
jak funkcjonowało
społeczeństwo neandertalczyków.
750
01:12:45,163 --> 01:12:48,763
Mamy możliwość zobaczyć,
751
01:12:48,763 --> 01:12:53,763
jak ta neandertalka
mogła wyglądać za życia.
752
01:12:53,763 --> 01:12:55,323
Nie mogę się doczekać.
753
01:12:57,083 --> 01:12:58,003
No dobrze.
754
01:12:59,283 --> 01:13:00,963
- Doktor Pomeroy.
- Zobaczmy.
755
01:13:01,963 --> 01:13:03,723
Już na nas czeka.
756
01:13:04,923 --> 01:13:05,763
Jest.
757
01:13:13,763 --> 01:13:14,803
Zacznę tutaj.
758
01:13:26,643 --> 01:13:28,163
- No i?
- I?
759
01:13:28,843 --> 01:13:31,563
Niesamowite, pokażmy ją reszcie.
760
01:13:36,483 --> 01:13:37,563
Patrzy na mnie.
761
01:13:37,563 --> 01:13:38,683
Rzeczywiście.
762
01:13:38,683 --> 01:13:40,803
Spędziłaś z nią najwięcej czasu.
763
01:13:42,163 --> 01:13:44,763
- Pamiętasz ten nos?
- Tak.
764
01:13:45,723 --> 01:13:46,563
Niesamowite.
765
01:13:47,203 --> 01:13:49,603
Jej mina jest bardzo ciekawa.
766
01:13:49,603 --> 01:13:52,403
Uchwycili w niej sporo emocji.
767
01:13:52,403 --> 01:13:56,043
W tym tkwi całe piękno
tego typu rekonstrukcji.
768
01:13:56,043 --> 01:13:59,563
Niektórzy podchodzą do tego krytycznie.
769
01:13:59,563 --> 01:14:02,243
Mówią: „Nie mamy pewności, jak wyglądali”.
770
01:14:02,243 --> 01:14:06,003
Pewne elementy opieramy na założeniach,
nie twierdzę, że nie.
771
01:14:06,003 --> 01:14:07,003
Ale...
772
01:14:08,123 --> 01:14:12,283
dzięki temu widzimy w niej człowieka.
773
01:14:17,883 --> 01:14:21,603
Łapie za serce,
uderza w sedno człowieczeństwa.
774
01:14:21,603 --> 01:14:24,363
Pokazuje oblicze
człowieka neandertalskiego.
775
01:14:24,883 --> 01:14:26,803
To daje do myślenia.
776
01:14:27,883 --> 01:14:31,163
W końcu ona też ma swoją historię.
777
01:14:39,323 --> 01:14:44,043
{\an8}To te starsze osoby,
przez swoją wiedzę i doświadczenie...
778
01:14:44,043 --> 01:14:44,963
{\an8}SZANIDAR Z
779
01:14:44,963 --> 01:14:48,283
{\an8}...wiedziały, dokąd warto się udać.
780
01:14:51,923 --> 01:14:54,683
Nosiła tę wiedzę w sobie
781
01:14:55,203 --> 01:14:58,123
i mogła dzielić się nią z bliskimi
782
01:14:58,123 --> 01:15:01,323
za pośrednictwem pieśni lub opowieści,
783
01:15:01,323 --> 01:15:03,883
ze swoimi dziećmi bądź wnukami.
784
01:15:03,883 --> 01:15:06,563
Ta wiedza miała wręcz nieocenioną wartość.
785
01:15:08,323 --> 01:15:12,403
Pod wieloma względami
był to początek cywilizacji.
786
01:15:13,203 --> 01:15:18,043
To coś znacznie istotniejszego
niż powstanie pierwszego budynku.
787
01:15:23,483 --> 01:15:27,563
Była swego rodzaju
chodzącą skarbnicą wiedzy.
788
01:15:27,563 --> 01:15:31,683
Musiała przekazać wszystko
następnym pokoleniom.
789
01:15:31,683 --> 01:15:32,803
A jest tutaj,
790
01:15:33,683 --> 01:15:35,643
75 tysięcy lat później.
791
01:15:36,923 --> 01:15:39,723
Nadal możemy się czegoś od niej nauczyć.
792
01:15:55,363 --> 01:15:59,603
Jaskinia Szanidar
nauczyła nas wiele o neandertalczykach.
793
01:16:00,283 --> 01:16:02,123
Nadal ma wiele do przekazania.
794
01:16:07,203 --> 01:16:11,843
Skłoniła nas również do przemyśleń
na temat istoty człowieczeństwa.
795
01:16:16,003 --> 01:16:19,363
Na temat troski o bliskich.
796
01:16:22,443 --> 01:16:24,443
Naszego podejścia do śmierci.
797
01:16:27,323 --> 01:16:30,323
I tego, co czeka nasz gatunek.
798
01:16:38,763 --> 01:16:41,323
To zaledwie urywek ich życia.
799
01:16:41,323 --> 01:16:43,963
Piękny i bogaty.
800
01:16:43,963 --> 01:16:46,163
Ale wiele jeszcze nie wiemy.
801
01:16:46,163 --> 01:16:49,443
Pozostało jeszcze sporo do odkrycia.
802
01:16:52,283 --> 01:16:57,003
Na czym polega bycie człowiekiem
i jaka jest istota człowieczeństwa?
803
01:18:56,083 --> 01:18:59,723
{\an8}Napisy: Marta Makieła