1
00:00:33,963 --> 00:00:37,483
Lang geleden waren de vlakten
van Oost-Afrika...

2
00:00:37,483 --> 00:00:40,483
...de thuisbasis van onze verre voorouders.

3
00:00:47,043 --> 00:00:53,203
Om niet meer te achterhalen redenen
besloten sommigen van hen weg te gaan.

4
00:00:54,043 --> 00:00:59,123
Ze trokken naar het noorden,
waar ze de neanderthalers werden.

5
00:01:04,883 --> 00:01:07,003
Hun aantallen groeiden mettertijd.

6
00:01:09,643 --> 00:01:15,243
Hun grondgebied strekte zich uit
van Rusland tot de Atlantische kust.

7
00:01:21,203 --> 00:01:25,523
{\an8}Kleine stammen zwierven
over deze uitgestrekte wildernis.

8
00:01:30,323 --> 00:01:36,083
Tegen alle verwachtingen in wisten ze er
meer dan 300.000 jaar te overleven.

9
00:01:36,843 --> 00:01:38,243
Totdat ze plotseling...

10
00:01:39,403 --> 00:01:40,523
...verdwenen.

11
00:01:45,363 --> 00:01:49,243
{\an8}Slechts op enkele plekken
zijn hun resten bewaard gebleven.

12
00:01:50,043 --> 00:01:52,163
Eén van de belangrijkste daarvan...

13
00:01:53,043 --> 00:01:55,003
...bevindt zich in het Midden-Oosten.

14
00:01:55,523 --> 00:02:01,123
{\an8}Het is een archeologische schatkamer,
diep in de bergen van Koerdistan.

15
00:02:02,043 --> 00:02:04,003
{\an8}De Shanidar-grot.

16
00:02:09,483 --> 00:02:12,523
De Shanidar-grot wordt beschouwd...

17
00:02:12,523 --> 00:02:16,723
...als een van 's werelds
meest vereerde grotten...

18
00:02:17,803 --> 00:02:20,883
...in de tijd van de neanderthalers
en de Homo sapiens.

19
00:02:21,683 --> 00:02:27,683
Op een plek waar altijd
volop leven is geweest...

20
00:02:27,683 --> 00:02:30,683
...vinden we mogelijk antwoorden op vragen.

21
00:02:31,683 --> 00:02:34,283
Vragen die nog altijd raadselachtig zijn.

22
00:02:37,363 --> 00:02:39,843
Wie waren de neanderthalers?

23
00:02:41,203 --> 00:02:44,643
Waarom waren ze zo lang zo succesvol?

24
00:02:45,843 --> 00:02:50,283
En waarom zijn ze uiteindelijk verdwenen?

25
00:03:19,723 --> 00:03:22,723
De Shanidar-grot ligt in de uitlopers
van het Bradost-gebergte...

26
00:03:22,723 --> 00:03:26,283
...al voelt het niet juist
om ze uitlopers te noemen.

27
00:03:28,563 --> 00:03:32,723
Het voelt er bergachtig aan.
Het is behoorlijk grillig en steil.

28
00:03:35,203 --> 00:03:39,683
De Shanidar-grot maakt alleen al
met z'n omvang veel indruk.

29
00:03:42,323 --> 00:03:46,523
Je loopt er van onderaf heen
en dat is enorm indrukwekkend.

30
00:03:50,283 --> 00:03:51,843
Hij is erg groot.

31
00:03:51,843 --> 00:03:55,443
De mond is erg breed,
dus is er veel licht.

32
00:03:57,483 --> 00:04:02,843
Er vliegen gierzwaluwen langs,
er cirkelen adelaars in de lucht...

33
00:04:02,843 --> 00:04:06,803
...en 's nachts huilen er wolven.
Het is een waanzinnige plek.

34
00:04:08,843 --> 00:04:13,843
{\an8}En dat ik degene ben die daar
opgravingen mag doen...

35
00:04:13,843 --> 00:04:16,243
{\an8}...is buitengewoon bijzonder.

36
00:04:17,803 --> 00:04:21,203
Emma maakt deel uit
van een team Britse archeologen...

37
00:04:21,203 --> 00:04:23,523
...die op uitnodiging
van hun Koerdische collega's...

38
00:04:23,523 --> 00:04:25,723
...verder mogen werken in de grot.

39
00:04:27,683 --> 00:04:32,443
De grot is iconisch in de geschiedenis
van de neanderthalerstudies.

40
00:04:33,243 --> 00:04:37,243
Hij heeft ons heel andere ideeën gegeven...

41
00:04:37,243 --> 00:04:42,043
...over wat de neanderthalers deden,
hoe ze waren en waartoe ze in staat waren.

42
00:04:44,003 --> 00:04:46,683
Het nieuwe project heeft als doel...

43
00:04:46,683 --> 00:04:51,803
...om met alle archeologische wetenschap
die tegenwoordig beschikbaar is...

44
00:04:51,803 --> 00:04:55,563
...een nieuw licht te werpen
op het gedrag van de neanderthalers.

45
00:04:57,363 --> 00:05:02,123
De geul is sinds de jaren 60
niet meer uitgegraven.

46
00:05:02,643 --> 00:05:07,603
Inmiddels is de manier waarop we
over onze naaste verwanten denken...

47
00:05:07,603 --> 00:05:10,163
...aanzienlijk veranderd.

48
00:05:11,643 --> 00:05:16,603
We gebruiken de term neanderthaler
nog steeds om lompe types te omschrijven.

49
00:05:16,603 --> 00:05:21,723
Het is nog steeds een soort scheldwoord.
'Hij is een echte neanderthaler.'

50
00:05:21,723 --> 00:05:27,203
Archeologisch gezien blijken ze
steeds meer op Homo sapiens te lijken.

51
00:05:27,203 --> 00:05:31,443
{\an8}Die heroverweging komt
voor een groot deel voort...

52
00:05:31,443 --> 00:05:36,123
{\an8}...uit het werk dat Ralph Solecki
hier in de Shanidar-grot heeft verricht.

53
00:05:40,403 --> 00:05:42,883
IRAK

54
00:05:42,883 --> 00:05:46,363
{\an8}Ralph Solecki werd geboren in 1917.

55
00:05:46,363 --> 00:05:48,883
Hij stierf een paar jaar geleden
op hoge leeftijd.

56
00:05:49,403 --> 00:05:51,243
Het was echt een taaie.

57
00:05:53,363 --> 00:05:58,283
Hij stond in de Tweede Wereldoorlog
op een landmijn en overleefde het zowaar.

58
00:06:00,883 --> 00:06:04,203
Het was duidelijk een bijzondere man.

59
00:06:05,843 --> 00:06:09,123
Ik weet niet precies hoe hij
van Shanidar heeft gehoord...

60
00:06:10,163 --> 00:06:17,163
{\an8}...maar hij kwam hiernaartoe en werkte hier
vijf seizoenen tussen 1951 en 1960.

61
00:06:23,243 --> 00:06:24,923
Hij liet een geul uitgraven...

62
00:06:24,923 --> 00:06:28,763
...die van noord naar zuid
het merendeel van de grot besloeg.

63
00:06:35,483 --> 00:06:38,203
De plek werd zo bekend...

64
00:06:38,203 --> 00:06:43,003
...omdat hij tien neanderthalers vond.
Mannen, vrouwen en kinderen.

65
00:06:59,083 --> 00:07:00,763
In die tijd...

66
00:07:01,803 --> 00:07:03,803
...waren we jong.

67
00:07:07,363 --> 00:07:09,683
Ik was ongeveer...

68
00:07:11,123 --> 00:07:12,923
...zeventien, achttien jaar oud.

69
00:07:16,843 --> 00:07:18,843
De professor legde ons alles uit.

70
00:07:21,443 --> 00:07:24,363
Er kwamen veel grote stenen uit de grot.

71
00:07:25,083 --> 00:07:26,643
Ze gebruikten explosieven.

72
00:07:35,403 --> 00:07:39,603
Zij vonden de neanderthalerskeletten.
Het was groot nieuws.

73
00:07:42,963 --> 00:07:46,803
Hun ribben en botten waren dik.

74
00:07:47,483 --> 00:07:49,803
Hun hoofden waren erg groot.

75
00:07:53,203 --> 00:07:54,643
Hun handen...

76
00:07:55,643 --> 00:07:57,803
Alles aan hen was opvallend.

77
00:07:59,243 --> 00:08:03,043
Dit was Solecki's eerste grote ontdekking.

78
00:08:03,763 --> 00:08:06,363
Hij noemde hem Shanidar 1.

79
00:08:07,283 --> 00:08:11,363
Een skelet van een soort
die heel anders was dan de onze.

80
00:08:15,923 --> 00:08:19,043
Hun gelaatstrekken zijn robuuster.

81
00:08:19,043 --> 00:08:23,723
Grote wenkbrauwbogen
en een heel andere, rondere schedel.

82
00:08:23,723 --> 00:08:25,283
Ze zijn gedrongen.

83
00:08:26,443 --> 00:08:30,323
We nemen aan dat ze een taal hadden.

84
00:08:32,283 --> 00:08:35,803
Hoe meer we over ze weten,
hoe duidelijker het wordt...

85
00:08:35,803 --> 00:08:40,043
...dat ze veel complexer waren
dan we 50 jaar geleden dachten.

86
00:08:44,723 --> 00:08:47,403
We noemen het de levensboom.

87
00:08:48,283 --> 00:08:50,003
Elk mens en elk dier...

88
00:08:50,963 --> 00:08:54,123
...is een tak aan die levensboom.

89
00:08:54,763 --> 00:08:58,923
{\an8}ARCHEOLOOG, HOOFD OUDHEIDSZAKEN
DIENST OUDHEID EN ERFGOED VAN SORAN

90
00:08:58,923 --> 00:09:03,843
Wij zijn een van de takken,
de neanderthalers een andere.

91
00:09:06,123 --> 00:09:08,683
Ergens onderweg zijn we uit elkaar gegaan.

92
00:09:10,603 --> 00:09:12,923
Het voelt echt alsof ik hier...

93
00:09:13,483 --> 00:09:18,003
...boven op de resten van m'n neef zit.

94
00:09:24,843 --> 00:09:29,203
We zitten nu ongeveer 4,5 meter
onder het oppervlak van de grot.

95
00:09:29,883 --> 00:09:32,643
Dit is ongeveer 45.000 jaar geleden.

96
00:09:33,323 --> 00:09:38,723
Dit is het niveau van de begrafenis
of bijzetting van Shanidar 1.

97
00:09:46,843 --> 00:09:50,043
{\an8}45.000 JAAR GELEDEN GESTORVEN

98
00:09:50,963 --> 00:09:54,203
Hij had een verwonding
aan de rechterkant van z'n hoofd.

99
00:09:58,843 --> 00:10:03,283
Hij had er ook een aan z'n linkeroog,
waardoor hij daar mogelijk blind was.

100
00:10:03,283 --> 00:10:06,363
Dit kan verband houden
met z'n andere verwondingen.

101
00:10:18,803 --> 00:10:21,563
Hij was ook verlamd aan z'n rechterarm.

102
00:10:24,643 --> 00:10:29,523
Z'n rechterarm was niet alleen
op meerdere plekken gebroken geweest...

103
00:10:29,523 --> 00:10:34,603
...ook leek het onderste gedeelte
te zijn verwijderd, al dan niet met opzet.

104
00:10:34,603 --> 00:10:38,163
Vanaf vlak boven de elleboog
had hij dus geen arm meer.

105
00:10:40,763 --> 00:10:45,083
Er was nog ander letsel.
Hij had ernstige artritis in z'n knie.

106
00:10:49,963 --> 00:10:52,283
Hij had botbreuken in z'n voet.

107
00:10:54,843 --> 00:11:00,923
Hij was dus mogelijk niet in staat geweest
om op de gebruikelijke manier te jagen...

108
00:11:00,923 --> 00:11:03,603
...maar hij was toch relatief oud geworden.

109
00:11:12,443 --> 00:11:15,803
De nieuwe vondst had ingrijpende gevolgen.

110
00:11:20,643 --> 00:11:24,043
De ontdekking van Shanidar 1
zorgde voor een enorme verschuiving.

111
00:11:24,043 --> 00:11:30,243
Hij leek aan te tonen dat er zorgzaamheid
en compassie bestond onder neanderthalers.

112
00:11:32,483 --> 00:11:39,363
Hier lag bewijs dat een zwaargewonde
was onderhouden door z'n stam.

113
00:11:47,043 --> 00:11:53,643
En al snel vond Solecki een ander lichaam
met een al even opmerkelijk verhaal.

114
00:12:00,003 --> 00:12:04,403
{\an8}45.000 JAAR GELEDEN GESTORVEN

115
00:12:06,123 --> 00:12:09,523
Shanidar 3 was ook een volwassen man.

116
00:12:10,443 --> 00:12:12,643
Ook hij vertoonde letsel...

117
00:12:12,643 --> 00:12:16,843
...waaronder iets wat leek
op een zware verwonding aan de ribben.

118
00:12:17,963 --> 00:12:22,123
Daaruit bleek hoe gewelddadig
het leven in het neolithicum kon zijn.

119
00:12:35,523 --> 00:12:40,443
Opmerkelijk genoeg zijn er in de grot
nog andere relikwieën gevonden...

120
00:12:40,443 --> 00:12:43,723
...die kunnen wijzen
op het lot van Shanidar 3.

121
00:12:44,883 --> 00:12:48,163
{\an8}Dit zijn artefacten uit de Shanidar-grot.

122
00:12:49,123 --> 00:12:53,323
Dit grote stuk noemen we een kernstuk.
Een kernstuk is een kei.

123
00:12:53,323 --> 00:12:56,763
Keien zijn ronde stenen
die uit een rivier kunnen komen.

124
00:12:56,763 --> 00:13:00,123
De neanderthaler gebruikte dit
om hier stukken van af te slaan.

125
00:13:00,123 --> 00:13:02,723
Hij wilde hier een werktuig van maken...

126
00:13:02,723 --> 00:13:06,883
...of van de losgeslagen stukken,
de zogeheten vlokken.

127
00:13:06,883 --> 00:13:10,523
Deze vind je in de Zab-rivier,
zo'n drie kilometer die kant op.

128
00:13:20,723 --> 00:13:24,043
Ik wil iets gaan maken
dat op een speerpunt lijkt.

129
00:13:25,003 --> 00:13:26,683
Wat ik hier doe...

130
00:13:27,923 --> 00:13:29,363
...is de randen afgaan...

131
00:13:30,843 --> 00:13:33,083
...en er kleine stukjes af slaan.

132
00:13:33,083 --> 00:13:35,843
Door dat te doen, maak ik hem scherper.

133
00:13:39,923 --> 00:13:45,003
Er is nog niet veel af, maar je ziet nu al
dat hij behoorlijk scherp is.

134
00:13:46,483 --> 00:13:51,443
Deze speerpunt heeft me
slechts vijf of zes minuten gekost.

135
00:13:52,483 --> 00:13:57,083
Dit is een dodelijk wapen in de handen
van iemand die weet wat hij doet...

136
00:13:57,083 --> 00:13:58,483
...en wat hij vasthoudt.

137
00:14:21,963 --> 00:14:24,923
Wat Shanidar 3 onder meer
zo interessant maakt...

138
00:14:24,923 --> 00:14:27,123
...is de steekwond die hij heeft.

139
00:14:30,803 --> 00:14:36,123
Die wijst erop dat de stenen punt
van een speer of een ander wapen...

140
00:14:36,123 --> 00:14:38,603
...vrij diep in de ribbenkast is gegaan.

141
00:14:38,603 --> 00:14:42,323
Hij kan de long hebben doorboord,
met een klaplong tot gevolg.

142
00:15:14,443 --> 00:15:17,483
De wond aan de ribben
wijst op een projectiel.

143
00:15:21,563 --> 00:15:24,203
Denk aan een speer die werd geworpen.

144
00:15:33,803 --> 00:15:35,643
Misschien was het een jachtongeval.

145
00:15:37,083 --> 00:15:39,723
Of het was geweld tussen mensen.

146
00:15:44,323 --> 00:15:49,283
We weten sowieso dat hij deze wond had
en daarna nog een tijdje is blijven leven.

147
00:15:50,523 --> 00:15:56,043
Dat kan erop wijzen dat hij zorg kreeg
om van z'n verwonding te herstellen.

148
00:16:03,403 --> 00:16:08,963
Hoewel ze allebei zwaargewond waren,
lijken Shanidar 3 en Shanidar 1...

149
00:16:08,963 --> 00:16:11,883
...te zijn verzorgd
door de mensen om hen heen.

150
00:16:17,083 --> 00:16:21,083
Dit was een volstrekt nieuwe kijk
op het leven van de neanderthalers.

151
00:16:22,923 --> 00:16:27,843
En elders was nog meer bewijs
van hun gedrag gevonden in een grot...

152
00:16:27,843 --> 00:16:30,683
...ver ten noordwesten van Shanidar.

153
00:16:31,403 --> 00:16:37,723
ZAGREB, KROATIË

154
00:16:42,203 --> 00:16:45,443
Elk nieuw bewijs dat je vindt
over neanderthalers...

155
00:16:46,603 --> 00:16:49,963
...toont aan hoe menselijk
ze eigenlijk zijn.

156
00:16:56,243 --> 00:16:59,403
Maar hun gedrag was anders dan het onze.

157
00:17:02,523 --> 00:17:05,803
Hun wereld was totaal anders
dan die van ons.

158
00:17:21,923 --> 00:17:24,803
Dit is een deel van de Krapina-collectie.

159
00:17:27,563 --> 00:17:31,403
Ze zijn ongeveer 130.000 jaar oud.

160
00:17:31,403 --> 00:17:36,083
Het is de grootste verzameling
neanderthalers van één enkele plek.

161
00:17:40,443 --> 00:17:46,403
We schatten dat het mogelijk gaat
om zo'n 80 individuele neanderthalers.

162
00:17:47,883 --> 00:17:50,203
Er zijn geen complete lichamen.

163
00:17:50,203 --> 00:17:54,923
Je hebt slechts fragmenten
van elk van die individuen.

164
00:17:54,923 --> 00:17:56,803
Dat is heel opmerkelijk.

165
00:17:57,603 --> 00:18:02,163
{\an8}CURATOR KRAPINO-COLLECTIE
NATUURHISTORISCH MUSEUM KROATIË

166
00:18:06,683 --> 00:18:12,083
Bij de Krapina-botten zie je zowel
op de schedel als op de andere botten...

167
00:18:12,083 --> 00:18:16,483
...veel snijsporen
die door mensen zijn gemaakt.

168
00:18:23,603 --> 00:18:25,843
Dit is een scheenbeen.

169
00:18:25,843 --> 00:18:30,963
Het is heel goed mogelijk
dat dit met opzet is verbrijzeld.

170
00:18:32,923 --> 00:18:38,043
Je ziet hier ook snijsporen
en wat andere sporen.

171
00:18:39,283 --> 00:18:43,963
Een van de redenen
om een lang bot te breken...

172
00:18:43,963 --> 00:18:48,523
...is om bij het beenmerg binnenin te komen.

173
00:18:52,163 --> 00:18:53,803
Dit is een kuitbeen.

174
00:18:53,803 --> 00:19:00,123
Dit heeft ook interessante sporen
op het oppervlak van het bot.

175
00:19:01,283 --> 00:19:04,643
Ze zijn waarschijnlijk ontstaan
toen iemand bezig was...

176
00:19:04,643 --> 00:19:10,083
...het laatste vlees of spierweefsel
van het bot af te schrapen.

177
00:19:10,083 --> 00:19:16,203
Het is vergelijkbaar met wat je doet
als je een kippenpoot zit te eten.

178
00:19:28,083 --> 00:19:33,083
Als je hoort dat ze elkaar opaten,
ben je meteen verbijsterd.

179
00:19:38,203 --> 00:19:42,403
Maar je vraagt je ook af
wat voor kannibalisme het was.

180
00:19:43,603 --> 00:19:45,123
Wat betekende het voor hen?

181
00:20:03,203 --> 00:20:06,923
Moet je kijken.
Het snijdt als een echt keukenmes.

182
00:20:08,843 --> 00:20:11,163
Bijna moeiteloos.
- Ja, heel makkelijk.

183
00:20:11,883 --> 00:20:16,123
{\an8}ONDERZOEKER VAN DE ACADEMIE
VOOR WETENSCHAP EN KUNST IN KROATIË

184
00:20:16,123 --> 00:20:22,163
We bootsen de gebruiksvoorwerpen
en manieren van werken na...

185
00:20:22,163 --> 00:20:25,643
...om ons in die mensen te verplaatsen.

186
00:20:25,643 --> 00:20:29,963
Zo zien we de cognitieve processen
die erachter zitten.

187
00:20:30,843 --> 00:20:36,963
Het verschil is dat wij alleen maar
bij de gewrichten snijsporen krijgen.

188
00:20:36,963 --> 00:20:44,003
Het vreemde aan de botten van Krapina is
dat ze daar over de gehele lengte zitten.

189
00:20:44,003 --> 00:20:48,123
Alsof iemand er onafgebroken
aan heeft zitten schrapen.

190
00:20:49,363 --> 00:20:54,283
Ik kan me echt niet voorstellen
dat ik dit doe met een bekende van me.

191
00:21:00,403 --> 00:21:04,563
Dit is de beroemde schedel van Krapina 3.

192
00:21:05,603 --> 00:21:11,483
Het is de meest complete schedel...

193
00:21:11,483 --> 00:21:16,203
...van de hele collectie,
en het is de enige met een gezicht.

194
00:21:21,243 --> 00:21:24,083
We denken dat dit een vrouw was.

195
00:21:24,083 --> 00:21:27,283
Een jonge neanderthaler van in de twintig.

196
00:21:29,003 --> 00:21:31,723
Het interessante is
dat er op het voorhoofd...

197
00:21:31,723 --> 00:21:36,683
...ongeveer 40 snijsporen zitten.

198
00:21:40,403 --> 00:21:45,403
Het getuigt van vastberadenheid
om 40 snijsporen te maken...

199
00:21:45,403 --> 00:21:47,843
...zo langzaam en dicht bij elkaar.

200
00:21:49,003 --> 00:21:54,963
Als ze al van deze botten aten,
denk ik niet dat het van de honger was.

201
00:21:57,683 --> 00:22:00,643
Het is heel complex gedrag.

202
00:22:09,883 --> 00:22:14,603
Misschien wilden ze door het eten
van het vlees van een bekende...

203
00:22:15,483 --> 00:22:20,243
...een bepaalde kracht verkrijgen,
iets wat ze bewonderden...

204
00:22:20,243 --> 00:22:23,843
...in die persoon waarmee ze
hun leven hadden gedeeld.

205
00:22:26,763 --> 00:22:29,443
Uit etnografische voorbeelden blijkt...

206
00:22:29,963 --> 00:22:33,683
...dat mensen tot vrij recent
hun dierbaren opaten.

207
00:22:33,683 --> 00:22:38,683
Door het consumeren van hun vlees
probeerden ze iets in zich op te nemen...

208
00:22:38,683 --> 00:22:43,723
...om door te geven aan andere generaties,
als een soort nalatenschap.

209
00:22:47,603 --> 00:22:53,883
Ik weet niet zeker of dit de drijfveer
voor dit gedrag bij neanderthalers was...

210
00:22:53,883 --> 00:22:55,563
...maar het is een mogelijkheid.

211
00:23:01,803 --> 00:23:07,603
Hoe neanderthalers met hun doden omgingen,
laat zien hoe complex hun denkwereld was.

212
00:23:13,123 --> 00:23:19,043
En nergens wordt dit meer duidelijk
dan bij Ralph Solecki's beroemdste vondst:

213
00:23:20,003 --> 00:23:25,843
Shanidar 4, die bekend kwam te staan
als 'het bloemengraf'.

214
00:23:30,203 --> 00:23:32,003
In deze grot...

215
00:23:33,523 --> 00:23:39,723
...hebben we negen neanderthalers gevonden,
waarvan er twee de belangrijkste zijn.

216
00:23:39,723 --> 00:23:44,163
{\an8}Nummer 1 is daar gevonden,
op ongeveer vijf meter diepte.

217
00:23:44,163 --> 00:23:49,803
{\an8}En Shanidar 4 is hier gevonden,
op een diepte van ongeveer zeven meter.

218
00:23:50,883 --> 00:23:57,243
{\an8}Ralph Solecki was een groot archeoloog
en een geweldige verhalenverteller.

219
00:23:57,243 --> 00:24:03,883
Dit wijst mogelijk op de eerste tekenen
van spirituele evolutie...

220
00:24:04,403 --> 00:24:07,323
...en misschien wel
de eerste opwelling van religie.

221
00:24:13,843 --> 00:24:17,843
{\an8}'HET BLOEMENGRAF'

222
00:24:17,843 --> 00:24:22,763
{\an8}Het bloemengraf was
een baanbrekende vondst...

223
00:24:22,763 --> 00:24:25,843
{\an8}...want deze neanderthaler
was vrijwel compleet.

224
00:24:25,843 --> 00:24:28,403
{\an8}Dat was ongelooflijk zeldzaam.

225
00:24:30,323 --> 00:24:36,843
En hij werd getest op stuifmeel,
wat voor die tijd behoorlijk radicaal was.

226
00:24:36,843 --> 00:24:41,043
We hebben stuifmeel in de grond gevonden.

227
00:24:41,043 --> 00:24:42,603
Zoiets als dit.

228
00:24:43,243 --> 00:24:47,443
Dit stuifmeel wijst
op acht soorten bloemen...

229
00:24:47,443 --> 00:24:50,603
...die vermoedelijk samen
met het individu zijn begraven.

230
00:24:54,283 --> 00:24:57,603
Hij zegt nog net niet
dat er een uitvaart is geweest...

231
00:24:57,603 --> 00:25:00,883
...maar z'n woorden
leiden je daar wel naartoe.

232
00:25:02,803 --> 00:25:06,963
{\an8}'Iemand in de laatste ijstijd
had de bergen beklommen...

233
00:25:06,963 --> 00:25:09,883
{\an8}...met de droevige taak
om bloemen te verzamelen.'

234
00:25:14,443 --> 00:25:19,523
Van neanderthalers werd altijd gedacht
dat ze een lelijk leven leidden.

235
00:25:19,523 --> 00:25:21,443
Het waren lelijke mensen...

236
00:25:21,443 --> 00:25:24,883
...zonder verfijnde gevoelens
of hogere denkprocessen.

237
00:25:29,203 --> 00:25:32,723
Maar dit waren gevoelige, zorgzame mensen.

238
00:25:36,963 --> 00:25:38,923
Het haalde alle voorpagina's...

239
00:25:40,203 --> 00:25:45,843
...want dit waren huilende neanderthalers
die planten plukten in de heuvels...

240
00:25:45,843 --> 00:25:47,683
...om hun doden te eren.

241
00:25:58,963 --> 00:26:01,123
'Dit waren de eerste Bloemenmensen...

242
00:26:02,003 --> 00:26:05,923
...een archeologische ontdekking
die zijn weerga niet kent.'

243
00:26:44,643 --> 00:26:48,323
In de jaren na de ontdekking
van Shanidar 4...

244
00:26:49,443 --> 00:26:53,083
...is de bloemengraftheorie
onder vuur komen te liggen.

245
00:27:01,163 --> 00:27:03,283
Iemand die woestijnmuizen bestudeerde...

246
00:27:03,283 --> 00:27:07,483
...gravende diertjes die lijken
op een hamster met een staart...

247
00:27:08,163 --> 00:27:12,763
...ontdekte dat ze bloemen meenamen
naar hun holen om op te eten.

248
00:27:16,163 --> 00:27:18,883
Dat was een domper in meerdere opzichten...

249
00:27:18,883 --> 00:27:23,883
...vooral omdat Solecki ook
holen van dieren had gezien.

250
00:27:27,843 --> 00:27:30,603
Maar het team heeft nieuw bewijs
dat suggereert...

251
00:27:30,603 --> 00:27:33,763
...dat Solecki toch gedeeltelijk gelijk had.

252
00:27:35,083 --> 00:27:39,163
In dit landschap heb je dieren
als hyena's, wolven en luipaarden...

253
00:27:39,163 --> 00:27:40,883
...zelfs vandaag de dag nog.

254
00:27:40,883 --> 00:27:46,083
Als een lichaam gewoon was achtergelaten,
was het ongetwijfeld door iets opgegeten.

255
00:28:00,323 --> 00:28:05,323
Het betreft hier hele individuen
met wie dat niet gebeurd is.

256
00:28:07,923 --> 00:28:11,203
Op de een of andere manier
werden deze lichamen beschermd.

257
00:28:16,683 --> 00:28:22,883
Ik vermoed zelf
dat ze takken hebben gebruikt...

258
00:28:24,283 --> 00:28:29,563
...om een onaangename barrière
voor wilde dieren mee te maken.

259
00:28:32,363 --> 00:28:36,003
En dat stukjes en stuifmeel
van die vegetatie...

260
00:28:36,003 --> 00:28:40,883
...in de ribbenkast van het lijk vielen
terwijl het een skelet werd.

261
00:28:44,403 --> 00:28:49,083
Het verhaal van Solecki is
een prachtig verhaal.

262
00:28:52,003 --> 00:28:58,123
Er is inmiddels genoeg kennis vergaard
om te weten dat het verhaal niet klopt.

263
00:28:59,283 --> 00:29:00,723
In de verste verte niet.

264
00:29:08,643 --> 00:29:15,163
Maar het idee dat neanderthalers
voor hun doden zorgden...

265
00:29:15,163 --> 00:29:17,603
...en ze mogelijk beschermden...

266
00:29:21,563 --> 00:29:28,443
...wijkt in bepaalde opzichten
niet heel veel af van wat hij zei.

267
00:29:33,563 --> 00:29:38,723
Ralph Solecki deed z'n ontdekking
van het bloemengraf in 1960.

268
00:29:40,603 --> 00:29:42,963
Hij wilde het jaar daarop terugkeren...

269
00:29:43,683 --> 00:29:47,403
...maar hij zou nooit meer
een opgraving doen in Shanidar.

270
00:29:56,123 --> 00:29:59,003
De Koerden zijn de meesters van de bergen.

271
00:29:59,003 --> 00:30:01,563
De Iraakse tanks kunnen hen
daar niet bereiken.

272
00:30:03,563 --> 00:30:04,403
{\an8}DE GOLFOORLOG

273
00:30:04,403 --> 00:30:07,723
{\an8}Dit is niet de VS tegen Irak.

274
00:30:08,403 --> 00:30:09,843
{\an8}Boem. Die was raak.

275
00:30:09,843 --> 00:30:12,003
{\an8}Het is Irak tegen de wereld.

276
00:30:17,163 --> 00:30:18,763
{\an8}DE IRAK-OORLOG

277
00:30:19,563 --> 00:30:22,363
Zo ziet een machtswisseling eruit.

278
00:30:25,283 --> 00:30:26,803
Saddam is weg.

279
00:30:27,643 --> 00:30:28,763
{\an8}DE OORLOG TEGEN IS

280
00:30:28,763 --> 00:30:30,723
{\an8}Na te zijn bestookt met moderne wapens...

281
00:30:30,723 --> 00:30:34,683
...is het wrede kalifaat nu omsingeld
door deze troepen.

282
00:30:40,203 --> 00:30:46,043
Toen de rust begin jaren 2010
veelal was teruggekeerd in de regio...

283
00:30:46,043 --> 00:30:49,443
Islamitische Staat nadert z'n einde.

284
00:30:49,443 --> 00:30:53,523
...vroeg de Koerdische regionale overheid
professor Graeme Barker...

285
00:30:53,523 --> 00:30:56,963
...te beginnen met nieuwe opgravingen
in de Shanidar-grot.

286
00:30:59,083 --> 00:31:01,803
We verwachtten geen resten te vinden.

287
00:31:01,803 --> 00:31:07,403
Dat was ook niet het doel van het project.
We wilden Solecki's werk verfijnen.

288
00:31:09,843 --> 00:31:15,883
Het was dus een grote verrassing
toen het team in 2018 stuitte...

289
00:31:15,883 --> 00:31:22,043
...op het eerste neanderthalerskelet
dat in ruim een kwart eeuw was gevonden.

290
00:31:24,963 --> 00:31:27,803
Als eerste zagen we
een deel van de schedel.

291
00:31:27,803 --> 00:31:32,043
Dat was heel enerverend.
Het was een deel van de oogkas.

292
00:31:34,843 --> 00:31:39,283
Die had duidelijk de kenmerken
van de neanderthaler...

293
00:31:39,283 --> 00:31:42,243
...zoals de veel zwaardere wenkbrauwboog.

294
00:31:45,843 --> 00:31:48,683
Direct daaronder lag de linkerarm.

295
00:31:50,003 --> 00:31:56,243
Die lag gebogen onder het lichaam
en weggestopt onder het hoofd.

296
00:31:59,163 --> 00:32:04,483
Volgens moderne datering was hij ouder
dan de meeste van Solecki's vondsten.

297
00:32:07,083 --> 00:32:10,043
{\an8}75.000 JAAR GELEDEN GESTORVEN

298
00:32:10,043 --> 00:32:16,083
{\an8}Het is moeilijk om je een periode
van 75.000 jaar voor te stellen.

299
00:32:17,163 --> 00:32:20,923
Onze geschreven geschiedenis
lijkt al een lange periode...

300
00:32:20,923 --> 00:32:24,683
...maar in de geschiedenis
van onze soort stelt ze weinig voor.

301
00:32:34,083 --> 00:32:38,163
Bedenk je eens wat er in die tijd
allemaal is gebeurd in de wereld.

302
00:32:38,163 --> 00:32:43,123
De neanderthalers verdwenen
en de moderne mens koloniseerde de wereld.

303
00:32:44,603 --> 00:32:48,443
Landbouw, steden, stedenbouw.
Europees kolonialisme.

304
00:32:49,843 --> 00:32:50,723
{\an8}OBLIGATIES

305
00:32:50,723 --> 00:32:53,243
De gruwelen van de 20e eeuw.

306
00:33:12,723 --> 00:33:14,563
Tijdens al deze gebeurtenissen...

307
00:33:16,723 --> 00:33:18,043
...lag hij daar maar...

308
00:33:23,283 --> 00:33:26,163
...of zij, zo plat als een pannenkoek...

309
00:33:30,603 --> 00:33:32,523
...onder een grote rotsmassa.

310
00:33:34,563 --> 00:33:38,283
En dan komen wij langs
en vinden we hem zowaar.

311
00:33:50,763 --> 00:33:54,443
De vondst van een generatie,
volstrekt uit het niets.

312
00:34:00,683 --> 00:34:03,403
De schedel zelf was zwaar verbrijzeld.

313
00:34:03,403 --> 00:34:08,243
Hij was helemaal platgedrukt
en twee tot drie centimeter dik.

314
00:34:12,923 --> 00:34:14,363
Heel erg gefragmenteerd.

315
00:34:15,963 --> 00:34:17,203
En heel kwetsbaar.

316
00:34:21,443 --> 00:34:27,123
Zelfs een penseelstreek kan iets
afbreken en bijna laten verdwijnen.

317
00:34:27,123 --> 00:34:29,563
Je moet uiterst voorzichtig zijn.

318
00:34:29,563 --> 00:34:31,003
Wat is dat voor stuk?

319
00:34:31,003 --> 00:34:33,323
Dit is de voorkant van de onderkaak.

320
00:34:34,083 --> 00:34:37,963
En het merendeel van de ondertanden,
maar niet allemaal.

321
00:34:37,963 --> 00:34:41,243
We haalden het in stukjes weg,
met sediment en al...

322
00:34:41,243 --> 00:34:42,803
...om het intact te houden.

323
00:34:45,243 --> 00:34:48,283
Het gaat heel nauwkeurig,
en dat is niet voor niets.

324
00:34:48,283 --> 00:34:49,803
Je hebt maar één poging.

325
00:34:50,443 --> 00:34:53,283
Archeologie is van nature destructief.

326
00:34:53,923 --> 00:34:55,603
Als je iets hebt opgegraven...

327
00:34:56,243 --> 00:34:57,683
...kun je het niet overdoen.

328
00:35:02,963 --> 00:35:06,523
Die pakjes gingen allemaal mee
naar het Verenigd Koninkrijk.

329
00:35:07,283 --> 00:35:09,363
Daar kunnen we alles in elkaar zetten.

330
00:35:19,603 --> 00:35:24,443
UNIVERSITEIT VAN CAMBRIDGE
VERENIGD KONINKRIJK

331
00:35:26,723 --> 00:35:29,283
We zijn een klein, maar geweldig team.

332
00:35:29,803 --> 00:35:31,563
We komen van over de hele wereld.

333
00:35:35,163 --> 00:35:37,563
Na het schoonmaken
en verstevigen van de botten...

334
00:35:37,563 --> 00:35:43,843
...kon ik de stukken voor de restauratie
als een puzzel in elkaar gaan zetten.

335
00:35:43,843 --> 00:35:48,523
{\an8}CONSERVATOR SHANIDAR-GROTPROJECT

336
00:35:48,523 --> 00:35:51,803
Bij het eerste fragment
is het nog eenvoudig.

337
00:35:54,083 --> 00:35:56,283
Daarna wordt het ingewikkelder.

338
00:36:01,243 --> 00:36:02,763
Je moet geduld hebben.

339
00:36:05,723 --> 00:36:09,803
Je hebt namelijk
een uniek exemplaar in handen.

340
00:36:12,203 --> 00:36:14,443
Het is een grote verantwoordelijkheid.

341
00:36:16,203 --> 00:36:18,243
Als de schedel in elkaar gezet kan worden...

342
00:36:19,003 --> 00:36:23,003
...wil het team het gezicht
van Shanidar Z gaan reconstrueren.

343
00:36:25,523 --> 00:36:29,483
Een ander deel van de schedel
bevat nog meer aanwijzingen.

344
00:36:31,763 --> 00:36:34,083
Vandaag heb ik het tandsteen verzameld...

345
00:36:34,083 --> 00:36:37,683
...dat zich had gevormd
op de tanden van het individu.

346
00:36:45,883 --> 00:36:50,123
{\an8}Tandsteen is een aanslag op je tanden.

347
00:36:50,123 --> 00:36:53,003
{\an8}Het is wat je tandarts
eens per jaar verwijdert.

348
00:36:55,403 --> 00:36:57,803
Het vormt zich van nature in je mond.

349
00:36:57,803 --> 00:37:02,043
En terwijl het zich vormt,
vangt het alles op wat in je mond komt.

350
00:37:03,283 --> 00:37:06,923
We kunnen dus veel informatie
uit dit materiaal halen.

351
00:37:31,603 --> 00:37:34,603
Er bestaat een hardnekkig beeld...

352
00:37:34,603 --> 00:37:38,923
...van neanderthalers
als zeer bedreven jagers...

353
00:37:38,923 --> 00:37:41,883
...die enkel en alleen vlees aten.

354
00:37:48,403 --> 00:37:54,243
Pas in de laatste 10 tot 20 jaar
zijn we tot de ontdekking gekomen...

355
00:37:54,243 --> 00:37:58,003
...dat neanderthalers ook planten aten.

356
00:38:10,443 --> 00:38:13,363
Je moet weten hoe je iets
dat rauw en giftig is...

357
00:38:13,363 --> 00:38:16,683
...kunt omzetten in iets
dat voedzaam en eetbaar is.

358
00:38:17,643 --> 00:38:20,563
Je bent je hele leven bezig
die kennis op te doen.

359
00:38:24,563 --> 00:38:30,843
Als we moderne verzamelaars
als voorbeeld nemen...

360
00:38:30,843 --> 00:38:34,883
...dan werd de kennis waarschijnlijk
door de vrouwen vergaard.

361
00:38:42,483 --> 00:38:47,243
Door te herleiden welke planten
de neanderthalers aten...

362
00:38:51,763 --> 00:38:57,403
...leren we misschien meer over de rol
van vrouwen in hun samenleving.

363
00:39:03,603 --> 00:39:06,643
We zullen nooit alles weten.
We zullen nooit hun naam weten...

364
00:39:07,163 --> 00:39:08,643
...noch hun hoop en dromen.

365
00:39:11,923 --> 00:39:15,123
Maar het is fascinerend
om mee te doen aan een project...

366
00:39:15,123 --> 00:39:20,043
...waarbij je een piepklein stukje
van hun leven weer zichtbaar maakt.

367
00:39:28,523 --> 00:39:31,163
Je vraagt je wel af: Wie is deze persoon?

368
00:39:31,163 --> 00:39:34,083
Wat was dit voor iemand,
wat is zijn of haar verhaal...

369
00:39:34,083 --> 00:39:36,003
...en hoe is hij of zij hier beland?

370
00:39:40,123 --> 00:39:42,243
Ik vind het erg moeilijk...

371
00:39:42,243 --> 00:39:47,003
...om op basis van een schedel
het uiterlijk van iemand te bepalen.

372
00:39:49,283 --> 00:39:53,523
Daar komt het vakmanschap van mensen
als de broers Kennis om de hoek kijken.

373
00:39:56,683 --> 00:39:59,563
ARNHEM, NEDERLAND

374
00:40:04,843 --> 00:40:08,083
Dit is de schedel van de data
die Emma ons heeft gestuurd.

375
00:40:08,083 --> 00:40:11,043
Het is een mooie, bijna complete schedel.

376
00:40:11,043 --> 00:40:14,123
Hij is geprint, zodat we hem kunnen zien.

377
00:40:14,123 --> 00:40:15,603
{\an8}Wie de broers Kennis zijn?

378
00:40:15,603 --> 00:40:16,803
{\an8}PALEO-ARTIEST

379
00:40:16,803 --> 00:40:21,003
{\an8}Wij zijn een tweeling met een fascinatie
voor de menselijke evolutie.

380
00:40:21,003 --> 00:40:22,563
Moet je die neus zien.

381
00:40:22,563 --> 00:40:28,523
Het is een neanderthalachtige neus,
maar de onderkant is erg smal.

382
00:40:28,523 --> 00:40:31,123
Wij reconstrueren uitgestorven mensen.

383
00:40:31,123 --> 00:40:33,003
We willen mensen laten zien...

384
00:40:33,003 --> 00:40:37,443
...hoe onze vroege voorouders
er in het echt uit zouden zien.

385
00:40:37,443 --> 00:40:40,403
Grote ogen, lang gezicht, kleine neus.

386
00:40:40,403 --> 00:40:46,203
Het lijkt wel een bril,
die enorme wenkbrauwbrug.

387
00:40:46,203 --> 00:40:49,203
Kijken hoe het eruitziet
met de onderkaak eronder.

388
00:40:50,203 --> 00:40:53,683
We waren slecht op school.
We lazen niet veel.

389
00:40:53,683 --> 00:40:57,403
In de bibliotheek zagen we
mooie plaatjes van neanderthalers.

390
00:40:59,283 --> 00:41:03,083
Kijk die afgesleten tanden. <i>Mamma mia.</i>
- Echt enorm afgesleten.

391
00:41:03,083 --> 00:41:07,563
Neanderthalers gebruikten hun tanden
als een bankschroef, een werktuig.

392
00:41:07,563 --> 00:41:09,083
Dat fascineert ons.

393
00:41:09,083 --> 00:41:13,603
Hoe een apengezicht is veranderd
in een menselijk gezicht.

394
00:41:21,163 --> 00:41:26,123
Het fascinerende aan neanderthalers
is dat ze enorme neuzen hadden.

395
00:41:27,243 --> 00:41:28,803
Een groot, bol gezicht.

396
00:41:29,363 --> 00:41:34,043
Nergens anders in de menselijke evolutie
zie je zulke grote, vreemde gezichten.

397
00:41:34,923 --> 00:41:36,603
Dat is fantastisch om te zien.

398
00:41:45,963 --> 00:41:50,163
We krijgen voornamelijk schedels.
En die zijn meestal vervormd.

399
00:41:51,603 --> 00:41:53,443
We corrigeren de schedels.

400
00:41:53,443 --> 00:41:57,203
We maken ze compleet
met forensische methoden.

401
00:42:04,003 --> 00:42:07,963
Als de schedel klaar is,
brengen we het weefsel aan.

402
00:42:09,163 --> 00:42:11,123
De spieren en het vlees.

403
00:42:14,043 --> 00:42:16,883
We vullen het op met een soort huidlaag.

404
00:42:20,123 --> 00:42:22,203
{\an8}Ik wil ze menselijk maken.

405
00:42:22,203 --> 00:42:25,683
{\an8}Niet te bruut, maar menselijk.
En niet te clichématig.

406
00:42:42,883 --> 00:42:44,083
Ja, kom maar.

407
00:42:46,843 --> 00:42:52,043
Ik hoop dat veel mensen dit gezicht zien
en stilstaan bij hoe vreemd het is.

408
00:42:53,563 --> 00:42:56,283
Ze hadden zulke eigenaardige trekken.

409
00:42:57,683 --> 00:43:01,163
Dat is opvallend, want hun hersenen
waren even groot als de onze.

410
00:43:01,163 --> 00:43:04,403
Ze zijn net zo menselijk als wij,
maar toch zijn er verschillen.

411
00:43:04,403 --> 00:43:06,963
Dat is fascinerend. Waarom zijn ze anders?

412
00:43:09,163 --> 00:43:12,163
Hun evolutie lijkt erg op de onze.

413
00:43:13,563 --> 00:43:15,563
Goed.
- Ja, prima.

414
00:43:15,563 --> 00:43:18,923
En waarom is de ene verdwenen
en leeft de andere nog?

415
00:43:18,923 --> 00:43:22,043
Dat is fascinerend.
Zij zijn de andere wij.

416
00:43:29,323 --> 00:43:36,083
Vroeger dacht men dat die 'andere wij'
niet zo slim waren als onze eigen soort.

417
00:43:41,963 --> 00:43:45,803
Alleen Homo sapiens is in staat
tot verbeelding...

418
00:43:46,403 --> 00:43:48,723
...creativiteit en uitvindingen.

419
00:44:00,843 --> 00:44:03,043
Maar dit vooroordeel werd verpletterd...

420
00:44:03,043 --> 00:44:09,403
...door de vondsten in een geheime
en heel bijzondere Franse grot.

421
00:44:11,083 --> 00:44:15,003
BRUNIQUEL, FRANKRIJK

422
00:44:22,603 --> 00:44:26,883
Eerst gaan we deze zeer smalle ruimte in.

423
00:44:29,643 --> 00:44:33,243
Je moet heel goed nadenken
hoe je er naar binnen gaat.

424
00:44:33,243 --> 00:44:35,603
Je duwt je tas voor je uit.

425
00:44:56,443 --> 00:44:58,523
Je betreedt daar een andere wereld.

426
00:45:14,483 --> 00:45:17,843
Het is echt tegennatuurlijk
om de grotten in te gaan.

427
00:45:23,483 --> 00:45:26,923
Mensen zijn bang voor dit soort plekken.

428
00:45:35,403 --> 00:45:37,643
En vooral om er heel diep in te gaan.

429
00:45:50,923 --> 00:45:54,163
{\an8}De grot bestaat al heel erg lang.

430
00:45:55,363 --> 00:45:57,323
Waarschijnlijk een miljoen jaar.

431
00:45:58,123 --> 00:46:01,563
Dat voel je ook als je daar binnenkomt.

432
00:46:02,083 --> 00:46:06,283
Het is een omgeving die al
een heel lange geschiedenis heeft.

433
00:46:10,443 --> 00:46:14,923
Als je wat verder gaat,
zijn er mooie, vredige poelen.

434
00:46:20,163 --> 00:46:22,403
De grot wordt gevormd door water.

435
00:46:23,163 --> 00:46:28,523
Dat druppelt naar binnen en vormt
die mooie stalagmieten en stalactieten.

436
00:46:34,123 --> 00:46:36,283
Wat heel interessant is...

437
00:46:37,683 --> 00:46:40,603
...is dat je er een patroon in kunt zien.

438
00:46:41,843 --> 00:46:43,883
Ze vormen kringen.

439
00:46:55,043 --> 00:46:58,203
Dit zie je niet in een natuurlijke grot.

440
00:47:07,003 --> 00:47:08,563
Het is heel geconstrueerd.

441
00:47:11,843 --> 00:47:15,963
{\an8}We hebben gezien dat er
bouwkundige trucs zijn toegepast.

442
00:47:24,123 --> 00:47:28,683
Kleine elementen
stutten de grote stalagmieten.

443
00:47:32,003 --> 00:47:35,883
Dit is allemaal ingericht en uitgedacht.

444
00:47:46,523 --> 00:47:52,083
Voor een archeoloog is dit echt uniek.
Het is met niets te vergelijken.

445
00:48:02,003 --> 00:48:04,763
In de grootste kringconstructie...

446
00:48:04,763 --> 00:48:09,203
...zien we een mooie haard,
gemaakt van stalagmieten.

447
00:48:12,243 --> 00:48:15,563
Hier is een thermische verandering,
maar dat is niet de enige.

448
00:48:15,563 --> 00:48:17,723
Er zijn er nog meer.

449
00:48:17,723 --> 00:48:20,323
Dat is de haard, weten we.
- Inderdaad.

450
00:48:20,323 --> 00:48:21,523
Dat is de haard.

451
00:48:24,763 --> 00:48:30,803
We hebben hier dus meerdere plekken
waar ooit vuur heeft gebrand.

452
00:48:33,283 --> 00:48:34,283
Nummer 38.

453
00:48:34,283 --> 00:48:37,763
We hebben opnieuw een middelpunt.

454
00:48:37,763 --> 00:48:40,603
Het is een beetje als
wanneer je gaat kamperen...

455
00:48:40,603 --> 00:48:46,043
...en een vuurtje maakt met hout
in de vorm van een tipi...

456
00:48:46,043 --> 00:48:47,963
...in een puntvorm.

457
00:48:47,963 --> 00:48:53,483
Dit is heel bijzonder. We zien sporen
van roet en thermische veranderingen.

458
00:48:53,483 --> 00:48:57,043
We zien pikzwart roet.
Hier is het rood en paars.

459
00:49:03,523 --> 00:49:07,803
We weten dat voor alle traditionele
en prehistorische volkeren...

460
00:49:07,803 --> 00:49:10,243
...vuur een symbolische waarde heeft.

461
00:49:32,523 --> 00:49:38,403
Op de grond vinden we
heel kleine stukjes verbrand hout.

462
00:49:41,083 --> 00:49:44,803
Waarschijnlijk zijn ze
met fakkels de grot in gegaan.

463
00:49:50,323 --> 00:49:53,443
Als je diep in de grot loopt
en geen vuur hebt...

464
00:49:53,443 --> 00:49:54,963
...is dat heel gevaarlijk.

465
00:49:56,483 --> 00:49:58,883
Je moet dus goed communiceren.

466
00:50:10,963 --> 00:50:13,883
Je moet het vuur goed beheersen.

467
00:50:18,523 --> 00:50:19,563
En het licht.

468
00:50:27,003 --> 00:50:30,803
Allereerst wilden we
deze bouwwerken dateren.

469
00:50:43,323 --> 00:50:46,123
Dit zijn de kernstukken
uit de Bruniquel-grot.

470
00:50:46,123 --> 00:50:51,243
Deze kunnen ons vertellen
hoe oud die bouwwerken zijn.

471
00:50:54,723 --> 00:50:57,203
Door zes kernstukken te analyseren...

472
00:50:57,203 --> 00:51:02,643
...konden we vrij nauwkeurig bepalen
dat ze 176.500 jaar oud zijn.

473
00:51:03,243 --> 00:51:06,683
Dat was echt ongelooflijk.

474
00:51:12,043 --> 00:51:16,403
175.000 jaar geleden waren er
in Europa alleen neanderthalers.

475
00:51:18,123 --> 00:51:22,563
Bruniquel is het oudste bouwwerk
ter wereld dat je kunt bekijken.

476
00:51:31,483 --> 00:51:35,123
Je raakt ontroerd
als je die bouwwerken ziet...

477
00:51:35,123 --> 00:51:38,083
...vooral omdat je weet hoe oud ze zijn.

478
00:51:51,203 --> 00:51:56,643
De vraag die telkens weer terugkomt, is:
Waar dienen die bouwwerken voor?

479
00:52:20,443 --> 00:52:23,763
De kring lijkt de wereld voor te stellen.

480
00:52:23,763 --> 00:52:28,043
Dus je bevindt je in de wereld
of erbuiten, dat soort concepten.

481
00:52:30,683 --> 00:52:35,123
Bij de Native Americans,
waar je soortgelijke kringen hebt...

482
00:52:35,123 --> 00:52:38,883
...staat men er in verbinding
met hogere geesten.

483
00:52:49,723 --> 00:52:51,963
Is dit het begin van religie?

484
00:53:01,403 --> 00:53:05,763
Dat is een cruciale vraag,
maar hij is moeilijk te beantwoorden.

485
00:53:20,283 --> 00:53:25,483
We zien dus meer en meer
dat de neanderthalers...

486
00:53:27,363 --> 00:53:30,243
...een veel oudere mensheid zijn...

487
00:53:32,643 --> 00:53:38,043
...die steeds meer dingen gemeen
blijkt te hebben met de moderne mens.

488
00:53:52,403 --> 00:53:54,283
En dankzij Bruniquel...

489
00:53:55,683 --> 00:54:02,483
...is de band met onze oeroude voorouder
weer een beetje sterker geworden.

490
00:54:11,923 --> 00:54:15,963
De raadselachtige kringen in Bruniquel
zijn een mooi onderdeel...

491
00:54:15,963 --> 00:54:19,963
...van de voortdurende herwaardering
van de neanderthalercultuur.

492
00:54:25,763 --> 00:54:28,163
Die begon in Shanidar...

493
00:54:28,803 --> 00:54:31,523
...en is nog altijd gaande.

494
00:54:44,843 --> 00:54:51,203
Dit jaar vonden we een paar losse stukjes,
mogelijk afkomstig van één enkel skelet.

495
00:54:53,243 --> 00:54:55,283
Wellicht is dit een nieuw individu.

496
00:54:57,283 --> 00:54:59,883
Er is een stukje linkerschouderblad.

497
00:55:00,883 --> 00:55:03,763
Er is ook een vrij complete rechterhand.

498
00:55:07,763 --> 00:55:10,323
We hebben vier vingers gevonden...

499
00:55:10,323 --> 00:55:15,043
...min of meer waar ze horen te zitten,
wat we dan gearticuleerd noemen.

500
00:55:15,643 --> 00:55:19,083
De nieuwe resten liggen
te midden van een groep lichamen...

501
00:55:19,083 --> 00:55:23,923
...waartoe ook Shanidar 4
en Shanidar Z behoren.

502
00:55:26,443 --> 00:55:27,763
Dat is heel interessant.

503
00:55:27,763 --> 00:55:31,763
Het bewijst namelijk dat neanderthalers...

504
00:55:31,763 --> 00:55:35,443
...de doden naar één bepaalde plek brachten.

505
00:55:39,203 --> 00:55:43,683
Gingen ze misschien meerdere keren
terug naar diezelfde plek...

506
00:55:43,683 --> 00:55:47,443
...met intervallen van tientallen
of zelfs duizenden jaren?

507
00:55:48,843 --> 00:55:50,403
Je vraagt je dus af:

508
00:55:50,403 --> 00:55:56,443
Is dit gewoon toeval?
Of deden ze dit soms bewust?

509
00:55:57,683 --> 00:56:01,283
En zo ja, waarom?
En waarom komen ze terug?

510
00:56:10,043 --> 00:56:15,843
Toen Shanidar Z werd begraven,
lag er een steen achter de schedel.

511
00:56:18,443 --> 00:56:22,323
En dat is interessant,
want die lijkt daar niet te horen.

512
00:56:24,803 --> 00:56:28,003
Een van de theorieën
die we daarover hebben...

513
00:56:28,003 --> 00:56:30,963
...is dat hij daar mogelijk
bewust is neergelegd.

514
00:56:37,923 --> 00:56:39,843
Wat ook interessant is...

515
00:56:39,843 --> 00:56:43,243
...is het grote verticale blok
aan de andere kant van het lichaam.

516
00:56:52,723 --> 00:56:56,123
En grote verticale blokken
die uit de grond steken...

517
00:56:56,123 --> 00:56:59,683
...zouden als een soort markering
kunnen hebben gediend.

518
00:57:04,443 --> 00:57:07,523
Het lijkt er dus echt op
dat hier mensen begraven zijn.

519
00:57:07,523 --> 00:57:09,963
Daarom gingen ze steeds terug.

520
00:57:11,043 --> 00:57:14,363
Het was steeds dezelfde plek,
met die opvallende steen...

521
00:57:14,363 --> 00:57:16,523
...in die zeer bijzondere grot.

522
00:57:24,803 --> 00:57:29,243
Het lijkt er steeds meer op
dat Ralph Solecki gelijk had...

523
00:57:29,243 --> 00:57:32,683
...en dat de Shanidar-grot
speciaal was voor neanderthalers.

524
00:57:38,923 --> 00:57:42,243
Ze brachten er lichamen heen.

525
00:57:42,243 --> 00:57:46,563
In hun wereld kwamen ze hier
regelmatig naartoe en woonden ze hier.

526
00:57:50,443 --> 00:57:55,603
De resten zijn mogelijk het bewijs
van een neanderthalerbegraafplaats.

527
00:57:56,483 --> 00:57:59,603
Een ontdekking met ingrijpende gevolgen.

528
00:58:02,123 --> 00:58:05,043
Hoe mensen met hun doden omgaan...

529
00:58:05,043 --> 00:58:11,163
...kan ons belangrijke inzichten geven
over denkwijzen, verbeelding en emoties.

530
00:58:13,803 --> 00:58:17,923
Misschien zegt het ook iets
over onze ideeën over de dood...

531
00:58:18,883 --> 00:58:22,963
...en ons eventuele geloof
in een hiernamaals, bijvoorbeeld.

532
00:58:26,243 --> 00:58:29,563
Dit is onderdeel van het groeiende besef...

533
00:58:29,563 --> 00:58:32,723
...over de complexiteit
van de neanderthalercultuur.

534
00:58:34,123 --> 00:58:35,283
Maar ze zijn nu weg.

535
00:58:40,883 --> 00:58:45,483
De graven zijn de meest recente sporen
van neanderthalergedrag...

536
00:58:45,483 --> 00:58:48,803
...die in deze bijzondere grot
bewaard zijn gebleven.

537
00:58:54,443 --> 00:58:59,123
Maar het grootste mysterie
blijft onopgelost.

538
00:59:04,443 --> 00:59:10,963
Waarom is een versie van de mensheid
die 300.000 jaar gedijde, verdwenen...

539
00:59:12,363 --> 00:59:14,163
...veertigduizend jaar geleden?

540
00:59:20,803 --> 00:59:26,763
Misschien zijn de antwoorden te vinden
aan de kust van de Middellandse Zee...

541
00:59:26,763 --> 00:59:30,563
...bij een van de laatste bolwerken
van de neanderthalers.

542
00:59:38,283 --> 00:59:40,803
We zitten op de rand van een klif...

543
00:59:42,763 --> 00:59:45,443
{\an8}...vlak bij wat een vriend
Neanderthalerstad noemde.

544
00:59:47,683 --> 00:59:50,963
Het is namelijk een hele rij grotten
aan het water...

545
00:59:50,963 --> 00:59:52,963
...aan de oostkant
van de Rots van Gibraltar.

546
00:59:58,083 --> 01:00:01,243
Het grottencomplex van Gorham
is een reeks grotten.

547
01:00:01,883 --> 01:00:04,643
En elk daarvan bevat duidelijk bewijs...

548
01:00:04,643 --> 01:00:08,643
...dat er lange tijd neanderthalers
aanwezig zijn geweest.

549
01:00:18,643 --> 01:00:23,203
We hebben bewijs
van minstens 125.000 jaar oud.

550
01:00:28,803 --> 01:00:30,883
Het team vond bewijs waaruit bleek...

551
01:00:30,883 --> 01:00:36,723
...dat neanderthalers de grotten
40.000 jaar geleden nog gebruikten.

552
01:00:43,243 --> 01:00:46,243
Tijdens de laatste 100.000 jaar
van hun bestaan...

553
01:00:46,243 --> 01:00:49,763
...was de wereld van de neanderthalers
constant aan het veranderen.

554
01:01:07,083 --> 01:01:09,283
Er waren zware klimaatveranderingen.

555
01:01:09,283 --> 01:01:15,163
Er waren eerder ijstijden geweest,
maar qua impact was de laatste de ergste.

556
01:01:15,163 --> 01:01:17,803
De Scandinavische ijskap
bewoog zich naar het zuiden.

557
01:01:18,923 --> 01:01:22,163
Frankrijk en Centraal-Europa
waren overwegend toendra.

558
01:01:23,323 --> 01:01:25,283
Het was echt een harde wereld.

559
01:01:28,563 --> 01:01:30,883
Hier in het zuiden was geen toendra.

560
01:01:31,723 --> 01:01:33,923
Toch waren er duidelijke veranderingen.

561
01:01:34,443 --> 01:01:40,203
Als het erg koud wordt, gaat veel water
als ijs in ijskappen en gletsjers zitten.

562
01:01:40,203 --> 01:01:41,483
Dan daalt de zeespiegel.

563
01:01:45,323 --> 01:01:50,203
Toen de zeespiegel lager was dan nu,
zal daar een grote vlakte hebben gelegen.

564
01:01:50,203 --> 01:01:55,123
Daar leefden allerlei herbivoren,
er leefden vogels...

565
01:01:55,123 --> 01:01:58,283
...en er waren ondiepe zoetwatermeren.

566
01:02:01,523 --> 01:02:05,323
Ze wisten precies
welke soorten ze konden eten...

567
01:02:05,323 --> 01:02:09,283
...waar ze te vinden waren
en hoe ze ze het beste konden gebruiken.

568
01:02:11,563 --> 01:02:16,763
Dit is maar een heel kleine selectie
van alle botten en resten uit de grotten.

569
01:02:16,763 --> 01:02:21,883
We hebben de afgelopen 30 jaar
tienduizenden voorwerpen gevonden.

570
01:02:24,203 --> 01:02:26,763
Ze eten dieren die je niet verwacht...

571
01:02:26,763 --> 01:02:29,363
...en die je niet associeert
met neanderthalers.

572
01:02:31,923 --> 01:02:35,923
We hebben bewijs dat ze
naar de rotsachtige kust gingen...

573
01:02:35,923 --> 01:02:37,323
...om napslakken te rapen.

574
01:02:37,323 --> 01:02:44,163
Ik heb hier een napslak waar nog
een stukje vuurstenen werktuig aan zit.

575
01:02:44,163 --> 01:02:46,963
Dit heeft de neanderthaler laten zitten.

576
01:02:49,483 --> 01:02:54,083
En hier hebben we een bot
van een gewone dolfijn.

577
01:02:55,243 --> 01:02:57,043
Er zitten snijsporen op.

578
01:02:58,803 --> 01:03:03,323
Misschien lag hij al dood op het strand
en hebben ze hem ontvleesd.

579
01:03:03,963 --> 01:03:05,883
Dat vlees konden ze eten.

580
01:03:10,763 --> 01:03:16,243
De neanderthalers gedijden sowieso langer
in Europa dan wij tot dusver doen.

581
01:03:23,963 --> 01:03:26,803
Ik maak daaruit op
dat ze intelligent waren...

582
01:03:26,803 --> 01:03:29,123
...en dat ze hun omgeving begrepen.

583
01:03:34,283 --> 01:03:36,963
In die zin waren ze enorm succesvol.

584
01:03:42,883 --> 01:03:46,763
De neanderthalers waren mensen.
Ze waren veerkrachtig.

585
01:03:46,763 --> 01:03:48,563
Ze leken erg op ons.

586
01:03:49,203 --> 01:03:51,763
Maar op een dag kwam aan alles een einde.

587
01:03:55,163 --> 01:03:58,083
Dat versterkt het mysterie
van hun verdwijning.

588
01:03:58,923 --> 01:04:04,403
Als de neanderthalers in Gibraltar
zo lang zo veerkrachtig waren...

589
01:04:05,243 --> 01:04:06,843
...wat ging er dan mis?

590
01:04:07,723 --> 01:04:12,003
Mensen associëren de ijstijd
logischerwijs met toenemende kou...

591
01:04:12,003 --> 01:04:13,923
...maar het werd ook droger.

592
01:04:15,563 --> 01:04:19,643
Ik vermoed dat de verandering
die de neanderthalers in Gibraltar trof...

593
01:04:19,643 --> 01:04:24,763
...te maken had met het verdwijnen
van bomen uit hun leefwereld.

594
01:04:30,083 --> 01:04:32,243
Waarom zijn bomen zo belangrijk?

595
01:04:32,243 --> 01:04:36,323
Omdat je ze kunt gebruiken
om vanuit een hinderlaag te jagen.

596
01:04:41,363 --> 01:04:45,083
Hun lichaamsbouw had zich
in de loop der tijd ontwikkeld...

597
01:04:45,083 --> 01:04:48,403
...en was vergelijkbaar
met die van een worstelaar.

598
01:04:48,403 --> 01:04:54,363
Ze waren in staat om dieren te bespringen
en deze met stootsperen te doden.

599
01:04:58,803 --> 01:05:02,083
Opeens wordt die wereld
een open landschap.

600
01:05:02,083 --> 01:05:05,643
De dieren zien je aankomen.
Je komt niet bij ze in de buurt.

601
01:05:10,203 --> 01:05:15,323
Die verandering ging veel sneller
dan hun biologie zich erop kon aanpassen.

602
01:05:29,723 --> 01:05:31,363
Dat werd hen fataal.

603
01:05:42,363 --> 01:05:45,803
Wij beschouwen onszelf
als het toppunt van de evolutie.

604
01:05:45,803 --> 01:05:50,083
Zo profileren we ons altijd,
zelfs als het gaat om de neanderthalers.

605
01:05:50,083 --> 01:05:53,563
'Wij zijn hier en zij niet,
want wij zijn beter dan zij.'

606
01:05:54,323 --> 01:06:00,883
Je kunt in hoge mate aangepast zijn
en goed gedijen op een planeet...

607
01:06:00,883 --> 01:06:03,563
...zoals je dat over ons zou kunnen zeggen.

608
01:06:04,323 --> 01:06:08,243
Maar uit dit verhaal blijkt dat er
andere manieren zijn om mens te zijn...

609
01:06:08,243 --> 01:06:11,003
...en dat die soms mislukken.

610
01:06:15,883 --> 01:06:19,803
We denken dat we het heel goed doen
op deze planeet, maar pas maar op.

611
01:06:26,803 --> 01:06:32,403
Ongeveer 40.000 jaar geleden nam
het aantal neanderthalers razendsnel af.

612
01:06:33,323 --> 01:06:38,603
Niet alleen in Gibraltar,
maar in hun hele leefwereld.

613
01:06:42,563 --> 01:06:45,843
Klimaatverandering speelde een rol
bij deze terugloop.

614
01:06:48,603 --> 01:06:54,563
Maar er was ook toenemende concurrentie
van een andere soort.

615
01:06:59,523 --> 01:07:05,403
Zelfs nu nog hebben wij allemaal
een beetje neanderthaler-dna in ons.

616
01:07:09,363 --> 01:07:12,803
Erfgoed van onze lang verloren voorouders.

617
01:07:16,883 --> 01:07:21,323
Al minstens 100.000 jaar
waren hordes Homo sapiens...

618
01:07:21,323 --> 01:07:25,803
...vanuit Afrika naar Europa en Azië gegaan.

619
01:07:29,403 --> 01:07:32,923
Onderweg kwamen ze neanderthalers tegen.

620
01:08:03,323 --> 01:08:06,683
Sommige van deze ontmoetingen
waren mogelijk gewelddadig.

621
01:08:44,723 --> 01:08:49,723
Maar sommige waren vermoedelijk vreedzaam.

622
01:08:54,123 --> 01:08:59,203
De ene groep herkent
de menselijkheid van de andere.

623
01:09:08,883 --> 01:09:11,003
De route van deze grootse tochten...

624
01:09:11,003 --> 01:09:14,563
...zou Homo sapiens
door het Midden-Oosten hebben geleid.

625
01:09:17,523 --> 01:09:23,923
Vlak langs de eeuwenoude begraafplaats
van de Shanidar-neanderthalers.

626
01:09:38,563 --> 01:09:42,963
In veel Homo sapiens
zijn neanderthalergenen aanwezig.

627
01:09:46,283 --> 01:09:51,203
Ik geloof echt dat we neven zijn.

628
01:09:51,203 --> 01:09:53,963
We zijn bloedverwanten.

629
01:09:53,963 --> 01:09:56,123
We hebben dezelfde voorouders.

630
01:10:04,843 --> 01:10:07,883
Wat mij onder meer
zo fascineert aan archeologie...

631
01:10:07,883 --> 01:10:10,643
...is die variatie aan manieren
om mens te zijn.

632
01:10:12,643 --> 01:10:16,243
Door skeletten van mensen te bekijken...

633
01:10:16,243 --> 01:10:20,043
...leer je meer over hun leven
en hun ervaringen in de wereld.

634
01:10:23,043 --> 01:10:26,203
Bij het opgraven van Shanidar Z
zagen we kenmerken...

635
01:10:26,203 --> 01:10:28,843
...die wezen op een volwassen persoon.

636
01:10:28,843 --> 01:10:32,203
Maar we wisten niet
hoe oud hij of zij was geworden.

637
01:10:32,203 --> 01:10:34,523
We wisten niet wat het geslacht was.

638
01:10:34,523 --> 01:10:37,643
En we wisten weinig
over zijn of haar leven.

639
01:10:40,723 --> 01:10:44,763
Dat zijn zoal de vragen
waar we ons nu op richten.

640
01:10:46,443 --> 01:10:51,243
We hebben hier het linkerspaakbeen,
een van de onderarmbotten.

641
01:10:52,523 --> 01:10:56,083
We kunnen al zien dat dit
een relatief klein individu was.

642
01:10:56,683 --> 01:11:02,443
Hij of zij had een lengte
van 1,50 meter tot 1,60 meter.

643
01:11:03,403 --> 01:11:05,963
Ongeveer anderhalve meter, dus.

644
01:11:08,443 --> 01:11:12,683
Hier hebben we een deel
van de onderkaak, met enkele tanden.

645
01:11:12,683 --> 01:11:16,003
Een belangrijk gegeven
is dat veel van deze tanden...

646
01:11:16,003 --> 01:11:19,803
...vooral deze voortanden,
extreem afgesleten zijn.

647
01:11:20,883 --> 01:11:22,323
Dat is het glazuur.

648
01:11:22,323 --> 01:11:25,803
Dat is bij al deze tanden
volledig weggesleten.

649
01:11:27,083 --> 01:11:30,683
We weten dat een neanderthaler
met zulke versleten tanden...

650
01:11:30,683 --> 01:11:32,683
...redelijk oud moet zijn geweest.

651
01:11:33,443 --> 01:11:36,523
Waarschijnlijk ergens
tussen de 40 en 50 jaar.

652
01:11:42,323 --> 01:11:46,323
Er zijn manieren om het geslacht
af te leiden uit het skelet.

653
01:11:47,763 --> 01:11:50,923
We gebruikten een techniek
genaamd proteomica.

654
01:11:50,923 --> 01:11:55,083
Daarbij analyseer je de eiwitten
in het glazuur van de tand.

655
01:11:55,083 --> 01:12:01,363
Tijdens de vorming van dat glazuur
wordt namelijk een eiwit geproduceerd.

656
01:12:01,363 --> 01:12:06,603
De versie die wordt gecodeerd
door het X-chromosoom is anders...

657
01:12:06,603 --> 01:12:08,763
...dan degene die het Y-chromosoom codeert.

658
01:12:11,243 --> 01:12:15,403
Dat wijst er voor ons sterk op
dat dit een vrouwelijk individu is.

659
01:12:21,683 --> 01:12:25,803
We stellen ons neanderthalers
vaak als mannen voor...

660
01:12:25,803 --> 01:12:30,603
...en richten ons vaak
op aspecten van mannelijk gedrag.

661
01:12:32,843 --> 01:12:38,483
We kunnen nu een completer beeld vormen
van de neanderthalersamenleving.

662
01:12:45,163 --> 01:12:50,883
Ik denk dat een reconstructie
van hoe deze neanderthalervrouw...

663
01:12:50,883 --> 01:12:55,323
...er bij leven mogelijk heeft uitgezien,
ongelooflijk interessant zal zijn.

664
01:12:57,083 --> 01:13:00,563
Goed, dr. Pomeroy...
- Laten we gaan kijken.

665
01:13:01,963 --> 01:13:03,723
Er is er al eentje klaar.

666
01:13:13,483 --> 01:13:14,803
Ik begin hier wel.

667
01:13:26,643 --> 01:13:28,163
En?
- En?

668
01:13:28,843 --> 01:13:31,923
Geweldig. Ik draai haar even om
voor de anderen.

669
01:13:36,483 --> 01:13:37,643
Ze kijkt me aan.

670
01:13:37,643 --> 01:13:41,123
Inderdaad. Jij hebt de meeste tijd
met haar doorgebracht, dus...

671
01:13:42,163 --> 01:13:44,763
En die neus, weet je nog?

672
01:13:45,603 --> 01:13:47,123
Dit is waanzinnig.

673
01:13:47,123 --> 01:13:52,403
Opvallend hoe ze die emoties
in haar expressie hebben gevangen.

674
01:13:52,403 --> 01:13:56,403
Dat is het mooie van zulke reconstructies.

675
01:13:56,403 --> 01:14:02,243
Je hoort weleens de kritiek dat we
nooit kunnen weten hoe mensen eruitzagen...

676
01:14:02,243 --> 01:14:06,003
...en dat we allerlei aannames moeten doen,
wat absoluut waar is.

677
01:14:06,003 --> 01:14:12,283
Maar dit geeft je wel een idee
van haar als persoon.

678
01:14:17,883 --> 01:14:21,603
Ze raakt de kern
van wat het betekent om mens te zijn...

679
01:14:21,603 --> 01:14:24,803
...en wat het mogelijk betekende
om neanderthaler te zijn.

680
01:14:24,803 --> 01:14:27,123
Ergens krijg je toch iets mee...

681
01:14:27,883 --> 01:14:31,163
...van de diepe levensgeschiedenis
van deze persoon.

682
01:14:39,323 --> 01:14:44,163
{\an8}Het waren de oudere mensen
die de kennis en ervaring hadden.

683
01:14:45,003 --> 01:14:48,483
{\an8}Zij wisten waar de goede plekken waren.

684
01:14:51,923 --> 01:14:55,123
Dat geheugen, dat in haar hoofd zat...

685
01:14:55,123 --> 01:15:01,323
...en dat ze mogelijk heeft gedeeld
door middel van liederen en verhalen...

686
01:15:01,323 --> 01:15:06,723
...met kinderen en kleinkinderen,
was van cruciaal belang voor de groep.

687
01:15:08,323 --> 01:15:14,323
Dat was in veel opzichten
een wezenlijker begin van de beschaving...

688
01:15:14,323 --> 01:15:18,363
...dan de eerste keer dat iemand
een gebouw bouwde of iets dergelijks.

689
01:15:23,483 --> 01:15:27,563
Ze bekleedde waarschijnlijk de rol
van bewaarder van kennis...

690
01:15:27,563 --> 01:15:31,723
...en zag erop toe die kennis door te geven
aan de volgende generatie.

691
01:15:31,723 --> 01:15:35,643
En nu, 75.000 jaar later...

692
01:15:36,923 --> 01:15:39,723
...leren we nog steeds van haar.

693
01:15:55,363 --> 01:15:59,603
De Shanidar-grot heeft ons veel geleerd
over de neanderthalers.

694
01:16:00,283 --> 01:16:02,083
En we leren nog altijd meer.

695
01:16:07,203 --> 01:16:11,843
Maar het laat ons ook nadenken
over wat het betekent om mens te zijn.

696
01:16:16,003 --> 01:16:19,363
Denk aan compassie hebben voor elkaar.

697
01:16:22,443 --> 01:16:24,443
Onze omgang met de dood.

698
01:16:27,323 --> 01:16:30,443
En het onvermijdelijke
dat ons allemaal zal overkomen.

699
01:16:38,763 --> 01:16:41,323
We hebben nu een momentopname.

700
01:16:41,323 --> 01:16:46,163
Dat is fantastisch en waardevol,
maar het is zeker niet het totale plaatje.

701
01:16:46,163 --> 01:16:49,443
Er valt nog veel meer te ontdekken...

702
01:16:52,283 --> 01:16:57,003
...over wat we verstaan
onder mens-zijn en menselijkheid.

703
01:18:56,083 --> 01:18:59,723
{\an8}Ondertiteld door: Mark Hoogeboom