1
00:00:34,083 --> 00:00:37,403
Suatu masa dahulu, dataran Afrika Timur
2
00:00:37,403 --> 00:00:40,323
merupakan tempat tinggal
nenek moyang jauh kita.
3
00:00:47,123 --> 00:00:51,123
Atas sebab-sebab yang hilang ditelan masa,
setengah nenek moyang kita
4
00:00:51,723 --> 00:00:55,243
membuat keputusan untuk berpindah
dan menuju ke utara
5
00:00:55,923 --> 00:00:58,963
untuk menjadi orang Neanderthal.
6
00:01:04,843 --> 00:01:07,283
Lama-kelamaan, bilangan mereka bertambah.
7
00:01:09,763 --> 00:01:15,083
Wilayah mereka menjangkau
dari Rusia sehingga ke Pantai Atlantik.
8
00:01:21,283 --> 00:01:25,403
{\an8}Puak-puak kecil berkeliaran
merentasi hutan belantara yang luas ini.
9
00:01:30,443 --> 00:01:36,003
Bertahan melawan segala kemungkinan
selama lebih 300,000 tahun
10
00:01:36,923 --> 00:01:38,243
sehinggalah tiba-tiba,
11
00:01:39,443 --> 00:01:40,443
mereka lenyap.
12
00:01:45,443 --> 00:01:49,043
{\an8}Rangka mereka hanya terpelihara
di beberapa tempat
13
00:01:50,123 --> 00:01:52,163
dan salah satu rangka terpenting
14
00:01:53,123 --> 00:01:54,883
ditemui di Timur Tengah,
15
00:01:55,563 --> 00:01:57,323
sebuah khazanah arkeologi
16
00:01:58,123 --> 00:02:01,123
{\an8}yang tersembunyi jauh
di pergunungan Kurdistan,
17
00:02:02,123 --> 00:02:03,923
{\an8}Gua Shanidar.
18
00:02:09,483 --> 00:02:10,683
Gua Shanidar
19
00:02:11,323 --> 00:02:16,683
dianggap sebagai salah satu gua
yang paling dihormati di dunia
20
00:02:17,803 --> 00:02:20,323
semasa zaman Neanderthal dan Homo sapiens.
21
00:02:21,763 --> 00:02:27,683
Di tempat di mana kehidupan
sentiasa wujud,
22
00:02:27,683 --> 00:02:30,683
kita mungkin jumpa
jawapan kepada persoalan itu.
23
00:02:31,803 --> 00:02:34,083
Persoalan yang masih misteri.
24
00:02:37,443 --> 00:02:39,843
Siapa orang Neanderthal?
25
00:02:41,243 --> 00:02:44,643
Apa yang membuatkan
mereka berjaya bertahan sekian lama?
26
00:02:45,803 --> 00:02:50,163
Serta kenapa mereka lenyap?
27
00:03:20,243 --> 00:03:22,763
Gua Shanidar terletak
di kaki Pergunungan Bradost,
28
00:03:22,763 --> 00:03:26,203
tapi memanggilnya kaki bukit
tak menggambarkan imej yang betul.
29
00:03:28,683 --> 00:03:32,563
Ia nampak seperti gunung
dan agak bergerigi dan curam.
30
00:03:35,323 --> 00:03:39,603
Gua Shanidar menonjol
disebabkan saiz dan skalanya.
31
00:03:42,443 --> 00:03:46,443
Anda perlu meneroka masuk dari bawah
dan ia sangat mengagumkan.
32
00:03:49,763 --> 00:03:51,843
Gua itu sangat besar.
33
00:03:51,843 --> 00:03:55,363
Pintu masuknya sangat luas,
jadi ia sangat terang.
34
00:03:57,643 --> 00:04:00,923
Burung layang-layang
terbang laju di atas kepala,
35
00:04:00,923 --> 00:04:04,323
helang mengelilingi di atas
dan serigala melolong pada waktu malam.
36
00:04:04,323 --> 00:04:06,763
Ia sebuah tempat yang indah.
37
00:04:08,923 --> 00:04:12,923
{\an8}Menjadi kru yang terlibat
dalam proses penggaliannya memang hebat.
38
00:04:12,923 --> 00:04:14,963
{\an8}DR. EMMA POMEROY
PAKAR ANTROPOLOGI
39
00:04:14,963 --> 00:04:16,243
{\an8}UNIVERSITI CAMBRIDGE
40
00:04:17,883 --> 00:04:21,203
Emma merupakan sebahagian
pasukan ahli arkeologi British
41
00:04:21,203 --> 00:04:25,723
yang dijemput oleh rakan Kurdi mereka
untuk meneruskan kerja di dalam gua.
42
00:04:27,803 --> 00:04:32,243
Gua Shanidar sangat ikonik
dalam sejarah kajian orang Neanderthal
43
00:04:33,243 --> 00:04:37,283
dan memainkan peranan penting
dalam membentuk semula pemahaman kita
44
00:04:37,283 --> 00:04:41,923
berkaitan andaian kita tentang aktiviti,
ciri dan keupayaan orang Neanderthal.
45
00:04:44,003 --> 00:04:47,923
Matlamat projek baru ini
adalah untuk menggunakan
46
00:04:47,923 --> 00:04:51,803
seluruh rangkaian sains arkeologi
yang tersedia sekarang
47
00:04:51,803 --> 00:04:55,363
untuk beri maklumat baru
tentang kelakuan orang Neanderthal.
48
00:04:57,363 --> 00:05:01,843
Parit itu tak pernah digali
sejak tahun 1960-an.
49
00:05:02,643 --> 00:05:04,003
Sejak itu,
50
00:05:04,003 --> 00:05:10,043
pandangan kita tentang saudara manusia
terdekat kita ini telah banyak berubah.
51
00:05:11,643 --> 00:05:16,483
Kita masih guna istilah orang Neanderthal
untuk menggambarkan seseorang yang bodoh.
52
00:05:16,483 --> 00:05:19,803
Ia masih digunakan
sebagai penghinaan dalam bahasa seharian.
53
00:05:19,803 --> 00:05:21,723
"Dia memang orang Neanderthal."
54
00:05:21,723 --> 00:05:27,203
Dari segi arkeologi,
mereka semakin serupa dengan Homo sapiens
55
00:05:27,203 --> 00:05:31,003
{\an8}dan sebahagian besar penilaian semula ini
disebabkan oleh kajian
56
00:05:31,003 --> 00:05:33,523
{\an8}PROFESOR GRAEME BARKER
PENGARAH PROJEK GUA SHANIDAR
57
00:05:33,643 --> 00:05:36,483
{\an8}yang dilakukan Ralph Solecki
di Gua Shanidar ini.
58
00:05:42,963 --> 00:05:46,363
{\an8}Ralph Solecki dilahirkan pada tahun 1917.
59
00:05:46,363 --> 00:05:48,883
Dia mati beberapa tahun lalu di usia tua.
60
00:05:49,443 --> 00:05:51,243
Dia sangat kuat.
61
00:05:53,403 --> 00:05:56,243
Dia terpijak periuk api
semasa Perang Dunia Kedua
62
00:05:56,243 --> 00:05:58,243
secara ajaibnya, dia terselamat.
63
00:06:00,883 --> 00:06:04,123
Jelas sekali dia lelaki yang luar biasa.
64
00:06:05,843 --> 00:06:09,123
Saya tak pasti
bagaimana dia tahu tentang Shanidar,
65
00:06:10,203 --> 00:06:12,323
{\an8}tapi dia datang dan bekerja di sini
66
00:06:12,323 --> 00:06:13,843
{\an8}GUA SHANIDAR 1957
67
00:06:13,843 --> 00:06:16,843
{\an8}selama lima musim antara 1951 dan 1960.
68
00:06:23,243 --> 00:06:26,443
Dia membina parit
yang memanjang dari utara ke selatan,
69
00:06:26,443 --> 00:06:28,723
meliputi sebahagian besar lantai gua.
70
00:06:35,603 --> 00:06:37,523
Tapak itu sangat terkenal
71
00:06:38,323 --> 00:06:43,003
kerana dia temui sepuluh lelaki, wanita
dan kanak-kanak Neanderthal di dalamnya.
72
00:06:59,083 --> 00:07:00,403
Ketika itu,
73
00:07:01,803 --> 00:07:03,803
kami masih muda.
74
00:07:07,363 --> 00:07:09,523
Saya lebih kurang
75
00:07:11,123 --> 00:07:12,843
tujuh belas, lapan belas tahun.
76
00:07:16,843 --> 00:07:18,843
Doktor itu mengajar kami.
77
00:07:21,443 --> 00:07:26,323
Banyak batu besar dikeluarkan
dari gua menggunakan bahan letupan.
78
00:07:35,483 --> 00:07:39,603
Mereka temui rangka orang Neanderthal
dan ia peristiwa penting.
79
00:07:43,003 --> 00:07:46,763
Rusuk dan tulang mereka tebal.
80
00:07:47,523 --> 00:07:49,683
Kepala mereka sangat besar.
81
00:07:53,203 --> 00:07:54,043
Tangan mereka...
82
00:07:55,643 --> 00:07:57,803
Setiap aspek mereka luar biasa.
83
00:07:59,323 --> 00:08:02,763
Ini penemuan besar pertama Solecki.
84
00:08:03,803 --> 00:08:06,203
Dia melabelnya sebagai Shanidar 1.
85
00:08:07,323 --> 00:08:11,363
Rangka daripada spesies
yang sangat berbeza dengan kita.
86
00:08:15,963 --> 00:08:19,083
Mereka mempunyai ciri yang lebih tegap.
87
00:08:19,083 --> 00:08:21,923
Supraorbital yang menonjol
dan tengkorak berbentuk unik.
88
00:08:21,923 --> 00:08:23,723
Tengkorak kita sangat bulat.
89
00:08:23,723 --> 00:08:25,283
Mereka pendek dan gempal.
90
00:08:26,443 --> 00:08:30,203
Kita andaikan
mereka tentu ada bahasa tertentu.
91
00:08:32,443 --> 00:08:37,043
Semakin banyak kita tahu tentang mereka,
semakin jelas mereka lebih rumit
92
00:08:37,043 --> 00:08:40,123
daripada yang kita sangka
sekitar 40, 50 tahun lalu.
93
00:08:44,763 --> 00:08:47,403
Kami memanggilnya pokok kehidupan.
94
00:08:48,283 --> 00:08:50,203
Setiap manusia dan setiap haiwan
95
00:08:51,003 --> 00:08:54,163
mewakili dahan pada pokok kehidupan itu.
96
00:08:54,803 --> 00:08:56,483
{\an8}AHLI ARKEOLOGI
97
00:08:56,483 --> 00:08:58,963
{\an8}PENGARAH ANTIKUITI DAN WARISAN SORAN
98
00:08:58,963 --> 00:09:03,563
Kita salah satu dahan
dan orang Neanderthal dahan yang lain.
99
00:09:06,163 --> 00:09:08,283
Di suatu tempat, kita terpisah.
100
00:09:10,643 --> 00:09:12,883
Saya benar-benar rasa
101
00:09:13,523 --> 00:09:17,803
yang saya sedang duduk
di atas rangka saudara saya.
102
00:09:24,963 --> 00:09:28,843
Sekarang ini, kita berada
sekitar 4.5 meter dari permukaan gua.
103
00:09:29,883 --> 00:09:32,643
Beginilah keadaannya
sekitar 45,000 tahun lalu.
104
00:09:33,363 --> 00:09:35,883
Pada kedalaman inilah kami temui
105
00:09:35,883 --> 00:09:38,643
kubur atau rangka Shanidar 1.
106
00:09:46,683 --> 00:09:50,163
{\an8}MENINGGAL DUNIA 45,000 TAHUN LALU
107
00:09:51,003 --> 00:09:54,083
Dia mengalami kecederaan
di bahagian kanan kepalanya.
108
00:09:58,883 --> 00:10:00,643
Serta di mata kirinya,
109
00:10:00,643 --> 00:10:03,283
yang mungkin menyebabkan mata itu buta
110
00:10:03,283 --> 00:10:06,123
dan mungkin berkait
dengan beberapa kecederaan lain.
111
00:10:18,843 --> 00:10:21,443
Tangan kanannya juga lumpuh...
112
00:10:24,763 --> 00:10:29,523
dan patah di beberapa bahagian.
113
00:10:29,523 --> 00:10:30,803
Tapi nampak seperti,
114
00:10:30,803 --> 00:10:34,603
sama ada bahagian bawahnya
sengaja atau tak sengaja dipotong,
115
00:10:34,603 --> 00:10:37,803
menyebabkan dia tiada kanan
dari bahagian atas siku.
116
00:10:40,883 --> 00:10:44,883
Ada juga kecederaan lain.
Lututnya alami artritis yang agak teruk.
117
00:10:50,083 --> 00:10:52,123
Tulang kakinya juga retak.
118
00:10:54,963 --> 00:10:57,603
Jadi, dari segi aktiviti memburu
119
00:10:57,603 --> 00:11:00,923
dia mungkin tak dapat memburu
menggunakan kaedah biasa,
120
00:11:00,923 --> 00:11:03,603
tapi berjaya bertahan
sehingga ke usia tua.
121
00:11:12,563 --> 00:11:15,723
Implikasi penemuan baru itu
sangat mendalam.
122
00:11:20,723 --> 00:11:24,043
Penemuan Shanidar 1
berpotensi membawa perubahan besar
123
00:11:24,043 --> 00:11:25,323
sebab ia menunjukkan
124
00:11:25,323 --> 00:11:28,243
mungkin ada sisi penyayang
dan belas kasihan
125
00:11:28,243 --> 00:11:30,043
dalam masyarakat Neanderthal.
126
00:11:32,563 --> 00:11:36,563
Ini merupakan bukti
individu yang cedera parah
127
00:11:36,563 --> 00:11:39,283
menerima bantuan daripada puak mereka.
128
00:11:47,123 --> 00:11:50,363
Tak lama selepas itu,
Solecki menemui satu lagi rangka
129
00:11:50,363 --> 00:11:53,363
dengan kisah yang sama luar biasanya.
130
00:11:59,803 --> 00:12:04,523
{\an8}MENINGGAL DUNIA 45,000 TAHUN LALU
131
00:12:06,163 --> 00:12:09,523
Shanidar 3 seorang lagi lelaki dewasa
132
00:12:10,483 --> 00:12:12,603
dan dia juga mengalami kecederaan,
133
00:12:12,603 --> 00:12:16,643
termasuk apa yang kelihatan
seperti luka parah pada tulang rusuknya.
134
00:12:18,043 --> 00:12:22,043
Peringatan yang jelas
tentang sisi ganas kehidupan Neolitik.
135
00:12:35,603 --> 00:12:40,443
Menariknya, di bahagian lain gua,
lebih banyak artifak telah ditemui
136
00:12:40,443 --> 00:12:43,683
yang memberikan gambaran
tentang nasib Shanidar 3.
137
00:12:44,883 --> 00:12:48,163
{\an8}Ini antara artifak yang ditemui
dari Gua Shanidar.
138
00:12:49,243 --> 00:12:52,763
Batu besar ini dipanggil "teras"
dan ia sejenis batu buntar.
139
00:12:53,363 --> 00:12:56,763
Ia merupakan batu bulat
yang boleh ditemui di sungai.
140
00:12:56,763 --> 00:13:00,123
Orang Neanderthal ambil batu ini
dengan tujuan
141
00:13:00,123 --> 00:13:04,123
sama ada menjadikannya alatan
atau mengubah bahagian yang terlerai
142
00:13:04,123 --> 00:13:06,883
yang dipanggil "serpihan",
untuk digunakan sebagai alatan.
143
00:13:06,883 --> 00:13:10,523
Semuanya ada di Sungai Zab,
tiga kilometer ke arah sana.
144
00:13:20,843 --> 00:13:24,043
Saya nak buat sesuatu
yang serupa dengan mata lembing.
145
00:13:25,043 --> 00:13:26,083
Pada asasnya,
146
00:13:27,923 --> 00:13:29,403
saya mengetuk hujung batu
147
00:13:30,803 --> 00:13:33,083
dan potong serpihan yang lebih kecil.
148
00:13:33,083 --> 00:13:35,843
Dengan cara ini, saya dapat mengasahnya.
149
00:13:40,443 --> 00:13:44,763
Saya cuma mengasah sedikit saja,
tapi kita boleh nampak ia agak tajam.
150
00:13:46,483 --> 00:13:48,243
Membuat mata lembing begitu
151
00:13:48,243 --> 00:13:51,443
hanya mengambil masa
dalam lima atau enam minit.
152
00:13:52,483 --> 00:13:54,883
Ini senjata berbahaya
di tangan orang yang betul
153
00:13:54,883 --> 00:13:58,043
dan orang yang faham
tentang kegunaan dan tujuannya.
154
00:14:22,083 --> 00:14:24,923
Salah satu perkara menarik
tentang Shanidar 3
155
00:14:24,923 --> 00:14:26,963
terdapatnya luka tusukan.
156
00:14:30,883 --> 00:14:36,123
Ini menunjukkan yang hujung batu,
mungkin dari lembing atau alatan serupa
157
00:14:36,123 --> 00:14:38,603
menembusi sangkar rusuknya.
158
00:14:38,603 --> 00:14:42,403
Ia mungkin menusuk paru-paru
dan menyebabkannya gagal berfungsi.
159
00:15:14,523 --> 00:15:17,483
Luka pada tulang rusuk
konsisten dengan projektil.
160
00:15:21,563 --> 00:15:24,643
Anda boleh bayangkan
alatan seperti lembing dilontar.
161
00:15:33,803 --> 00:15:35,483
Mungkin kemalangan memburu.
162
00:15:37,083 --> 00:15:39,723
Mungkin pergaduhan ganas antara manusia.
163
00:15:44,443 --> 00:15:46,963
Walaupun dengan luka yang begitu dalam,
164
00:15:46,963 --> 00:15:49,043
mereka berjaya bertahan agak lama.
165
00:15:50,603 --> 00:15:53,683
Itu mungkin menunjukkan
yang mereka terima sokongan
166
00:15:53,683 --> 00:15:56,043
dan bantuan untuk merawat kecederaan.
167
00:16:03,403 --> 00:16:08,963
Walaupun cedera parah,
nampaknya Shanidar 3 dan Shanidar 1
168
00:16:08,963 --> 00:16:11,843
telah dirawat oleh orang
di sekeliling mereka.
169
00:16:17,123 --> 00:16:21,083
Ini pandangan baru yang radikal
tentang kehidupan orang Neanderthal.
170
00:16:22,923 --> 00:16:24,243
Di tempat lain pula,
171
00:16:24,243 --> 00:16:27,883
lebih banyak bukti berkaitan
kelakuan mereka ditemui di gua
172
00:16:27,883 --> 00:16:30,643
jauh di barat laut Shanidar.
173
00:16:42,323 --> 00:16:45,443
Setiap bukti baru
berkaitan orang Neanderthal,
174
00:16:46,643 --> 00:16:49,963
menunjukkan wujudnya
sifat kemanusiaan dalam diri mereka.
175
00:16:56,283 --> 00:16:59,203
Tapi perangai mereka
berbeza daripada kita.
176
00:17:02,563 --> 00:17:05,763
Mereka hidup di dunia
yang berbeza daripada dunia kita.
177
00:17:21,963 --> 00:17:24,683
Ini sebahagian daripada Koleksi Krapina.
178
00:17:27,603 --> 00:17:31,403
Koleksi ini berusia dalam 130,000 tahun
179
00:17:31,403 --> 00:17:36,083
dan ini koleksi terbesar orang Neanderthal
yang ditemui dari satu tapak.
180
00:17:40,523 --> 00:17:46,203
Kami menganggarkan mungkin terdapat
sehingga 80 individu Neanderthal.
181
00:17:47,963 --> 00:17:50,203
Kami tak temui jasad yang lengkap,
182
00:17:50,203 --> 00:17:54,923
sebaliknya kami hanya temui
serpihan setiap individu tersebut.
183
00:17:54,923 --> 00:17:56,763
Jadi, itu sangat luar biasa.
184
00:17:57,603 --> 00:18:02,163
{\an8}KURATOR KOLEKSI KRAPINA
MUZIUM SEJARAH SEMULA JADI CROTIA
185
00:18:06,763 --> 00:18:08,283
Pada tulang Krapina,
186
00:18:08,283 --> 00:18:11,603
iaitu kedua-dua tulang tengkorak
dan juga postkranium,
187
00:18:12,203 --> 00:18:16,483
terdapat banyak kesan luka
yang disebabkan oleh manusia.
188
00:18:23,603 --> 00:18:27,643
Ini tulang tibia dan ada kemungkinan
189
00:18:27,643 --> 00:18:30,963
yang ia sengaja dipatahkan,
ia dihancurkan.
190
00:18:33,003 --> 00:18:37,603
Anda juga boleh nampak
kesan luka di sini dan kesan-kesan lain.
191
00:18:39,283 --> 00:18:43,963
Salah satu sebab
anda mungkin patahkan tulang panjang
192
00:18:43,963 --> 00:18:48,443
kerana fungsinya
seperti bekas tulang sumsum.
193
00:18:52,243 --> 00:18:58,443
Ini fibula yang mempunyai
satu lagi kesan menarik
194
00:18:58,443 --> 00:19:00,123
pada permukaan tulangnya.
195
00:19:01,283 --> 00:19:04,643
Itu mungkin kesan
apabila seseorang mengikis
196
00:19:04,643 --> 00:19:10,043
baki daging tulang atau tisu otot tulang.
197
00:19:10,043 --> 00:19:11,203
Sama seperti
198
00:19:11,203 --> 00:19:16,203
apa yang anda lakukan saat menikmati
tulang ayam semasa makan tengah hari.
199
00:19:28,163 --> 00:19:32,963
Apabila anda dengar mereka makan
satu sama lain, anda pasti terus terkejut.
200
00:19:38,203 --> 00:19:42,083
Tapi ia juga menimbulkan persoalan,
"Kanibalisme jenis apa?"
201
00:19:43,603 --> 00:19:45,123
Apa maknanya bagi mereka?
202
00:20:03,283 --> 00:20:06,923
Lihat ini, ia memotong
seperti pisau dapur sebenar.
203
00:20:08,923 --> 00:20:11,163
- Mudah saja.
- Ya, mudah saja.
204
00:20:11,883 --> 00:20:13,123
{\an8}DR. ANKICA OROS SRŠEN
205
00:20:13,123 --> 00:20:16,123
{\an8}RAKAN PENYELIDIK
AKADEMI SAINS DAN SENI CROATIA
206
00:20:16,123 --> 00:20:21,723
Dengan mencipta semula alatan dan teknik,
207
00:20:22,323 --> 00:20:25,643
kami cuba memahami proses pemikiran mereka
208
00:20:25,643 --> 00:20:29,963
dan membongkar
aspek kognitif yang terlibat.
209
00:20:30,963 --> 00:20:34,043
Apa yang berbeza
cumalah terdapat kesan luka
210
00:20:34,043 --> 00:20:36,963
berhampiran dengan tapak artikulasi.
211
00:20:36,963 --> 00:20:40,443
Apa yang peliknya
dengan rangka manusia di Krapina,
212
00:20:40,443 --> 00:20:44,003
terdapat kesan luka
di sepanjang tulang panjang.
213
00:20:44,003 --> 00:20:47,203
Seolah-olah ada orang mengikisnya
secara berterusan.
214
00:20:47,203 --> 00:20:48,123
Ya.
215
00:20:49,483 --> 00:20:54,123
Saya tak boleh bayangkan buat begini
kepada orang yang saya kenal.
216
00:21:00,483 --> 00:21:04,403
Jadi, inilah tengkorak
Krapina 3 yang terkenal itu.
217
00:21:05,603 --> 00:21:11,083
Ini spesimen kranial yang paling lengkap
218
00:21:11,563 --> 00:21:16,203
dalam seluruh koleksi
dan ia satu-satunya yang ada wajah.
219
00:21:21,243 --> 00:21:24,083
Kami percaya individu ini seorang wanita.
220
00:21:24,083 --> 00:21:27,123
Pemudi Neanderthal
yang berusia sekitar 20-an.
221
00:21:29,043 --> 00:21:31,723
Apa yang sangat menariknya
pada tulang dahi,
222
00:21:31,723 --> 00:21:36,603
terdapat kira-kira 40 kesan luka
dalam satu siri.
223
00:21:40,483 --> 00:21:43,043
Terdapat kesungguhan
224
00:21:43,043 --> 00:21:47,723
untuk membuat 40 kesan luka
secara perlahan dan sangat rapat.
225
00:21:49,003 --> 00:21:51,363
Walaupun mereka makan tulang ini,
226
00:21:51,363 --> 00:21:54,963
saya rasa bukan sebab mereka kelaparan.
227
00:21:57,723 --> 00:22:00,563
Ia kelakuan yang sangat rumit.
228
00:22:09,963 --> 00:22:14,603
Mungkin dengan memakan daging
orang yang mereka kenali,
229
00:22:15,523 --> 00:22:20,923
mereka mahukan kebaikan,
sifat yang mereka kagumi dalam diri orang
230
00:22:20,923 --> 00:22:23,763
yang berkongsi hidup dengan mereka.
231
00:22:26,843 --> 00:22:29,403
Dalam contoh etnografi yang kita tahu,
232
00:22:29,963 --> 00:22:33,683
sehinggalah baru-baru ini,
mereka makan orang tersayang
233
00:22:33,683 --> 00:22:38,683
kerana dengan memakan daging mereka,
mereka cuba mengambil sesuatu
234
00:22:38,683 --> 00:22:41,843
yang boleh diwariskan ke generasi lain.
235
00:22:41,843 --> 00:22:43,563
Ia seperti satu legasi.
236
00:22:47,723 --> 00:22:51,003
Saya tak boleh kata
inilah yang menjadi pendorong
237
00:22:51,003 --> 00:22:55,563
di sebalik sifat kanibalisme mereka,
tapi ia satu lagi kemungkinan.
238
00:23:01,923 --> 00:23:04,443
Cara orang Neanderthal melayan si mati
239
00:23:04,443 --> 00:23:07,603
mendedahkan kerumitan
proses pemikiran mereka.
240
00:23:13,243 --> 00:23:15,643
Ini paling jelas difahami
241
00:23:15,643 --> 00:23:18,923
dalam penemuan Ralph Solecki
yang paling terkenal,
242
00:23:20,003 --> 00:23:25,843
Shanidar 4 atau yang dikenali
sebagai "Pengebumian Bunga."
243
00:23:30,323 --> 00:23:32,003
Di dalam gua ini,
244
00:23:33,563 --> 00:23:37,003
kami temui sembilan orang Neanderthal,
245
00:23:37,003 --> 00:23:39,723
dua daripadanya penemuan paling penting.
246
00:23:39,723 --> 00:23:42,923
{\an8}Shanidar 1 ditemui di sana,
pada kedalaman lima meter,
247
00:23:42,923 --> 00:23:44,843
{\an8}PROFESOR RALPH SOLECKI
GUA SHANIDAR, 1994
248
00:23:44,843 --> 00:23:49,803
{\an8}dan satu lagi di sini, Shanidar 4,
ditemui pada kedalaman tujuh meter.
249
00:23:50,923 --> 00:23:53,363
{\an8}Ralph Solecki
antara ahli arkeologi terhebat di dunia.
250
00:23:53,363 --> 00:23:55,363
{\an8}PROFESOR CHRIS HUNT
PAKAR GEOARKEOLOGI
251
00:23:55,363 --> 00:23:57,243
{\an8}Tak syak lagi dan dia pandai bercerita.
252
00:23:57,243 --> 00:24:03,883
Ini mungkin menunjukkan
tanda-tanda pertama evolusi rohani
253
00:24:04,403 --> 00:24:07,323
dan mungkin pergolakan agama.
254
00:24:13,723 --> 00:24:17,923
{\an8}'PENGEBUMIAN BUNGA'
255
00:24:17,923 --> 00:24:22,723
{\an8}Pengebumian Bunga merupakan
momen penting kerana ia melibatkan
256
00:24:22,723 --> 00:24:25,363
{\an8}jasad orang Neanderthal
yang hampir lengkap
257
00:24:25,363 --> 00:24:27,203
{\an8}MENINGGAL DUNIA 75,000 TAHUN LALU
258
00:24:27,203 --> 00:24:28,483
{\an8}yang jarang ditemui.
259
00:24:30,443 --> 00:24:33,563
Ia disampel untuk mengekstrak debunga
260
00:24:33,563 --> 00:24:36,843
yang agak radikal
untuk dilakukan pada masa itu.
261
00:24:36,843 --> 00:24:41,043
Kami temui debunga
yang diekstrak dari tanah,
262
00:24:41,043 --> 00:24:42,603
sesuatu seperti ini.
263
00:24:43,363 --> 00:24:47,443
Debunga ini menunjukkan
terdapat lapan jenis bunga,
264
00:24:47,443 --> 00:24:50,603
yang kami rasa
dikebumikan bersama individu itu.
265
00:24:54,443 --> 00:24:57,603
Dia tak cakap,
"Mereka adakan upacara pengebumian,"
266
00:24:57,603 --> 00:25:00,883
tapi maksudnya membayangkan idea itu.
267
00:25:02,883 --> 00:25:05,523
{\an8}Ketika di zaman ais dulu,
dalam keadaan sedih
268
00:25:05,523 --> 00:25:09,843
{\an8}seseorang telah merentasi pergunungan
untuk mengumpul bunga.
269
00:25:14,563 --> 00:25:19,603
Orang awam sentiasa beranggapan
kehidupan orang Neanderthal tak menarik.
270
00:25:19,603 --> 00:25:22,963
Mereka hodoh.
Mereka tiada perasaan mendalam.
271
00:25:22,963 --> 00:25:24,763
Intelek mereka tak tinggi.
272
00:25:29,283 --> 00:25:32,603
Di sini ada individu
yang penyayang dan sensitif.
273
00:25:36,963 --> 00:25:39,083
Kisahnya dicetak di dada-dada akhbar
274
00:25:40,203 --> 00:25:43,923
sebab orang Neanderthal yang bersedih ini
mengumpul bunga-bunga
275
00:25:43,923 --> 00:25:47,683
dari lereng bukit
untuk beri penghormatan kepada si mati.
276
00:25:59,043 --> 00:26:01,043
Inilah "Orang Bunga" pertama,
277
00:26:02,003 --> 00:26:05,843
penemuan yang tak pernah berlaku
dalam bidang arkeologi.
278
00:26:44,763 --> 00:26:48,123
Selama bertahun-tahun
selepas penemuan Shanidar 4
279
00:26:49,563 --> 00:26:53,003
teori Pengebumian Bunga
telah mendapat kecaman.
280
00:27:01,243 --> 00:27:03,203
Seseorang yang mengkaji jird,
281
00:27:03,203 --> 00:27:07,483
mamalia kecil yang suka menggali,
nampak seperti hamster dengan ekor,
282
00:27:08,163 --> 00:27:12,763
mendapati jird membawa bunga
ke dalam lubang untuk memakannya.
283
00:27:16,243 --> 00:27:18,883
Jadi, itu merupakan satu halangan besar,
284
00:27:18,883 --> 00:27:23,883
terutamanya kerana Solecki perasan sesuatu
yang kelihatan seperti lubang haiwan.
285
00:27:27,883 --> 00:27:29,843
Tapi pasukan itu temui bukti baru
286
00:27:29,843 --> 00:27:33,723
yang menunjukkan
Solecki sebahagiannya betul.
287
00:27:35,163 --> 00:27:38,163
Kawasan ini didiami oleh dubuk, serigala
288
00:27:38,163 --> 00:27:40,883
dan harimau bintang sehingga ke hari ini.
289
00:27:40,883 --> 00:27:42,763
Jika mereka tinggalkan mayat,
290
00:27:42,763 --> 00:27:46,083
pasti sesuatu akan datang dan memakannya.
291
00:28:00,403 --> 00:28:05,243
Mayat-mayat ini dalam keadaan
yang lengkap dan tidak disentuh.
292
00:28:07,963 --> 00:28:10,843
Dalam erti kata lain,
mayat-mayat ini dilindungi.
293
00:28:16,803 --> 00:28:22,723
Saya rasa mereka mungkin mengambil dahan
294
00:28:24,323 --> 00:28:29,443
dan membina halangan
untuk lindungi mayat daripada haiwan liar.
295
00:28:32,483 --> 00:28:39,323
Cebisan tumbuhan dan debunga jatuh
ke dalam sangkar rusuk mayat
296
00:28:39,323 --> 00:28:40,683
saat ia terurai.
297
00:28:44,483 --> 00:28:49,083
Saya rasa kisah Solecki
merupakan kisah yang hebat.
298
00:28:52,043 --> 00:28:55,563
Saya rasa kita mempunyai maklumat
yang mencukupi sekarang
299
00:28:55,563 --> 00:28:58,083
untuk memahami yang cerita itu tak tepat
300
00:28:59,323 --> 00:29:00,803
dalam apa cara sekalipun.
301
00:29:08,763 --> 00:29:15,203
Tapi saya rasa idea
orang Neanderthal menjaga si mati,
302
00:29:15,203 --> 00:29:17,283
mungkin juga melindungi mereka...
303
00:29:21,563 --> 00:29:23,923
sebenarnya tak terlalu jauh pun,
304
00:29:25,003 --> 00:29:28,443
daripada apa yang dia kata.
305
00:29:33,603 --> 00:29:38,643
Ralph Solecki membuat penemuan
Pengebumian Bunga pada tahun 1960.
306
00:29:40,643 --> 00:29:43,243
Dia merancang
untuk kembali tahun berikutnya,
307
00:29:43,723 --> 00:29:47,323
tapi dia takkan menggali di Shanidar lagi.
308
00:29:55,563 --> 00:29:57,043
{\an8}PERANG IRAQ-KURDI PERTAMA
309
00:29:57,043 --> 00:30:01,523
Orang Kurdi menguasai pergunungan hingga
tak dapat diakses kereta kebal Iraq.
310
00:30:03,523 --> 00:30:04,363
{\an8}PERANG TELUK
311
00:30:04,363 --> 00:30:07,683
{\an8}Ini bukan Amerika Syarikat menentang Iraq.
312
00:30:08,403 --> 00:30:09,363
{\an8}Debum! Terkena.
313
00:30:09,363 --> 00:30:12,003
{\an8}Tapi Iraq menentang dunia.
314
00:30:16,963 --> 00:30:18,763
{\an8}PERANG IRAQ
315
00:30:19,563 --> 00:30:22,363
Inilah rupa perubahan rejim.
316
00:30:25,403 --> 00:30:26,803
Saddam sudah tiada.
317
00:30:27,403 --> 00:30:29,123
{\an8}PERANG MENENTANG NEGARA ISLAM
318
00:30:29,123 --> 00:30:30,723
{\an8}Diserang senjata moden,
319
00:30:30,723 --> 00:30:34,563
khalifah yang kejam itu
kini dikepung oleh askar-askar ini.
320
00:30:40,283 --> 00:30:45,723
Pada awal tahun 2010-an,
disebabkan keadaan semakin reda...
321
00:30:46,203 --> 00:30:48,803
Negara Islam ini di ambang kehancurannya.
322
00:30:49,563 --> 00:30:52,923
...pihak kerajaan wilayah Kurdi
bertemu Profesor Graeme Barker
323
00:30:53,523 --> 00:30:56,963
untuk memulakan penggalian baru
di Gua Shanidar.
324
00:30:59,123 --> 00:31:01,763
Kami tak menjangkakan
akan temui rangka orang Neanderthal,
325
00:31:01,763 --> 00:31:06,003
itu bukan matlamat projek,
sebaliknya untuk mengembangkan kajian
326
00:31:06,003 --> 00:31:07,443
yang dilakukan Solecki.
327
00:31:09,883 --> 00:31:12,643
Jadi, ia menjadi satu kejutan besar
328
00:31:12,643 --> 00:31:18,243
apabila pasukan itu menemui rangka
orang Neanderthal yang pertama pada 2018
329
00:31:18,243 --> 00:31:22,003
dalam tempoh lebih seperempat abad.
330
00:31:25,003 --> 00:31:27,963
Bahagian pertama ditemui
adalah serpihan tengkorak,
331
00:31:27,963 --> 00:31:31,523
ia sangat mengujakan.
Ia sebahagian daripada soket mata.
332
00:31:34,963 --> 00:31:39,283
Ia mempunyai ciri-ciri
orang Neanderthal yang jelas,
333
00:31:39,283 --> 00:31:42,043
supraorbital orang Neanderthal
lebih menonjol.
334
00:31:45,923 --> 00:31:48,603
Betul-betul di bawahnya,
terdapat lengan kiri.
335
00:31:50,043 --> 00:31:52,883
Lengan kirinya dibengkokkan ke bawah,
336
00:31:52,883 --> 00:31:56,163
seperti menyilang badan
dan diletakkan di bawah kepala.
337
00:31:59,203 --> 00:32:01,323
Pentarikhan moden mengkategorikannya
338
00:32:01,323 --> 00:32:04,403
antara penemuan tertua Solecki.
339
00:32:07,083 --> 00:32:10,083
{\an8}MENINGGAL DUNIA 75,000 TAHUN LALU
340
00:32:10,083 --> 00:32:15,803
{\an8}Saya rasa sukar
untuk kita membayangkan 75,000 tahun lalu.
341
00:32:17,163 --> 00:32:19,323
Berdasarkan pengetahuan
sejarah bertulis kita
342
00:32:19,323 --> 00:32:20,963
ia mungkin seperti masa yang lama,
343
00:32:20,963 --> 00:32:24,603
tapi itu cuma sebahagian kecil
daripada sejarah spesies kita.
344
00:32:34,163 --> 00:32:38,163
Apabila memikirkan apa yang berlaku
di dunia dalam tempoh masa itu,
345
00:32:38,163 --> 00:32:40,203
orang Neanderthal telah lenyap,
346
00:32:40,203 --> 00:32:43,123
manusia moden menjajah dunia
dan membawa pelbagai kesan.
347
00:32:44,603 --> 00:32:48,403
Pertanian, bandar, urbanisme.
Kolonialisme Eropah.
348
00:32:49,843 --> 00:32:50,723
{\an8}IKATAN LIBERTY
349
00:32:50,723 --> 00:32:53,243
Kekejaman abad ke-20.
350
00:33:12,763 --> 00:33:14,243
Sepanjang semua kejadian ini...
351
00:33:16,723 --> 00:33:17,963
di situ dia disemadi...
352
00:33:23,283 --> 00:33:26,163
leper seperti pankek...
353
00:33:30,683 --> 00:33:32,483
di bawah batu besar.
354
00:33:34,563 --> 00:33:38,123
Walaupun menghadapi banyak cabaran,
kami berjaya menemuinya.
355
00:33:50,803 --> 00:33:54,403
Ia sememangnya penemuan seumur hidup
Benar-benar mengejutkan.
356
00:34:00,683 --> 00:34:02,923
Tengkorak itu sendiri hancur berkecai.
357
00:34:02,923 --> 00:34:05,923
Jadi, seluruh tengkorak itu meleper
358
00:34:05,923 --> 00:34:08,243
dan mungkin setebal dua
atau tiga sentimeter.
359
00:34:13,003 --> 00:34:14,243
Sangat hancur.
360
00:34:15,963 --> 00:34:17,203
Dan sangat rapuh.
361
00:34:21,483 --> 00:34:27,123
Malah sapuan berus pun mampu menyebabkan
serpihan tulang itu hancur dan lenyap.
362
00:34:27,123 --> 00:34:29,523
Jadi, anda perlu berhati-hati.
363
00:34:29,523 --> 00:34:30,603
Serpihan apa itu?
364
00:34:31,163 --> 00:34:33,283
Itu bahagian depan rahang bawah
365
00:34:34,683 --> 00:34:38,043
dan kebanyakan gigi bawah,
tapi bukan semuanya.
366
00:34:38,043 --> 00:34:41,243
Kami asingkan dalam kepingan kecil
dengan sedimennya
367
00:34:41,243 --> 00:34:43,243
untuk bantu mengekalkannya.
368
00:34:45,283 --> 00:34:47,883
Ia sangat sukar dan atas sebab yang kukuh.
369
00:34:48,363 --> 00:34:49,843
Anda hanya ada satu peluang.
370
00:34:50,483 --> 00:34:52,883
Arkeologi, sifatnya merosakkan.
371
00:34:53,923 --> 00:34:55,403
Selepas anda menggalinya,
372
00:34:56,243 --> 00:34:57,723
anda tak boleh buat lagi.
373
00:35:02,963 --> 00:35:06,443
Bungkusan-bungkusan kecil itu
kemudiannya dibawa balik ke UK
374
00:35:07,323 --> 00:35:09,283
agar kami boleh cantumkan semula.
375
00:35:19,603 --> 00:35:24,443
UNIVERSITI CAMBRIDGE
UNITED KINGDOM
376
00:35:26,803 --> 00:35:28,963
Pasukan kami kecil, tapi hebat.
377
00:35:29,803 --> 00:35:31,523
Ahlinya dari seluruh pelosok dunia.
378
00:35:35,203 --> 00:35:39,283
Selepas bersihkan dan kuatkan tulang,
saya kumpulkan serpihan itu
379
00:35:39,283 --> 00:35:43,843
dan saya mulakan proses pemulihan
yang menyerupai susun suai gambar besar.
380
00:35:43,843 --> 00:35:46,083
{\an8}DR. LUCÍA LÓPEZ-POLÍN
381
00:35:46,083 --> 00:35:48,603
{\an8}KONSERVATOR
PROJEK GUA SHANIDAR
382
00:35:48,603 --> 00:35:51,763
Serpihan pertama
merupakan bahagian yang mudah.
383
00:35:54,123 --> 00:35:56,283
Kemudian ia menjadi semakin rumit.
384
00:36:00,763 --> 00:36:02,683
Anda perlukan kesabaran...
385
00:36:05,843 --> 00:36:09,803
kerana anda sedang mengendalikan
spesimen yang sangat unik.
386
00:36:12,323 --> 00:36:14,323
Tanggungjawabnya lebih besar.
387
00:36:16,243 --> 00:36:18,243
Jika tengkorak itu boleh dicantum semula,
388
00:36:19,043 --> 00:36:22,843
pasukan itu berharap
untuk membina semula wajah Shanidar Z.
389
00:36:25,603 --> 00:36:29,443
Bahagian lain tengkorak itu
mengandungi lebih banyak petunjuk.
390
00:36:31,803 --> 00:36:34,083
Hari ini saya mengumpulkan plak gigi
391
00:36:34,083 --> 00:36:37,203
yang terbentuk pada gigi
individu Shanidar Z.
392
00:36:45,883 --> 00:36:49,283
Plak gigi adalah kerak pada gigi anda.
393
00:36:49,283 --> 00:36:50,203
{\an8}DR. AMANDA HENRY
394
00:36:50,203 --> 00:36:53,003
{\an8}Itu yang doktor gigi anda
buang setahun sekali.
395
00:36:55,363 --> 00:36:57,803
Ia terbentuk secara semula jadi
di dalam mulut
396
00:36:57,803 --> 00:37:02,123
dan apabila ia terbentuk, ia memerangkap
semua yang masuk ke dalam mulut.
397
00:37:03,323 --> 00:37:06,923
Jadi, kami boleh dapat banyak maklumat
daripada bahan ini.
398
00:37:31,603 --> 00:37:34,603
Terdapat tanggapan umum sejak dulu lagi
399
00:37:34,603 --> 00:37:38,923
bahawa orang Neanderthal
merupakan pemburu mahir
400
00:37:38,923 --> 00:37:41,803
yang hanya makan daging saja.
401
00:37:48,483 --> 00:37:54,243
Hanya dalam 10 hingga 20 tahun
yang lalu kita mula menyedari
402
00:37:54,243 --> 00:37:57,923
orang Neanderthal juga memakan tumbuhan.
403
00:38:10,483 --> 00:38:13,363
Mengetahui cara mengubah sesuatu
yang beracun apabila mentah
404
00:38:13,363 --> 00:38:16,683
menjadi sesuatu yang berkhasiat
dan boleh dimakan,
405
00:38:17,683 --> 00:38:20,523
ia sesuatu yang perlu dipelajari
sepanjang hayat.
406
00:38:24,683 --> 00:38:30,843
Jika kita ambil
pencari makanan moden sebagai contoh,
407
00:38:30,843 --> 00:38:33,523
orang yang pakar dalam mengumpul ilmu
408
00:38:33,523 --> 00:38:34,563
mungkin wanita.
409
00:38:42,563 --> 00:38:47,243
Dengan mengkaji jenis tumbuhan
yang orang Neanderthal makan,
410
00:38:51,803 --> 00:38:57,403
kita mungkin dapat melihat peranan wanita
dalam masyarakat mereka.
411
00:39:03,603 --> 00:39:06,123
Kita takkan tahu seluruh kisah, nama,
412
00:39:07,163 --> 00:39:08,723
harapan dan impian mereka.
413
00:39:12,003 --> 00:39:15,123
Tapi sangat menarik
untuk terlibat dalam projek
414
00:39:15,123 --> 00:39:20,043
di mana anda dapat mendedahkan
walaupun secebis kecil kehidupan mereka.
415
00:39:28,603 --> 00:39:31,163
Anda tertanya-tanya, "Siapa orang ini?
416
00:39:31,163 --> 00:39:34,043
Bagaimana sifat mereka?
Apa kisah hidup mereka?
417
00:39:34,043 --> 00:39:35,963
Bagaimana mereka berada di sini?"
418
00:39:40,203 --> 00:39:42,803
Saya rasa sangat sukar untuk membayangkan
419
00:39:42,803 --> 00:39:47,003
bagaimana rupa seseorang
berdasarkan tengkorak mereka.
420
00:39:49,323 --> 00:39:51,203
Di sinilah kepakaran luar biasa
421
00:39:51,203 --> 00:39:53,443
orang seperti
adik-beradik Kennis diperlukan.
422
00:39:56,683 --> 00:39:59,563
BELANDA
423
00:40:04,843 --> 00:40:07,963
Ini sampel tengkorak
yang Emma hantar kepada kami.
424
00:40:07,963 --> 00:40:11,803
Ini tengkorak yang hampir lengkap
dan dicetak dengan baik.
425
00:40:11,803 --> 00:40:14,123
- Sekarang kita boleh jumpa dia.
- Wah.
426
00:40:14,123 --> 00:40:15,683
{\an8}Kami adik-beradik Kennis.
427
00:40:15,683 --> 00:40:17,443
{\an8}ARTIS PEMBINAAN SEMULA PALEO
428
00:40:17,443 --> 00:40:21,003
{\an8}Kami kembar yang terpesona
dengan evolusi manusia.
429
00:40:21,003 --> 00:40:24,683
Tengoklah hidung ini.
Nampak seperti hidung orang Neanderthal,
430
00:40:24,683 --> 00:40:28,483
tapi bahagian hidung
sebelah lagi sangat sempit.
431
00:40:28,483 --> 00:40:31,203
Kami bina semula
manusia purba yang sudah pupus.
432
00:40:31,203 --> 00:40:33,003
Kami cuba tunjuk kepada orang
433
00:40:33,003 --> 00:40:37,443
bagaimana rupa nenek moyang awal mereka
dalam kehidupan sebenar.
434
00:40:37,443 --> 00:40:40,523
- Mata besar, muka lonjong, hidung kecil.
- Mata besar, ya.
435
00:40:40,523 --> 00:40:46,243
Ia nampak seperti cermin mata.
Cermin mata besar ini seperti...
436
00:40:46,243 --> 00:40:49,163
Jika letak rahang bawah di bawah,
nampak seperti...
437
00:40:50,203 --> 00:40:52,043
Kami bukan pelajar pandai.
438
00:40:52,043 --> 00:40:53,643
Kami tak banyak membaca.
439
00:40:53,643 --> 00:40:57,283
Kami pergi ke perpustakaan dan nampak
gambar orang Neanderthal yang cantik.
440
00:40:59,283 --> 00:41:01,803
Kami serta-merta nampak
gigi-gigi rosak itu dan kagum!
441
00:41:01,803 --> 00:41:03,883
- Gigi yang hebat.
- Orang Neanderthal biasa.
442
00:41:03,883 --> 00:41:07,683
- Gigi mereka seperti pemegang. Ya.
- Pemegang. Seperti alatan.
443
00:41:07,683 --> 00:41:09,083
Kami rasa itu menarik.
444
00:41:09,083 --> 00:41:13,603
Bagaimana muka beruk,
boleh bertukar menjadi muka manusia?
445
00:41:21,243 --> 00:41:22,843
Bagi kami, apa yang menarik
446
00:41:22,843 --> 00:41:26,163
tentang orang Neanderthal,
mereka ada hidung yang besar,
447
00:41:27,243 --> 00:41:28,683
muka sembap yang besar.
448
00:41:29,403 --> 00:41:33,843
Dalam evolusi manusia,
tiada muka yang sebesar dan sepelik itu.
449
00:41:34,963 --> 00:41:36,523
Jadi, hebat untuk dilihat.
450
00:41:46,043 --> 00:41:50,163
Kebanyakannya kami terima tengkorak
yang dah hancur teruk.
451
00:41:51,683 --> 00:41:53,443
Kami akan membina semula
452
00:41:53,443 --> 00:41:56,883
dan kami akan melengkapkannya
menggunakan kaedah forensik.
453
00:42:04,083 --> 00:42:07,963
Selepas tengkorak itu lengkap,
kami letakkan ketebalan tisu,
454
00:42:09,163 --> 00:42:10,843
otot dan daging ke atasnya.
455
00:42:14,083 --> 00:42:16,883
Kami mengisinya
dengan sejenis lapisan kulit.
456
00:42:20,123 --> 00:42:24,323
{\an8}Saya nak mereka nampak seperti manusia,
tak terlalu kejam atau klise.
457
00:42:24,323 --> 00:42:25,683
{\an8}ARTIS PEMBINAAN SEMULA PALEO
458
00:42:42,883 --> 00:42:43,923
Ya, masuklah.
459
00:42:46,923 --> 00:42:49,283
Saya harap ramai orang tengok muka ini
460
00:42:49,283 --> 00:42:51,923
dan mungkin lihat betapa peliknya ia.
461
00:42:53,563 --> 00:42:56,083
Mereka ada ciri-ciri yang pelik.
462
00:42:57,883 --> 00:43:01,163
Itu sangat menarik
kerana saiz otaknya sama dengan kita.
463
00:43:01,163 --> 00:43:04,403
Mereka manusia seperti kita,
tapi masih ada perbezaan
464
00:43:04,403 --> 00:43:06,883
dan itu menarik, kenapa mereka berbeza?
465
00:43:09,283 --> 00:43:12,043
Ia sejenis evolusi
yang selari dengan kita.
466
00:43:13,683 --> 00:43:15,523
- Baiklah.
- Ya, baiklah. Okey.
467
00:43:15,523 --> 00:43:18,923
Kenapa seorang dah pupus
dan seorang masih lagi hidup?
468
00:43:18,923 --> 00:43:22,043
Menarik. Mereka seperti versi lain kita.
469
00:43:29,403 --> 00:43:32,323
Mengikut sejarah, "versi lain kita" ini
470
00:43:32,323 --> 00:43:36,003
dianggap tak sebijak spesies kita sendiri.
471
00:43:42,083 --> 00:43:48,723
Hanya Homo sapiens yang mampu
berimaginasi, berkreativiti dan mencipta.
472
00:44:00,883 --> 00:44:03,123
Tapi prasangka ini telah dimusnahkan
473
00:44:03,123 --> 00:44:09,363
oleh penemuan di sebuah gua rahsia
yang luar biasa di Perancis.
474
00:44:11,083 --> 00:44:15,003
{\an8}PERANCIS
475
00:44:22,843 --> 00:44:26,883
Mula-mula, kami masuk ke ruang sempit ini.
476
00:44:29,723 --> 00:44:33,243
Anda perlu berhati-hati
dengan cara anda memasukinya.
477
00:44:33,243 --> 00:44:35,523
Tolak beg anda di depan anda.
478
00:44:56,523 --> 00:44:58,483
Di sana anda memasuki dunia lain.
479
00:45:14,563 --> 00:45:17,483
Memang di luar kebiasaan
untuk masuk ke dalam gua.
480
00:45:23,523 --> 00:45:26,843
Tempat ini ditakuti orang.
481
00:45:35,403 --> 00:45:37,043
Terutamanya dasar gua.
482
00:45:50,923 --> 00:45:52,283
{\an8}Gua itu dah lama wujud.
483
00:45:52,283 --> 00:45:54,163
{\an8}DR. SOPHIE VERHEYDEN
AHLI GEOLOGI
484
00:45:55,363 --> 00:45:57,203
Mungkin sejuta tahun.
485
00:45:58,163 --> 00:46:01,203
Itu juga yang anda rasa
apabila anda masuk ke sana.
486
00:46:02,163 --> 00:46:06,083
Persekitaran yang telah menyaksikan
sejarah yang sangat panjang.
487
00:46:10,523 --> 00:46:14,843
Apabila anda masuk lebih jauh,
anda akan temui sebuah tasik yang tenang.
488
00:46:20,203 --> 00:46:22,283
Gua ini dibentuk oleh air
489
00:46:23,203 --> 00:46:28,483
yang menitik ke dalam dan membentuk
stalagmit dan stalaktit yang amat cantik.
490
00:46:34,163 --> 00:46:36,043
Apa yang sangat menariknya,
491
00:46:37,723 --> 00:46:40,363
anda akan nampak corak tertentu.
492
00:46:41,883 --> 00:46:43,763
Ia membentuk bulatan.
493
00:46:55,163 --> 00:46:58,083
Ia takkan dapat dilihat
di dalam gua semula jadi.
494
00:47:07,043 --> 00:47:08,283
Ia sangat kemas.
495
00:47:11,843 --> 00:47:13,643
{\an8}Terdapat helah seni bina.
496
00:47:13,643 --> 00:47:15,963
{\an8}PROFESOR JACQUES JAUBERT
AHLI ARKEOLOGI
497
00:47:24,283 --> 00:47:28,563
Kepingan kecil digunakan
untuk menyokong stalagmit besar.
498
00:47:32,043 --> 00:47:35,883
Semua itu tersusun
dan dirancang sepenuhnya.
499
00:47:46,523 --> 00:47:52,083
Bagi ahli arkeologi, ia agak unik.
Tiada yang setara dengannya.
500
00:48:02,043 --> 00:48:04,763
Dalam struktur bulat terbesar di sana,
501
00:48:04,763 --> 00:48:09,163
terdapat pendiangan yang dibuat
dengan baik daripada stalagmit.
502
00:48:12,323 --> 00:48:15,563
Di sini ada perubahan haba,
tapi ia bukan satu-satunya.
503
00:48:15,563 --> 00:48:20,323
- Ada banyak... Kita setuju, itu pendiangan.
- Itu pendiangan.
504
00:48:20,323 --> 00:48:21,403
Itu pendiangan.
505
00:48:24,803 --> 00:48:30,643
Terdapat beberapa tempat di sini
di mana kebakaran pernah berlaku.
506
00:48:33,403 --> 00:48:34,443
Nombor 38,
507
00:48:34,443 --> 00:48:37,883
sepanjang tengah.
508
00:48:37,883 --> 00:48:40,603
Ia seperti yang kita buat
semasa berkhemah,
509
00:48:40,603 --> 00:48:46,083
kita akan ambil kayu
dan buat pendiangan, dalam bentuk tipi,
510
00:48:46,083 --> 00:48:47,963
seperti bentuk tirus.
511
00:48:47,963 --> 00:48:51,323
Ini sangat mengujakan,
kita boleh nampak kesan jelaga,
512
00:48:51,323 --> 00:48:53,563
perubahan haba.
513
00:48:53,563 --> 00:48:56,323
Ada jelaga hitam, merah dan ungu.
514
00:49:03,643 --> 00:49:07,803
Jelas sekali, dalam semua
populasi tradisional atau prasejarah,
515
00:49:07,803 --> 00:49:10,203
kita tahu api mempunyai nilai simbolik.
516
00:49:32,603 --> 00:49:38,243
Kami jumpa cebisan kayu
yang sangat kecil di atas tanah.
517
00:49:41,083 --> 00:49:44,803
Mungkin mereka masuk
ke dalam gua dengan obor.
518
00:49:50,443 --> 00:49:54,643
Sangat berbahaya berada
di tengah-tengah gua tanpa cahaya.
519
00:49:56,523 --> 00:49:58,883
Anda perlu berkomunikasi dengan baik.
520
00:50:11,003 --> 00:50:13,803
Anda perlu mahir menggunakan api
521
00:50:18,563 --> 00:50:19,523
dan pencahayaan.
522
00:50:27,123 --> 00:50:30,683
Jadi, idea pertama
adalah menentukan tarikh struktur ini.
523
00:50:43,283 --> 00:50:46,123
Ini merupakan teras Gua Bruniquel
524
00:50:46,123 --> 00:50:51,243
dan teras ini dapat beritahu kita
usia struktur ini.
525
00:50:54,803 --> 00:50:57,323
Dengan mengkaji enam teras berbeza,
526
00:50:57,323 --> 00:51:02,643
kami dapat menentukan usianya
dengan sangat tepat iaitu 176,500 tahun.
527
00:51:03,283 --> 00:51:06,683
Ini sangat menakjubkan.
528
00:51:12,043 --> 00:51:16,403
Sekitar 175,000 tahun lalu di Eropah,
hanya ada orang Neanderthal.
529
00:51:18,323 --> 00:51:22,443
Bruniquel merupakan binaan tertua
di dunia yang boleh anda lihat.
530
00:51:31,523 --> 00:51:34,443
Sangat beremosi
apabila melihat struktur ini,
531
00:51:34,443 --> 00:51:38,043
terutamanya apabila
anda tahu ia sangat tua.
532
00:51:51,323 --> 00:51:56,643
Persoalan yang sering muncul,
"Apa tujuan struktur itu?"
533
00:52:20,523 --> 00:52:23,843
Bulatan itu seperti dunia.
534
00:52:23,843 --> 00:52:27,803
Konsepnya seperti, anda di dalam dunia
ataupun di luar dunia.
535
00:52:30,803 --> 00:52:35,123
Dalam kalangan Orang Asli Amerika,
penemuan bulatan-bulatan begini
536
00:52:35,123 --> 00:52:38,923
menunjukkan wujudnya hubungan
dengan semangat yang lebih tinggi.
537
00:52:49,763 --> 00:52:51,803
Adakah ini permulaan agama?
538
00:53:01,443 --> 00:53:05,683
Ini soalan penting,
tapi sukar untuk dijawab.
539
00:53:20,443 --> 00:53:25,443
Semakin banyak
kami mengkaji orang Neanderthal,
540
00:53:27,363 --> 00:53:30,203
sebagai manusia purba
541
00:53:33,123 --> 00:53:38,043
semakin banyak persamaannya
dengan manusia moden.
542
00:53:52,483 --> 00:53:54,283
Oleh itu, melalui Bruniquel,
543
00:53:55,803 --> 00:54:02,483
kita dapat melihat kaitan hubungan
dengan nenek moyang purba kita.
544
00:54:12,003 --> 00:54:16,003
Bulatan yang penuh misteri di Bruniquel
merupakan bahagian yang indah
545
00:54:16,003 --> 00:54:19,883
dalam penilaian semula berterusan
budaya orang Neanderthal...
546
00:54:25,923 --> 00:54:28,163
yang bermula di Shanidar
547
00:54:28,843 --> 00:54:31,403
dan berterusan sehingga ke hari ini.
548
00:54:44,923 --> 00:54:48,283
Tahun ini, kami temui
beberapa bahagian terpencil
549
00:54:48,283 --> 00:54:51,123
yang kami rasa mungkin satu rangka.
550
00:54:53,243 --> 00:54:55,243
Kami mungkin temui individu lain.
551
00:54:57,363 --> 00:54:59,883
Kami temui tulang belikat kiri.
552
00:55:00,923 --> 00:55:03,643
Ada juga tangan kanan yang agak lengkap.
553
00:55:07,763 --> 00:55:13,203
Empat jari ditemui, terletak lebih kurang
dalam kedudukan anatomi mereka.
554
00:55:13,203 --> 00:55:14,763
Ia bersendi.
555
00:55:15,643 --> 00:55:19,083
Rangka-rangka baru itu
antara sekumpulan jasad
556
00:55:19,083 --> 00:55:23,923
yang termasuk Shanidar 4 dan Shanidar Z.
557
00:55:26,523 --> 00:55:31,763
Penemuan ini sangat mengujakan
sebab itu bukti orang Neanderthal
558
00:55:31,763 --> 00:55:35,363
meletakkan si mati di satu tempat.
559
00:55:39,323 --> 00:55:43,683
Adakah mereka mungkin kembali
ke tempat yang sama beberapa kali
560
00:55:43,683 --> 00:55:47,363
yang mungkin menjangkau beberapa dekad
atau beribu-ribu tahun?
561
00:55:48,923 --> 00:55:50,483
Jadi anda mula tanya,
562
00:55:50,483 --> 00:55:56,443
"Adakah ini cuma kebetulan
atau mungkin sesuatu yang disengajakan?"
563
00:55:57,763 --> 00:56:01,283
Kalau begitu, kenapa?
Kenapa mereka kembali ke sana?
564
00:56:10,083 --> 00:56:15,763
Semasa Shanidar Z dikebumikan,
ada batu di belakang tengkoraknya.
565
00:56:18,523 --> 00:56:22,243
Itu menarik sebab ia nampak tak kena.
566
00:56:24,923 --> 00:56:28,003
Jadi, idea yang kami fikirkan,
567
00:56:28,003 --> 00:56:30,963
mungkinkah ia sengaja diletakkan di sana?
568
00:56:38,043 --> 00:56:39,843
Satu lagi perkara menarik,
569
00:56:39,843 --> 00:56:43,043
di sisi lain badan,
terdapat papak menegak yang besar.
570
00:56:52,723 --> 00:56:56,123
Jika ada papak menegak
yang terkeluar dari tanah,
571
00:56:56,123 --> 00:56:59,683
ada kemungkinan
ia boleh bertindak sebagai penanda.
572
00:57:04,483 --> 00:57:07,563
Nampaknya ada beberapa individual
dikebumikan di sini
573
00:57:07,563 --> 00:57:09,643
dan mereka kembali atas sebab itu,
574
00:57:11,083 --> 00:57:14,363
ke satu tempat yang ditanda
dengan batu yang sangat unik
575
00:57:14,363 --> 00:57:16,443
dalam sebuah gua yang sangat unik.
576
00:57:24,883 --> 00:57:29,163
Nampaknya Ralph Solecki
orang pertama yang temui
577
00:57:29,163 --> 00:57:32,683
kepentingan Gua Shanidar
bagi orang Neanderthal.
578
00:57:39,003 --> 00:57:41,283
Mereka mengebumikan mayat.
579
00:57:41,283 --> 00:57:42,763
Ketika itu,
580
00:57:42,763 --> 00:57:46,123
mereka kerap kembali ke sini
dan tinggal di sini.
581
00:57:50,563 --> 00:57:55,563
Kumpulan rangka itu mungkin bukti
tanah perkuburan orang Neanderthal,
582
00:57:56,523 --> 00:57:59,603
penemuan dengan implikasi mendalam.
583
00:58:02,203 --> 00:58:07,203
Cara orang melayan si mati
boleh memberikan pandangan penting
584
00:58:07,203 --> 00:58:11,083
tentang pemikiran,
imaginasi, emosi mereka.
585
00:58:13,803 --> 00:58:17,803
Serta mencerminkan cara kita berfikir
tentang kematian itu sendiri
586
00:58:18,923 --> 00:58:22,803
dan sama ada kita percaya
mungkin wujudnya kehidupan selepas mati.
587
00:58:26,243 --> 00:58:32,483
Ia bantu kita memahami
yang budaya orang Neanderthal lebih rumit.
588
00:58:34,323 --> 00:58:35,283
Mereka dah tiada.
589
00:58:40,923 --> 00:58:45,483
Pengebumian itu hanyalah jejak terbaru
kelakuan orang Neanderthal
590
00:58:45,483 --> 00:58:48,723
yang dipelihara
di dalam gua yang hebat ini.
591
00:58:54,523 --> 00:58:59,083
Tapi misteri terbesarnya
mungkin masih belum terungkai.
592
00:59:04,523 --> 00:59:10,843
Kenapa bangsa manusia yang berkembang maju
selama 300,000 tahun, lenyap
593
00:59:12,483 --> 00:59:14,043
sekitar 40,000 tahun lalu?
594
00:59:20,923 --> 00:59:23,523
Mungkin tempat terbaik
untuk mencari jawapan
595
00:59:23,523 --> 00:59:26,763
terletak di pantai Laut Mediterranean,
596
00:59:26,763 --> 00:59:30,443
di salah satu kubu terakhir
orang Neanderthal.
597
00:59:38,363 --> 00:59:40,563
Kita sedang duduk di tebing cenuram.
598
00:59:42,763 --> 00:59:45,443
{\an8}Sangat dekat dengan Bandar Neanderthal...
599
00:59:47,723 --> 00:59:52,963
kerana ia dipenuhi deretan gua di dermaga
di sebelah timur Batu Gibraltar.
600
00:59:58,123 --> 01:00:01,243
Kompleks Gua Gorham terdiri
daripada beberapa buah gua
601
01:00:01,883 --> 01:00:04,603
semua gua ini menunjukkan bukti yang jelas
602
01:00:04,603 --> 01:00:08,683
tentang kehadiran dan pendudukan
orang Neanderthal dalam tempoh lama.
603
01:00:18,723 --> 01:00:23,083
Kami ada bukti yang berusia 125,000 tahun.
604
01:00:28,883 --> 01:00:30,883
Pasukan ini telah menemui bukti
605
01:00:30,883 --> 01:00:36,643
yang orang Neanderthal menggunakan gua itu
sejak 40,000 tahun lalu.
606
01:00:43,283 --> 01:00:46,243
Sepanjang 100,000 tahun kewujudan mereka,
607
01:00:46,243 --> 01:00:49,403
dunia orang Neanderthal sentiasa berubah.
608
01:01:07,123 --> 01:01:08,843
Perubahan cuaca amat dahsyat.
609
01:01:09,363 --> 01:01:11,443
Wujudnya zaman ais lebih awal,
610
01:01:11,443 --> 01:01:15,163
tapi yang terakhir boleh dikatakan
paling memberi impak.
611
01:01:15,163 --> 01:01:17,803
Lapisan ais Scandinavia
tersebar ke selatan.
612
01:01:19,003 --> 01:01:22,163
Perancis dan Eropah Tengah
kebanyakannya padang rumput tundra.
613
01:01:23,363 --> 01:01:25,083
Dunia ini memang kejam.
614
01:01:28,603 --> 01:01:30,563
Tundra tak sampai ke selatan,
615
01:01:31,723 --> 01:01:33,683
tapi masih ada perubahan ketara.
616
01:01:34,443 --> 01:01:38,483
Apabila keadaan semakin sejuk,
kebanyakan air tersejat sebagai ais,
617
01:01:38,483 --> 01:01:41,483
lapisan ais, glasier
dan paras laut menurun.
618
01:01:45,283 --> 01:01:47,723
Semasa paras laut lebih rendah
daripada hari ini,
619
01:01:47,723 --> 01:01:50,203
ia mendedahkan dataran yang luas
620
01:01:50,203 --> 01:01:55,003
yang menyediakan habitat
untuk herbivor dan burung
621
01:01:55,003 --> 01:01:58,283
dan terdapatnya tasik cetek
yang mengandungi air tawar.
622
01:02:01,643 --> 01:02:05,483
Mereka pasti tahu
spesies yang boleh dimakan,
623
01:02:05,483 --> 01:02:09,203
di mana untuk mencarinya
dan cara terbaik menggunakannya.
624
01:02:11,563 --> 01:02:14,243
Ini hanya sampel kecil
daripada semua tulang
625
01:02:14,243 --> 01:02:16,763
dan semua sisa yang kami jumpa di gua.
626
01:02:16,763 --> 01:02:21,603
Terdapat berpuluh ribu artifak
yang kami jumpa sejak 30 tahun lalu.
627
01:02:24,283 --> 01:02:26,723
Mereka makan haiwan yang tak dijangka
628
01:02:26,723 --> 01:02:29,363
{\an8}dan jarang dikaitkan dengan Neanderthal.
629
01:02:31,963 --> 01:02:35,923
Kami ada bukti
yang mereka turun ke pantai berbatu
630
01:02:35,923 --> 01:02:37,323
dan ambil berangas.
631
01:02:37,323 --> 01:02:39,683
Malah, saya ada berangas di sini,
632
01:02:39,683 --> 01:02:44,163
yang masih ada alat batu api
yang melekat padanya.
633
01:02:44,163 --> 01:02:46,923
Orang Neanderthal tinggalkannya di situ.
634
01:02:49,483 --> 01:02:53,763
Kami juga temui tulang
daripada ikan dolfin biasa
635
01:02:55,323 --> 01:02:56,963
dan ada kesan luka padanya.
636
01:02:58,883 --> 01:03:03,043
Mungkin ikan dolfin ini mati di pantai,
tapi mereka buang isinya.
637
01:03:03,963 --> 01:03:05,883
Mereka buang isinya untuk memakannya.
638
01:03:10,843 --> 01:03:15,203
Orang Neanderthal hidup di Eropah
lebih lama daripada kita.
639
01:03:15,203 --> 01:03:16,123
Itu pasti.
640
01:03:24,483 --> 01:03:29,123
Bagi saya, itu menunjukkan mereka bijak
dan memahami persekitaran mereka.
641
01:03:34,363 --> 01:03:36,763
Dari segi itu, mereka sangat berjaya.
642
01:03:42,963 --> 01:03:46,763
Orang Neanderthal ialah manusia.
Mereka berdaya tahan.
643
01:03:46,763 --> 01:03:48,443
Mereka sama seperti kita.
644
01:03:49,203 --> 01:03:51,763
Tapi satu hari, semuanya lenyap.
645
01:03:55,163 --> 01:03:58,083
Ini menambah misteri kehilangan mereka.
646
01:03:58,963 --> 01:04:04,403
Lagipun, jika orang Neanderthal Gibraltar
begitu berdaya tahan begitu lama,
647
01:04:05,323 --> 01:04:06,643
apa yang tak kena?
648
01:04:07,723 --> 01:04:11,643
Orang kaitkan Zaman Ais
dengan kesejukan, itu memang betul,
649
01:04:12,123 --> 01:04:13,763
tapi ia juga lebih kering.
650
01:04:15,603 --> 01:04:18,923
Pada pandangan saya,
perubahan yang memberi kesan
651
01:04:18,923 --> 01:04:24,643
kepada orang Neanderthal di Gibraltar,
lenyapnya dunia yang dipenuhi pokok.
652
01:04:30,163 --> 01:04:32,243
Apa kepentingan pokok ketika itu?
653
01:04:32,243 --> 01:04:36,323
Pokok membolehkan mereka
memburu mangsa yang lebih besar.
654
01:04:41,443 --> 01:04:43,923
Lama-kelamaan, seluruh tubuh mereka
655
01:04:44,443 --> 01:04:48,443
boleh dikatakan berubah
menyerupai tubuh ahli gusti,
656
01:04:48,443 --> 01:04:51,723
mampu melompat
ke atas haiwan dengan lembing,
657
01:04:51,723 --> 01:04:54,163
menujah lembing dan membunuh haiwan itu.
658
01:04:58,923 --> 01:05:02,043
Tiba-tiba, dunia itu
menjadi landskap terbuka.
659
01:05:02,043 --> 01:05:05,643
Haiwan nampak anda sebatu jauhnya.
Anda tak boleh dekatinya.
660
01:05:10,283 --> 01:05:14,803
Perubahan berlaku begitu cepat sehingga
biologi mereka tak dapat beradaptasi.
661
01:05:29,723 --> 01:05:31,323
Itu yang menjejaskan mereka.
662
01:05:42,443 --> 01:05:45,803
Kita fikir kitalah kemuncak evolusi,
663
01:05:45,803 --> 01:05:48,203
begitulah kita menggambarkan diri kita.
664
01:05:48,203 --> 01:05:51,563
Berbanding dengan orang Neanderthal,
kita berada di sini
665
01:05:51,563 --> 01:05:53,443
kerana kita lebih baik daripada mereka.
666
01:05:54,363 --> 01:06:00,883
Tapi anda boleh beradaptasi dengan baik,
anda boleh hidup dengan baik di planet
667
01:06:00,883 --> 01:06:03,163
seperti kita lakukan hari ini.
668
01:06:04,443 --> 01:06:08,243
Tapi kisah itu menunjukkan
ada cara lain untuk menjadi manusia
669
01:06:08,243 --> 01:06:11,003
dan cara itu kadangkala gagal.
670
01:06:15,883 --> 01:06:19,763
Kita mungkin fikir kita buat dengan baik
di planet ini, tapi sedarlah.
671
01:06:26,803 --> 01:06:29,523
Kira-kira 40,000 tahun lalu,
672
01:06:29,523 --> 01:06:32,403
jumlah orang Neanderthal
menurun dengan drastik.
673
01:06:33,363 --> 01:06:38,563
Bukan saja di Gibraltar,
tapi di seluruh dunia mereka.
674
01:06:42,603 --> 01:06:45,803
Perubahan iklim merupakan
faktor kemerosotan mereka.
675
01:06:48,643 --> 01:06:54,563
Begitu juga dengan peningkatan persaingan
daripada spesies lain.
676
01:06:59,603 --> 01:07:05,323
Sehingga hari ini, kita semua membawa
sedikit DNA orang Neanderthal.
677
01:07:09,403 --> 01:07:12,803
Legasi nenek moyang kita
yang dah lama hilang.
678
01:07:16,963 --> 01:07:21,323
Setidaknya selama 100,000 tahun,
gelombang Homo sapiens
679
01:07:21,323 --> 01:07:25,683
tersebar dari Afrika ke Eropah dan Asia,
680
01:07:29,483 --> 01:07:32,683
bertemu orang Neanderthal
semasa mereka mengembara.
681
01:08:03,323 --> 01:08:06,643
Sesetengah pertemuan ini mungkin ganas.
682
01:08:44,723 --> 01:08:49,643
Tapi ada sesetengah
yang mungkin lebih aman.
683
01:08:54,123 --> 01:08:59,123
Sekumpulan orang
mengiktiraf kemanusiaan yang lain.
684
01:09:08,963 --> 01:09:11,003
Laluan perjalanan epik ini
685
01:09:11,003 --> 01:09:14,563
membawa Homo sapiens ke Timur Tengah.
686
01:09:17,523 --> 01:09:23,843
Berdekatan dengan tanah perkuburan
nenek moyang orang Neanderthal Shanidar.
687
01:09:38,603 --> 01:09:42,923
Gen orang Neanderthal terdapat
dalam banyak Homo sapiens.
688
01:09:46,283 --> 01:09:51,203
Saya benar-benar percaya kita saudara.
689
01:09:51,203 --> 01:09:56,043
Kita berkongsi darah
dan nenek moyang yang sama.
690
01:10:04,923 --> 01:10:07,883
Salah satu perkara
yang menarik tentang arkeologi
691
01:10:07,883 --> 01:10:10,243
ialah kepelbagaian cara hidup manusia.
692
01:10:12,683 --> 01:10:16,203
Keadaan rangka manusia,
693
01:10:16,203 --> 01:10:20,003
boleh dedahkan tentang kehidupan
dan pengalaman mereka di dunia.
694
01:10:23,003 --> 01:10:26,323
Semasa menggali Shanidar Z,
kami temui ciri-ciri tertentu
695
01:10:26,323 --> 01:10:28,803
yang menunjukkan mereka sudah dewasa,
696
01:10:28,803 --> 01:10:32,203
tapi kami tak tahu
berapa umur mereka semasa mereka mati,
697
01:10:32,203 --> 01:10:34,483
kami tak tahu jantina mereka
698
01:10:34,483 --> 01:10:37,643
dan kami tak tahu banyak
tentang kehidupan mereka.
699
01:10:40,763 --> 01:10:44,763
Jadi, kami sedang mencari jawapan
untuk persoalan-persoalan itu.
700
01:10:46,523 --> 01:10:51,123
Ini merupakan lengan kiri.
Ini salah satu tulang lengan bawah.
701
01:10:52,563 --> 01:10:55,683
Kami boleh tahu
yang individu ini bertubuh agak kecil,
702
01:10:56,723 --> 01:11:02,443
antara satu setengah
atau 1.55 meter hingga 1.60 meter tinggi.
703
01:11:03,403 --> 01:11:05,883
Itu cuma lebih lima kaki.
704
01:11:08,443 --> 01:11:12,643
Ini sebahagian rahang bawah, mandibel,
dengan beberapa batang gigi.
705
01:11:12,643 --> 01:11:16,003
Perkara penting yang perlu
diberi perhatian, kebanyakan gigi ini
706
01:11:16,003 --> 01:11:19,803
terutamanya gigi depan,
semuanya sudah rosak.
707
01:11:20,883 --> 01:11:21,723
Itu enamel,
708
01:11:22,403 --> 01:11:25,603
semua gigi ini sudah rosak.
709
01:11:27,163 --> 01:11:30,683
Kami tahu, Orang Neanderthal
dengan gigi yang seteruk ini,
710
01:11:30,683 --> 01:11:32,683
tentu mereka individu yang lebih tua.
711
01:11:33,483 --> 01:11:36,523
Mungkin antara 40 dan 50 tahun.
712
01:11:42,363 --> 01:11:46,163
Ada banyak cara untuk tentukan jantina
berdasarkan rangka mereka.
713
01:11:47,803 --> 01:11:50,923
Kami guna teknik yang dipanggil proteomik,
714
01:11:50,923 --> 01:11:53,483
di mana kami menganalisis beberapa protein
715
01:11:53,483 --> 01:11:55,083
dalam enamel gigi,
716
01:11:55,083 --> 01:11:59,443
kerana kami tahu
ada protein tertentu yang dihasilkan,
717
01:11:59,443 --> 01:12:01,363
semasa enamel itu terbentuk,
718
01:12:01,363 --> 01:12:04,963
yang mempunyai versi berbeza yang dikodkan
719
01:12:04,963 --> 01:12:08,763
oleh kandungan pada kromosom X
berbanding kromosom Y.
720
01:12:11,363 --> 01:12:15,203
Jadi, itu menunjukkan
yang ini individu wanita.
721
01:12:21,763 --> 01:12:25,803
Selalunya, kita anggap
orang Neanderthal sebagai lelaki
722
01:12:25,803 --> 01:12:30,563
atau kita fokus
pada aspek tingkah laku lelaki.
723
01:12:32,883 --> 01:12:37,123
Ini peluang yang mengujakan
untuk memahami masyarakat Neanderthal
724
01:12:37,123 --> 01:12:38,523
dengan lebih mendalam.
725
01:12:45,243 --> 01:12:47,883
Saya rasa untuk membina semula
726
01:12:47,883 --> 01:12:52,483
rupa wanita Neanderthal ini
727
01:12:52,483 --> 01:12:55,283
semasa hidup tentu sangat mengujakan.
728
01:12:57,083 --> 01:13:00,563
- Baiklah, Dr. Pomeroy.
- Mari kita lihat.
729
01:13:02,003 --> 01:13:03,643
Kami dah sediakan satu.
730
01:13:04,923 --> 01:13:05,763
Ya.
731
01:13:13,563 --> 01:13:14,803
Saya akan mula dari sini.
732
01:13:21,803 --> 01:13:23,043
- Wah.
- Wah.
733
01:13:26,683 --> 01:13:28,043
- Baiklah.
- Baiklah.
734
01:13:28,843 --> 01:13:31,843
Hebat, kita patut pusingkan
supaya semua orang boleh lihat.
735
01:13:33,123 --> 01:13:33,963
Wah.
736
01:13:36,563 --> 01:13:37,643
Dia tenung saya.
737
01:13:37,643 --> 01:13:40,683
Ya, betul. Mungkin awak
selalu bersama dia, jadi...
738
01:13:42,243 --> 01:13:44,723
- Awak ingat hidungnya dan...
- Ya.
739
01:13:45,763 --> 01:13:47,203
- Menakjubkan.
- Ya.
740
01:13:47,203 --> 01:13:49,603
Menarik cara mereka buat ekspresinya,
741
01:13:49,603 --> 01:13:52,443
emosi yang menggambarkan dia.
742
01:13:52,443 --> 01:13:56,043
Saya rasa itulah keindahan
pembinaan semula seperti ini,
743
01:13:56,043 --> 01:13:59,643
ada orang yang agak suka mengkritik
744
01:13:59,643 --> 01:14:02,283
dan kata, "Kita takkan tahu rupa manusia."
745
01:14:02,283 --> 01:14:06,003
Ada pelbagai andaian kita perlu buat,
itu memang benar, tapi...
746
01:14:06,003 --> 01:14:12,283
Saya rasa ia buat
kita anggap dia sebagai manusia.
747
01:14:17,963 --> 01:14:21,603
Dia tahu erti menjadi manusia, bukan?
748
01:14:21,603 --> 01:14:24,803
Ertinya menjadi manusia Neanderthal.
749
01:14:24,803 --> 01:14:27,083
Entah bagaimana, kita dapat mengkaji...
750
01:14:27,923 --> 01:14:31,163
Entahlah, sejarah hidup
yang mendalam bagi orang ini.
751
01:14:39,403 --> 01:14:43,963
{\an8}Orang tua,
dengan pengetahuan, pengalaman mereka,
752
01:14:43,963 --> 01:14:45,043
{\an8}SHANIDAR Z
753
01:14:45,043 --> 01:14:48,243
{\an8}yang tahu di mana tempat yang sesuai.
754
01:14:51,923 --> 01:14:54,603
Memori itu,
sama ada hanya dalam fikirannya
755
01:14:55,283 --> 01:14:58,123
atau sesuatu yang ada dalam fikirannya
756
01:14:58,123 --> 01:15:01,323
yang dia kongsikan melalui lagu dan cerita
757
01:15:01,323 --> 01:15:03,883
dengan anak dan cucu,
758
01:15:03,883 --> 01:15:06,403
pasti sangat penting bagi kumpulan ini.
759
01:15:08,363 --> 01:15:14,323
Dari banyak segi, itulah permulaan tamadun
dalam erti kata yang lebih masuk akal,
760
01:15:14,323 --> 01:15:18,003
berbanding kali pertama
seseorang bina bangunan atau apa saja.
761
01:15:23,563 --> 01:15:27,523
Dia mungkin berperanan sebagai gudang ilmu
762
01:15:27,523 --> 01:15:31,723
dan bertanggungjawab mewariskannya
kepada generasi seterusnya.
763
01:15:31,723 --> 01:15:35,563
Kita di sini, 75,000 tahun kemudian,
764
01:15:36,963 --> 01:15:39,603
masih belajar daripadanya.
765
01:15:55,483 --> 01:15:59,443
Gua Shanidar telah banyak mengajar kita
tentang orang Neanderthal
766
01:16:00,323 --> 01:16:01,923
dan ia masih mengajar kita.
767
01:16:07,243 --> 01:16:11,643
Tapi juga, ia buat kita berfikir
tentang apa maknanya menjadi manusia?
768
01:16:16,083 --> 01:16:19,243
Contohnya, saling berbelas kasihan.
769
01:16:22,523 --> 01:16:24,283
Cara kita hadapi kematian.
770
01:16:27,403 --> 01:16:30,243
Serta apa yang akan berlaku
kepada kita semua.
771
01:16:38,803 --> 01:16:41,283
Kini kita dapat gambaran kehidupan mereka,
772
01:16:41,283 --> 01:16:43,963
ia menakjubkan dan penuh maklumat,
773
01:16:43,963 --> 01:16:46,163
tapi kita tiada gambaran keseluruhan
774
01:16:46,163 --> 01:16:49,243
dan ada banyak lagi yang perlu dikaji
775
01:16:52,403 --> 01:16:56,923
tentang apa yang kita faham
sebagai "manusia" dan "kemanusiaan".
776
01:18:56,083 --> 01:18:58,083
Terjemahan sari kata oleh Mimi