1
00:00:33,963 --> 00:00:37,803
Noong unang panahon,
tahanan ng mga sinaunang ninuno natin
2
00:00:37,803 --> 00:00:40,923
ang kapatagan ng East Africa.
3
00:00:47,043 --> 00:00:51,723
Sa mga dahilang nawala na sa panahon,
ang ilan sa mga ninunong ito,
4
00:00:51,723 --> 00:00:55,763
nagpasyang umalis patungong hilaga
5
00:00:55,763 --> 00:00:59,563
para maging Neanderthals.
6
00:01:04,883 --> 00:01:07,003
Sa paglipas ng panahon, dumami sila.
7
00:01:09,643 --> 00:01:15,803
Umabot ang mga teritoryo nila
mula Russia hanggang sa Atlantic Coast.
8
00:01:21,203 --> 00:01:25,603
{\an8}Maliliit na angkang gumala
sa malawak na kagubatang ito.
9
00:01:30,363 --> 00:01:36,083
Nabuhay sa kabila ng lahat
nang mahigit 300,000 taon
10
00:01:36,843 --> 00:01:38,283
hanggang, bigla na lang,
11
00:01:39,403 --> 00:01:40,523
nawala sila.
12
00:01:45,363 --> 00:01:49,243
{\an8}May natira silang mga labi
sa iilang lugar,
13
00:01:50,043 --> 00:01:52,163
at isa sa pinakamahalaga,
14
00:01:53,043 --> 00:01:55,443
matatagpuan sa Middle East,
15
00:01:55,443 --> 00:01:58,123
isang arkeolohikal na koleksiyon
ng kayamanan
16
00:01:58,123 --> 00:02:01,163
{\an8}na malalim na nakatago
sa kabundukan ng Kurdistan,
17
00:02:02,083 --> 00:02:04,203
{\an8}Shanidar Cave.
18
00:02:09,483 --> 00:02:11,123
Ang Shanidar Cave,
19
00:02:11,123 --> 00:02:16,843
itinuturing na isa
sa mga pinakasagradong kuweba sa mundo
20
00:02:17,803 --> 00:02:20,883
noong panahon ng Neanderthals
at Homo Sapiens.
21
00:02:21,723 --> 00:02:27,683
Sa lugar kung saan may buhay na noon pa,
22
00:02:27,683 --> 00:02:30,683
baka mahanap natin ang mga sagot
sa mga tanong.
23
00:02:31,683 --> 00:02:34,283
Mga tanong na misteryoso pa rin.
24
00:02:37,363 --> 00:02:39,843
Sino ang Neanderthals?
25
00:02:41,203 --> 00:02:45,083
Bakit matagal silang naging matagumpay?
26
00:02:45,843 --> 00:02:50,283
At bakit, sa huli, nawala rin sila?
27
00:03:19,723 --> 00:03:22,723
Ang Shanidar Cave,
nasa paanan ng Bradost Mountains,
28
00:03:22,723 --> 00:03:26,123
pero di tama ang imaheng naiisip
sa tawag na paanan.
29
00:03:28,563 --> 00:03:32,723
Parang mabundok ito.
Medyo matulis at matarik.
30
00:03:35,243 --> 00:03:39,683
Kapansin-pansin ang Shanidar Cave
dahil lang sa laki at eskala nito.
31
00:03:42,323 --> 00:03:46,683
Kailangan mong lumapit mula sa ibaba,
at kahanga-hanga talaga ito.
32
00:03:50,283 --> 00:03:51,843
Sobrang laki.
33
00:03:51,843 --> 00:03:55,443
Malawak ang bibig nito, kaya maliwanag.
34
00:03:57,483 --> 00:04:01,043
May mga swift na lumilipad sa itaas,
35
00:04:01,043 --> 00:04:04,283
mga agila na umiikot sa ibabaw,
at mga lobong umaalulong sa gabi.
36
00:04:04,283 --> 00:04:06,803
Nakakamangha ang lugar.
37
00:04:08,843 --> 00:04:13,843
{\an8}At ang maging tagahukay din noon,
38
00:04:13,843 --> 00:04:16,243
{\an8}pambihira talaga.
39
00:04:17,803 --> 00:04:21,163
Si Emma, bahagi ng grupo
ng mga British archaeologists
40
00:04:21,163 --> 00:04:23,683
na inimbitahan
ng mga Kurdish nilang katrabaho
41
00:04:23,683 --> 00:04:26,163
para ipagpatuloy ang trabaho sa kuweba.
42
00:04:27,723 --> 00:04:32,443
Kilala talaga ang Shanidar Cave
sa kasaysayan ng pag-aaral ng Neanderthal,
43
00:04:33,243 --> 00:04:37,243
at mahalaga ang naging papel nito
para pag-isipan namin ulit
44
00:04:37,243 --> 00:04:40,603
kung ano ang inakala naming ginawa
ng Neanderthals, kung paano sila,
45
00:04:40,603 --> 00:04:41,923
at ano ang kaya nila.
46
00:04:44,003 --> 00:04:47,883
Layunin ng bagong proyekto na gamitin
47
00:04:47,883 --> 00:04:51,803
ang buong hanay
ng archaeological science na meron kami,
48
00:04:51,803 --> 00:04:55,283
para mas maunawaan pa
ang pag-uugali ng Neanderthal.
49
00:04:57,363 --> 00:05:02,043
Hindi na nahukay ang kanal
mula noong 1960s.
50
00:05:02,043 --> 00:05:04,003
At mula noon,
51
00:05:04,003 --> 00:05:10,163
malaki na ang pinagbago ng tingin natin
sa malalapit nating kamag-anak.
52
00:05:11,643 --> 00:05:16,603
Ginagamit pa rin ang salitang Neanderthal
para ilarawan ang isang tanga o ano.
53
00:05:16,603 --> 00:05:19,843
Termino pa rin ito
ng pang-aabuso sa karaniwang pananalita,
54
00:05:19,843 --> 00:05:21,723
"Neanderthal talaga siya."
55
00:05:21,723 --> 00:05:27,203
Sa arkeolohiko,
mas kapareho sila ng mga Homo Sapiens,
56
00:05:27,203 --> 00:05:32,683
{\an8}at karamihan sa pag-iisip ulit dito,
nanggaling sa trabaho
57
00:05:32,683 --> 00:05:36,123
{\an8}na ginawa ni Ralph Solecki rito
sa Shanidar Cave.
58
00:05:42,963 --> 00:05:46,363
{\an8}Ipinanganak si Ralph Solecki noong 1917.
59
00:05:46,363 --> 00:05:51,243
Matanda na siyang namatay
ilang taon ang nakaraan. Matibay siya.
60
00:05:53,363 --> 00:05:56,203
Tumayo siya sa land mine
noong Second World War,
61
00:05:56,203 --> 00:05:58,283
at himalang nakaligtas.
62
00:06:00,883 --> 00:06:04,203
Kahanga-hangang tao siya.
63
00:06:05,843 --> 00:06:09,723
Di ako sigurado kung paano niya narinig
ang tungkol sa Shanidar,
64
00:06:10,243 --> 00:06:11,643
{\an8}pero pumunta siya rito,
65
00:06:11,643 --> 00:06:17,163
{\an8}at nagtrabaho sa loob ng limang seasons,
mula 1951 at 1960.
66
00:06:23,243 --> 00:06:26,283
Naglagay siya ng kanal
mula hilaga hanggang timog,
67
00:06:26,283 --> 00:06:28,763
halos buong sahig ng kuweba ang saklaw.
68
00:06:35,523 --> 00:06:39,803
Naging kilala ang lugar
dahil may nahanap siya
69
00:06:39,803 --> 00:06:43,003
na sampung Neanderthal
na lalaki, babae, at bata.
70
00:06:59,083 --> 00:07:00,763
At noon,
71
00:07:01,803 --> 00:07:03,803
mga bata pa kami.
72
00:07:07,363 --> 00:07:09,683
Ako, humigit-kumulang...
73
00:07:11,083 --> 00:07:12,923
labimpito, labingwalong taong gulang.
74
00:07:16,843 --> 00:07:18,843
Tinuruan kami ng doktor.
75
00:07:21,443 --> 00:07:25,003
Maraming bato ang lumabas
sa kuweba, malalaking bato.
76
00:07:25,003 --> 00:07:26,803
Gumamit sila ng mga bomba.
77
00:07:35,403 --> 00:07:39,603
Nahanap nila ang mga kalansay
ng Neanderthal. Malaking bagay iyon.
78
00:07:42,963 --> 00:07:46,803
Makapal ang mga tadyang at buto nila.
79
00:07:47,483 --> 00:07:49,803
Malaki ang ulo nila.
80
00:07:53,203 --> 00:07:54,643
Ang mga kamay nila,
81
00:07:55,603 --> 00:07:57,803
lahat sa kanila, kapansin-pansin.
82
00:07:59,243 --> 00:08:03,043
Ito ang unang malaking discovery
ni Solecki.
83
00:08:03,763 --> 00:08:06,363
Tinawag niya itong Shanidar 1.
84
00:08:07,283 --> 00:08:11,363
Isang kalansay mula sa isang species
na ibang-iba sa atin.
85
00:08:15,923 --> 00:08:19,043
Mas matibay ang mga bahagi ng mukha nila.
86
00:08:19,043 --> 00:08:21,963
Malalaki ang buto sa kilay
at kakaiba ang hugis ng bungo,
87
00:08:21,963 --> 00:08:25,283
habang tayo, bilog na bilog ang bungo.
Maskulado sila.
88
00:08:26,443 --> 00:08:30,323
Ipinapalagay namin
na may sarili silang wika.
89
00:08:32,283 --> 00:08:36,403
Habang mas nakikilala namin sila,
mas lumilinaw na mas komplikado sila
90
00:08:36,403 --> 00:08:40,043
kaysa sa inakala namin
40, 50 taon na ang nakaraan.
91
00:08:44,723 --> 00:08:47,403
Tinatawag namin itong puno ng buhay.
92
00:08:48,283 --> 00:08:50,003
Bawat tao at bawat hayop,
93
00:08:50,963 --> 00:08:54,323
nagiging sanga sa puno ng buhay.
94
00:08:56,563 --> 00:08:58,923
{\an8}DIREKTOR NG MGA ANTIGO
AT TRADISYON NG SORAN
95
00:08:58,923 --> 00:09:03,843
Isa tayo sa mga sangay,
at isa rin ang Neanderthals.
96
00:09:06,123 --> 00:09:08,723
Nagkaroon ng punto
kung saan naghiwalay tayo.
97
00:09:10,603 --> 00:09:13,403
Pakiramdam ko talaga,
98
00:09:13,403 --> 00:09:18,003
nakaupo ako sa mga labi ng pinsan ko.
99
00:09:24,883 --> 00:09:29,203
Sa ngayon, 4.5 metro ang layo natin
mula sa ibabaw ng kuweba.
100
00:09:29,883 --> 00:09:33,243
Mga 45,000 taon na ang nakaraan.
101
00:09:33,243 --> 00:09:38,723
Ito ang level kung nasaan ang libingan
o deposisyon ni Shanidar 1.
102
00:09:46,843 --> 00:09:50,043
{\an8}NAMATAY 45,000 TAON ANG NAKARAAN
103
00:09:50,963 --> 00:09:54,123
May pinsala sa kanang bahagi ng ulo niya.
104
00:09:58,843 --> 00:10:00,643
Pati sa kaliwang mata,
105
00:10:00,643 --> 00:10:03,243
kaya baka bulag siya sa matang 'yon,
106
00:10:03,243 --> 00:10:06,163
at baka konektado 'yon
sa ibang pinsala sa kanya.
107
00:10:18,803 --> 00:10:21,563
Paralisado rin ang kanang braso niya,
108
00:10:24,643 --> 00:10:29,523
at nabali 'yon sa higit sa isang parte,
109
00:10:29,523 --> 00:10:34,603
pero mukha ring sadya o aksidente
na natanggal ang ibabang bahagi,
110
00:10:34,603 --> 00:10:38,163
kaya wala siyang kanang braso
mula sa taas ng siko.
111
00:10:40,763 --> 00:10:45,083
May iba pang mga pinsala.
Malala ang rayuma niya sa tuhod.
112
00:10:49,963 --> 00:10:52,283
Bali-bali ang mga buto niya sa paa.
113
00:10:54,843 --> 00:10:57,563
Kaya baka sa usapin ng pangangaso,
114
00:10:57,563 --> 00:11:00,923
di niya siguro nagawang manghuli
sa karaniwang paraan,
115
00:11:00,923 --> 00:11:03,603
pero nabuhay siya hanggang sa katandaan.
116
00:11:12,443 --> 00:11:15,803
Malalim ang naging implikasyon
ng bagong natuklasan.
117
00:11:20,683 --> 00:11:24,163
Malaking pagbabago ang dinala
ng pagkadiskubre sa Shanidar 1
118
00:11:24,163 --> 00:11:26,963
dahil nangahulugan ito
na baka may elemento
119
00:11:26,963 --> 00:11:30,243
ng malasakit at awa
sa lipunan ng Neanderthal.
120
00:11:32,483 --> 00:11:39,363
Heto ang ebidensiya ng isang sugatang tao
na sinusuportahan ng angkan nila.
121
00:11:47,043 --> 00:11:49,163
At di nagtagal, nakahukay si Solecki
122
00:11:49,163 --> 00:11:53,643
ng isa pang bangkay
na may kahanga-hangang kuwento.
123
00:12:00,003 --> 00:12:04,443
{\an8}NAMATAY 45,000 TAON ANG NAKARAAN
124
00:12:06,123 --> 00:12:09,523
Si Shanidar 3, isa pang lalaki
na nasa wastong gulang,
125
00:12:10,443 --> 00:12:12,643
at may mga pinsala rin siya,
126
00:12:12,643 --> 00:12:16,843
kabilang ang mukhang seryosong sugat
sa mga tadyang niya.
127
00:12:17,963 --> 00:12:22,123
Isang matinding paalala
ng marahas na bahagi ng buhay Neolitiko.
128
00:12:35,523 --> 00:12:40,403
Kahanga-hanga na sa ibang parte ng kuweba,
mas maraming relics ang natagpuan
129
00:12:40,403 --> 00:12:44,163
na nagbibigay ng indikasyon
tungkol sa kapalaran ni Shanidar 3.
130
00:12:44,883 --> 00:12:48,163
{\an8}Ilan 'to sa mga artifact
na nakuha sa Shanidar Cave.
131
00:12:49,163 --> 00:12:53,283
Ang mas malaking piraso,
tinatawag na "core." Cobble ito.
132
00:12:53,283 --> 00:12:56,763
Mga bilog na bato
na posibleng galing sa ilog ang cobbles.
133
00:12:56,763 --> 00:13:00,123
Pinulot ito ng Neanderthal
para tanggalin ang mga piraso
134
00:13:00,123 --> 00:13:04,203
at gawing kasangkapan, o para gawin
na kasangkapan ang mga natanggal,
135
00:13:04,203 --> 00:13:06,883
na tinatawag na "mga natuklap."
136
00:13:06,883 --> 00:13:10,523
Lahat, nakukuha sa Zab River,
na dalawang milya ang layo.
137
00:13:20,723 --> 00:13:24,043
Sinusubukan kong gumawa
ng katulad ng dulo ng sibat.
138
00:13:25,003 --> 00:13:26,683
Ang ginagawa ko,
139
00:13:27,923 --> 00:13:29,363
sa gilid,
140
00:13:30,803 --> 00:13:33,083
tinatanggal ko ang maliliit na piraso.
141
00:13:33,083 --> 00:13:36,443
Sa ganitong paraan, napapatalas ko ito.
142
00:13:39,923 --> 00:13:41,963
Di pa marami ang natanggal ko,
143
00:13:41,963 --> 00:13:45,003
pero nakikita nating medyo matulis na.
144
00:13:46,483 --> 00:13:48,243
Itong punto ng sibat,
145
00:13:48,243 --> 00:13:51,443
inabot lang ako ng lima
o anim na minuto para gawin.
146
00:13:52,483 --> 00:13:54,883
Nakamamatay na sandata
ito sa tamang mga kamay,
147
00:13:54,883 --> 00:13:58,483
sa naiintindihan ang ginagawa nila,
kung ano ang hawak nila.
148
00:14:21,963 --> 00:14:24,923
Isa sa mga kapansin-pansin kay Shanidar 3,
149
00:14:24,923 --> 00:14:27,123
may sugat sila mula sa pagtusok.
150
00:14:30,803 --> 00:14:36,123
Ibig sabihin, ang batong punto
ng sibat, o anuman 'yon,
151
00:14:36,123 --> 00:14:38,603
pumasok sa rib cage.
152
00:14:38,603 --> 00:14:42,523
Baka nabutas noon ang baga,
at nagdulot 'yon ng collapsed lung.
153
00:15:14,443 --> 00:15:17,483
Ang sugat sa mga tadyang,
parang projectile.
154
00:15:21,563 --> 00:15:24,643
Isipin mo, parang may sibat na hinahagis.
155
00:15:33,803 --> 00:15:35,683
Baka aksidente sa pangangaso.
156
00:15:37,083 --> 00:15:39,723
Baka karahasan sa pagitan ng mga tao.
157
00:15:44,323 --> 00:15:46,963
Pero ang masasabi natin, may sugat sila,
158
00:15:46,963 --> 00:15:49,283
pero nabuhay pa sila nang matagal.
159
00:15:50,523 --> 00:15:53,683
Kaya pwedeng nakatanggap sila ng suporta
160
00:15:53,683 --> 00:15:56,043
at tulong para mabuhay
sa kabila ng pinsala.
161
00:16:03,403 --> 00:16:08,963
Kahit malubhang nasugatan,
sina Shanidar 3 at Shanidar 1,
162
00:16:08,963 --> 00:16:11,883
mukhang inalagaan
ng mga tao sa paligid nila.
163
00:16:17,083 --> 00:16:21,003
Radikal at bagong tingin ito
sa buhay ng Neanderthal.
164
00:16:22,883 --> 00:16:24,203
At sa ibang lugar,
165
00:16:24,203 --> 00:16:27,843
mas maraming ebidensiya ng pag-uugali nila
ang natagpuan sa isang kuweba
166
00:16:27,843 --> 00:16:30,683
sa hilagang-kanluran ng Shanidar.
167
00:16:42,203 --> 00:16:45,443
Bawat bagong ebidensiya
tungkol sa Neanderthals,
168
00:16:46,603 --> 00:16:49,963
nagpapakita na tao talaga sila.
169
00:16:56,243 --> 00:16:59,403
Pero iba ang ugali nila sa atin.
170
00:17:02,523 --> 00:17:05,803
Nabuhay sila sa mundong ibang-iba sa atin.
171
00:17:21,923 --> 00:17:24,803
Bahagi ito ng Krapina Collection.
172
00:17:27,563 --> 00:17:31,403
Nasa 130,000 taong gulang na sila,
173
00:17:31,403 --> 00:17:36,083
at sila ang pinakamalaking koleksiyon
ng Neanderthals mula sa isang site.
174
00:17:40,443 --> 00:17:46,403
Nasa 80 Neanderthals ang tantiya namin.
175
00:17:47,883 --> 00:17:50,203
Di mga buong katawan ang nakabaon.
176
00:17:50,203 --> 00:17:54,923
Mga piraso lang ng bawat isa sa kanila.
177
00:17:54,923 --> 00:17:56,803
Kakaiba talaga 'yon.
178
00:18:06,683 --> 00:18:12,083
Sa Krapina bones, parehong cranial,
'yong mga buto ng bungo, pati postcranial,
179
00:18:12,083 --> 00:18:16,483
maraming marka ng mga hiwa na gawa ng tao.
180
00:18:23,603 --> 00:18:27,683
Ito ang tibia, at may posibilidad
181
00:18:27,683 --> 00:18:30,963
na sinadya itong sirain, na binasag ito.
182
00:18:32,923 --> 00:18:38,043
May mga marka ng hiwa rito
at iba pang mga marka.
183
00:18:39,283 --> 00:18:43,963
Isa sa mga dahilan
kung bakit mo babasagin ang long bone,
184
00:18:43,963 --> 00:18:48,443
dahil lalagyan ito ng bone marrow.
185
00:18:52,163 --> 00:18:58,443
Itong fibula,
may kakaiba ring uri ng marka
186
00:18:58,443 --> 00:19:00,123
sa ibabaw ng buto.
187
00:19:01,283 --> 00:19:04,643
Malamang nagkaroon ng mga ito
dahil may nagkayod
188
00:19:04,643 --> 00:19:10,083
ng natitirang laman ng buto
o natitirang muscle tissue ng buto.
189
00:19:10,083 --> 00:19:16,203
Katulad ng ginagawa
sa buto ng manok pag tanghalian.
190
00:19:28,083 --> 00:19:33,083
Magugulat ka agad pag narinig mo
na kinakain nila ang isa't isa.
191
00:19:38,203 --> 00:19:42,403
Pero mapapatanong ka rin,
"Anong uri ng kanibalismo?"
192
00:19:43,603 --> 00:19:45,843
Ano'ng ibig sabihin noon sa kanila?
193
00:20:03,203 --> 00:20:06,923
Tingnan mo ito,
pangkusina na kutsilyo ang hiwa.
194
00:20:08,843 --> 00:20:11,763
- Halos walang kahirap-hirap.
- Oo, sobrang dali.
195
00:20:16,203 --> 00:20:22,163
Ginagaya namin ang mga gamit
at mga paraan nila ng paggawa ng mga bagay
196
00:20:22,163 --> 00:20:25,643
para makapasok kami sa pag-iisip nila,
197
00:20:25,643 --> 00:20:29,963
at makita kung paano pinoproseso
ng mga utak nila ang lahat ng 'yon.
198
00:20:30,843 --> 00:20:34,043
Ang pinagkaiba,
ang nakukuha namin, mga marka ng hiwa
199
00:20:34,043 --> 00:20:36,963
malapit sa articulation sites.
200
00:20:36,963 --> 00:20:40,443
At ang kakaiba
sa mga labi ng tao sa Krapina,
201
00:20:40,443 --> 00:20:44,003
hanggang sa long bones ito.
202
00:20:44,003 --> 00:20:47,203
Parang patuloy itong kinakayod.
203
00:20:47,203 --> 00:20:48,123
Oo.
204
00:20:49,443 --> 00:20:54,283
Di ko ito magagawa sa kakilala ko.
205
00:21:00,403 --> 00:21:04,563
Ito ang sikat na bungo ng Krapina 3.
206
00:21:05,603 --> 00:21:11,483
Ito ang pinakakompletong cranial specimen
207
00:21:11,483 --> 00:21:16,203
sa buong koleksiyon,
at ito lang ang may mukha.
208
00:21:21,243 --> 00:21:24,083
Naniniwala kaming babae ang taong ito.
209
00:21:24,083 --> 00:21:27,283
Batang Neanderthal na nasa 20s.
210
00:21:29,003 --> 00:21:31,723
Kapansin-pansin, sa frontal bone,
211
00:21:31,723 --> 00:21:36,683
may serye ng 40 marka ng hiwa.
212
00:21:40,403 --> 00:21:43,043
May determinasyon
213
00:21:43,043 --> 00:21:47,843
na gawin ang 40 marka ng hiwa
nang dahan-dahan at magkalapit.
214
00:21:49,003 --> 00:21:51,963
Kahit kinain nila ang mga butong ito,
215
00:21:51,963 --> 00:21:54,963
tingin ko, hindi 'yon dahil gutom sila.
216
00:21:57,683 --> 00:22:00,643
Sobrang komplikadong pag-uugali ito.
217
00:22:09,883 --> 00:22:14,603
Siguro sa pagkain
ng laman ng taong kilala nila,
218
00:22:15,483 --> 00:22:20,923
gusto nilang makuha ang kabutihan
o ang hinangaan nila sa taong 'yon
219
00:22:20,923 --> 00:22:23,843
na nakasama nila sa buhay.
220
00:22:26,763 --> 00:22:29,803
Sa mga halimbawang etnograpiya
na alam namin,
221
00:22:29,803 --> 00:22:33,723
hanggang kamakailan, kinain
ng mga tao ang mga mahal nila sa buhay
222
00:22:33,723 --> 00:22:38,683
dahil sa pagkonsumo ng laman nila,
may sinusubukan silang makuhang bagay
223
00:22:38,683 --> 00:22:43,723
na pwedeng magpatuloy
sa ibang henerasyon, parang pamana.
224
00:22:47,643 --> 00:22:51,083
Hindi ko masasabi na ito mismo ang dahilan
225
00:22:51,083 --> 00:22:55,563
sa likod ng ganitong asal ng Neanderthals,
pero isa rin itong posibilidad.
226
00:23:01,803 --> 00:23:07,603
Base sa paraan ng pagtrato ng Neanderthals
sa mga patay, komplikado sila mag-isip.
227
00:23:13,123 --> 00:23:15,603
At wala nang mas nakakaintindi rito
228
00:23:15,603 --> 00:23:19,043
kaysa sa pinakasikat na discovery
ni Ralph Solecki,
229
00:23:20,003 --> 00:23:26,323
si Shanidar 4,
o nakilala bilang "The Flower Burial."
230
00:23:30,243 --> 00:23:32,003
Ngayon sa kuwebang ito,
231
00:23:33,523 --> 00:23:37,003
siyam na Neanderthals ang nahanap namin,
232
00:23:37,003 --> 00:23:39,723
at dalawa sa kanila ang pinakamahalaga.
233
00:23:39,723 --> 00:23:44,163
{\an8}Ang una, natagpuan doon,
sa lalim na limang metro,
234
00:23:44,163 --> 00:23:49,803
{\an8}at dito ang isa, si Shanidar 4,
natagpuan sa lalim na pitong metro.
235
00:23:50,883 --> 00:23:54,483
{\an8}Isa si Ralph Solecki sa pinakamagaling
na archaeologists sa mundo.
236
00:23:54,483 --> 00:23:57,243
{\an8}Sigurado 'yon,
at magaling siyang magkuwento.
237
00:23:57,243 --> 00:24:04,323
Ipinapahiwatig nito ang mga unang senyales
ng espiritwal na ebolusyon
238
00:24:04,323 --> 00:24:07,323
at marahil ang simula ng relihiyon.
239
00:24:17,923 --> 00:24:22,763
{\an8}Binago ng flower burial ang lahat
240
00:24:22,763 --> 00:24:25,843
{\an8}dahil buo 'yong Neanderthal,
241
00:24:25,843 --> 00:24:28,403
{\an8}at pambihira talaga 'yon.
242
00:24:30,323 --> 00:24:33,563
At kinunan ito ng sample para sa pollen,
243
00:24:33,563 --> 00:24:36,843
na radikal na bagay
para gawin noong panahong 'yon.
244
00:24:36,843 --> 00:24:41,043
May nahanap kaming pollen mula sa lupa,
245
00:24:41,043 --> 00:24:43,163
parang ganito,
246
00:24:43,163 --> 00:24:47,443
at ang pollen na ito,
senyales ng walong uri ng bulaklak,
247
00:24:47,443 --> 00:24:50,603
na sa tingin namin,
inilibing kasama ng indibidwal.
248
00:24:54,283 --> 00:24:57,603
Di niya sinasabing,
"Nagdaos sila ng burol,"
249
00:24:57,603 --> 00:25:00,883
pero parang doon ka dinadala ng prosa.
250
00:25:02,803 --> 00:25:06,963
{\an8}Isang tao sa huling panahon
ng yelo ang naglakbay sa mga bundok
251
00:25:06,963 --> 00:25:10,403
{\an8}para sa malungkot na gawain
ng pagkolekta ng mga bulaklak.
252
00:25:14,443 --> 00:25:19,523
Tingin ng publiko sa Neanderthals,
pangit ang pamumuhay nila.
253
00:25:19,523 --> 00:25:22,963
Mga pangit sila.
Wala silang mas kaaya-ayang pakiramdam.
254
00:25:22,963 --> 00:25:25,163
Wala silang mas mataas na pag-iisip.
255
00:25:29,203 --> 00:25:32,723
Pero heto ang mga sensitibo
at maalagang indibidwal.
256
00:25:36,963 --> 00:25:39,163
Inilathala ito sa lahat ng pahayagan
257
00:25:40,203 --> 00:25:43,803
dahil sa umiiyak na Neanderthals
na nangangalap ng halaman,
258
00:25:43,803 --> 00:25:47,683
mula sa gilid ng burol,
bilang paggalang sa mga patay.
259
00:25:58,963 --> 00:26:01,123
Heto ang mga unang "Taong Bulaklak,"
260
00:26:02,003 --> 00:26:05,923
isang discovery
na kauna-unahan sa arkeolohiya.
261
00:26:44,643 --> 00:26:48,323
Sa mga taon
mula nang madiskubre si Shanidar 4,
262
00:26:49,443 --> 00:26:53,083
binatikos ang teorya ng Flower Burial.
263
00:27:01,163 --> 00:27:03,283
May isang taong nag-aaral ng jirds,
264
00:27:03,283 --> 00:27:08,083
'yong maliliit na mammal na naghuhukay,
parang hamster na may buntot,
265
00:27:08,083 --> 00:27:09,963
at nalaman niyang nagdala sila
266
00:27:09,963 --> 00:27:12,923
ng mga bulaklak
sa mga lungga nila para kainin.
267
00:27:16,203 --> 00:27:18,883
Malaking dagok talaga 'yon
sa maraming paraan,
268
00:27:18,883 --> 00:27:24,483
lalo na dahil napansin ni Solecki
na parang may mga lungga ng hayop.
269
00:27:27,883 --> 00:27:30,603
Pero may bagong ebidensiya ang grupo
270
00:27:30,603 --> 00:27:34,323
na nagsasabi
na bahagyang tama naman si Solecki.
271
00:27:35,083 --> 00:27:38,163
Sa tanawing ito, may mga hyena at lobo,
272
00:27:38,163 --> 00:27:40,883
mga leopard, kahit hanggang ngayon.
273
00:27:40,883 --> 00:27:46,083
Kung nag-iwan lang sila ng katawan,
halos siguradong may kumain na sana roon.
274
00:28:00,323 --> 00:28:05,323
Walang ginawang ganoon
sa mga buong indibidwal na ito.
275
00:28:07,923 --> 00:28:10,923
Sa isang paraan,
pinrotektahan ang mga katawang ito.
276
00:28:16,683 --> 00:28:22,883
Ang hula ko, malamang,
kumuha sila ng mga sanga
277
00:28:24,283 --> 00:28:29,563
at gumawa ng di kanais-nais na harang
para sa mababangis na hayop.
278
00:28:32,363 --> 00:28:39,283
At 'yong mga piraso ng halaman at pollen,
nahulog sa rib cage ng bangkay
279
00:28:39,283 --> 00:28:40,923
noong naging kalansay ito.
280
00:28:44,403 --> 00:28:49,083
Sa tingin ko,
maganda ang kuwento ni Solecki.
281
00:28:52,003 --> 00:28:55,603
May sapat nang detalye sa pang-unawa natin
282
00:28:55,603 --> 00:28:58,123
para malaman na hindi tama 'yong kuwento,
283
00:28:59,283 --> 00:29:00,483
sa anumang paraan.
284
00:29:08,643 --> 00:29:15,163
Pero 'yong idea ng pag-aalaga
ng Neanderthals sa mga patay,
285
00:29:15,163 --> 00:29:17,603
'yong posibleng pagprotekta sa kanila...
286
00:29:21,563 --> 00:29:24,203
sa totoo lang, hindi naman ganoon kalayo,
287
00:29:25,003 --> 00:29:28,443
sa ilang paraan, sa sinabi niya.
288
00:29:33,563 --> 00:29:38,723
Nadiskubre ni Ralph Solecki
ang Flower Burial noong 1960.
289
00:29:40,603 --> 00:29:43,083
Pinlano niyang bumalik sa susunod na taon,
290
00:29:43,683 --> 00:29:47,403
pero di na siya nakapaghukay ulit
sa Shanidar.
291
00:29:56,083 --> 00:29:59,003
Di maikakailang panginoon
ng kabundukan ang Kurds,
292
00:29:59,003 --> 00:30:01,563
di sila abot ng mga tangke ng Iraq doon.
293
00:30:04,163 --> 00:30:07,723
{\an8}Hindi ito United States laban sa Iraq.
294
00:30:08,403 --> 00:30:09,963
{\an8}Boom! May tumama.
295
00:30:09,963 --> 00:30:12,003
{\an8}Iraq laban sa mundo ito.
296
00:30:19,563 --> 00:30:22,363
Ito ang itsura ng pagbabago ng rehimen.
297
00:30:25,283 --> 00:30:26,803
Wala na si Saddam.
298
00:30:28,883 --> 00:30:30,723
{\an8}Dinurog ng makabagong armas,
299
00:30:30,723 --> 00:30:34,683
napapaligiran na
ng troops ang malupit na caliphate.
300
00:30:40,203 --> 00:30:46,043
Noong unang bahagi ng 2010,
dahil kumalma na ang sitwasyon...
301
00:30:46,043 --> 00:30:49,443
Ito na ang pagtatapos ng Islamic State.
302
00:30:49,443 --> 00:30:53,523
...lumapit kay Propesor Graeme Barker
ang Kurdish regional government
303
00:30:53,523 --> 00:30:56,963
para magsimula ng mga bagong paghuhukay
sa Shanidar Cave.
304
00:30:59,083 --> 00:31:01,803
Di kami umasang makakahanap kami
ng mga labi ng Neanderthal,
305
00:31:01,803 --> 00:31:06,003
at di 'yon ang layunin ng proyekto.
Layunin naming dagdagan ang nagawa
306
00:31:06,003 --> 00:31:07,403
ni Solecki.
307
00:31:09,843 --> 00:31:15,963
Kaya malaking sorpresa ang pagkatuklas
ng grupo noong 2018
308
00:31:15,963 --> 00:31:19,763
sa unang kalansay na Neanderthal
na nahanap kahit saan
309
00:31:19,763 --> 00:31:22,483
sa loob
ng mahigit dalawampu't limang taon.
310
00:31:24,963 --> 00:31:27,803
Ang unang lumabas, bahagi ng bungo,
311
00:31:27,803 --> 00:31:32,043
na kapana-panabik talaga.
Bahagi ito ng eye socket.
312
00:31:34,843 --> 00:31:39,283
At sobrang linaw
ng mga katangiang Neanderthal nito,
313
00:31:39,283 --> 00:31:42,243
mas mabigat ang buto
sa kilay ng Neanderthals.
314
00:31:45,843 --> 00:31:48,683
At nasa ilalim mismo ang kaliwang braso,
315
00:31:50,003 --> 00:31:52,883
nakatupi sa ilalim,
316
00:31:52,883 --> 00:31:56,243
pahalang sa katawan,
at nakaipit sa ilalim ng ulo.
317
00:31:59,163 --> 00:32:04,603
Ayon sa makabagong dating, isa ito
sa mga pinakalumang natuklasan ni Solecki.
318
00:32:07,083 --> 00:32:10,043
{\an8}NAMATAY 75,000 TAON ANG NAKARAAN
319
00:32:10,043 --> 00:32:16,083
{\an8}Mahirap isipin ang panahon
na 75,000 taon na ang nakaraan.
320
00:32:17,163 --> 00:32:20,923
Parang matagal na
kung iisipin ang nakasulat na kasaysayan,
321
00:32:20,923 --> 00:32:24,683
pero maliit na bahagi lang ito
sa kasaysayan ng species natin.
322
00:32:34,083 --> 00:32:38,163
Kung iisipin ang nangyari
sa mundo sa panahong 'yon,
323
00:32:38,163 --> 00:32:40,243
nawala ang Neanderthals,
324
00:32:40,243 --> 00:32:43,723
mabuti man o masama,
sinakop ng mga modernong tao ang mundo.
325
00:32:44,603 --> 00:32:48,443
Agrikultura, mga lungsod, urbanismo.
Pananakop ng Europe.
326
00:32:50,803 --> 00:32:53,243
Ang kasamaan ng 20th century.
327
00:33:12,723 --> 00:33:14,403
Sa lahat ng kaganapang ito,
328
00:33:16,723 --> 00:33:18,163
nakaupo ang lalaki roon...
329
00:33:23,283 --> 00:33:26,163
o babae, patag na parang pancake,
330
00:33:30,603 --> 00:33:32,523
sa ilalim ng malalaking bato.
331
00:33:34,563 --> 00:33:38,243
At dumating kami,
sa kabila ng lahat, at nahanap ito.
332
00:33:50,763 --> 00:33:54,763
Minsan lang nahahanap ang ganito
sa isang henerasyon. Biglaan talaga.
333
00:34:00,683 --> 00:34:02,803
Ang bungo mismo, durog na durog.
334
00:34:02,803 --> 00:34:05,923
Kaya ang buong bungo,
nadurog at naging patag,
335
00:34:05,923 --> 00:34:08,603
siguro dalawa
o tatlong sentimetro ang kapal.
336
00:34:12,923 --> 00:34:14,363
Hiwa-hiwalay talaga.
337
00:34:15,963 --> 00:34:17,203
At sobrang maselan.
338
00:34:21,443 --> 00:34:27,123
Kahit sa hagod ng brush, pwedeng gumuho
ang mga bagay at halos mawala.
339
00:34:27,123 --> 00:34:29,563
Kaya kailangan mo talagang mag-ingat.
340
00:34:29,563 --> 00:34:31,003
Ano ang pirasong 'yan?
341
00:34:31,003 --> 00:34:33,323
'Yan ang harap ng panga,
342
00:34:34,083 --> 00:34:37,963
at karamihan sa mga ngipin
sa ibaba, pero hindi lahat.
343
00:34:37,963 --> 00:34:43,243
Pakaunti-kaunti naming inalis ito
kasama ang mga latak para di maghiwalay.
344
00:34:45,243 --> 00:34:49,723
Sobrang metikuloso, pero may dahilan 'yon.
Isa lang ang pagkakataon mo.
345
00:34:50,443 --> 00:34:53,283
Ang arkeolohiya, likas na mapanira.
346
00:34:53,923 --> 00:34:55,483
Pag nahukay mo na,
347
00:34:56,243 --> 00:34:57,603
di mo na magagawa ulit.
348
00:35:02,963 --> 00:35:06,563
Ang maliliit na paketeng 'yon,
dinala lahat pabalik sa UK,
349
00:35:07,283 --> 00:35:09,323
para mapagsama-sama namin sila.
350
00:35:26,763 --> 00:35:31,563
Maliit pero mahusay ang grupo namin.
Galing pa sa iba't ibang panig ng mundo.
351
00:35:35,163 --> 00:35:37,563
Pagkatapos kong linisin
at palakasin ang mga buto,
352
00:35:37,563 --> 00:35:39,323
nakuha ko na ang mga piraso,
353
00:35:39,323 --> 00:35:43,843
at pwede ko nang simulan ang restoration,
na parang malaking jigsaw puzzle.
354
00:35:48,563 --> 00:35:51,803
Madali lang ang unang piraso.
355
00:35:54,083 --> 00:35:56,283
Mas komplikado na ang susunod.
356
00:36:01,243 --> 00:36:02,803
Kailangan mo ng pasensiya
357
00:36:05,723 --> 00:36:09,803
dahil kakaiba ang specimen
na nasa mga kamay mo.
358
00:36:12,203 --> 00:36:14,403
Malaking responsibilidad 'to.
359
00:36:16,243 --> 00:36:18,243
Kung mabubuo ulit ang bungo,
360
00:36:19,003 --> 00:36:23,003
umaasa ang grupong mabubuo nila ulit
ang mukha ni Shanidar Z.
361
00:36:25,523 --> 00:36:29,483
At may mga indikasyon din
ang isa pang parte ng mukha ni Shanidar Z.
362
00:36:31,643 --> 00:36:34,083
Kinokolekta ko ngayon ang dental calculus
363
00:36:34,083 --> 00:36:37,683
na nabuo sa ngipin ni Shanidar Z.
364
00:36:45,883 --> 00:36:49,803
Ang dental calculus,
ang nabuong crust sa ngipin.
365
00:36:49,803 --> 00:36:53,003
{\an8}Isang beses sa isang taon 'yan
inaalis ng dentista mo.
366
00:36:55,363 --> 00:36:57,443
Natural itong nabubuo sa bibig,
367
00:36:57,923 --> 00:37:02,043
at sa proseso, kinukulong nito
ang lahat ng napupunta sa bibig mo.
368
00:37:03,283 --> 00:37:06,923
Kaya marami tayong nakukuha
na impormasyon mula rito.
369
00:37:31,603 --> 00:37:34,603
Paulit-ulit ang kuwento
370
00:37:34,603 --> 00:37:38,923
na ang Neanderthals,
mga batikang mangangaso,
371
00:37:38,923 --> 00:37:41,883
kumakain ng karne, karne,
na may karne sa gilid.
372
00:37:48,403 --> 00:37:54,243
Sa nakalipas na 10
hanggang 20 taon lang namin nalaman
373
00:37:54,243 --> 00:37:58,003
na kumain din ng halaman ang Neanderthals.
374
00:38:10,483 --> 00:38:13,683
Para malaman
kung paano gawing masustansiya at nakakain
375
00:38:13,683 --> 00:38:16,683
'yong nakakalason pag hilaw,
376
00:38:17,643 --> 00:38:20,563
buong buhay 'yong inaaral.
377
00:38:24,563 --> 00:38:30,843
At kung isasaalang-alang natin
ang mga makabagong tagahanap ng pagkain,
378
00:38:30,843 --> 00:38:34,883
malamang mga babae ang dalubhasa
sa pangangalap ng kaalaman.
379
00:38:42,483 --> 00:38:47,243
Sa pagbuo ulit ng mga klase
ng halamang kinain ng Neanderthals,
380
00:38:51,763 --> 00:38:57,403
pwede nating masilip ang papel
ng kababaihan sa lipunan nila.
381
00:39:03,603 --> 00:39:08,843
Di natin malalaman ang buong kuwento,
pangalan, at mga pangarap nila sa buhay.
382
00:39:11,923 --> 00:39:15,123
Pero ikinalulugod kong makasali
sa isang proyekto
383
00:39:15,123 --> 00:39:20,043
na nagpapakita ulit
ng kahit kaunting bahagi ng buhay nila.
384
00:39:28,523 --> 00:39:31,163
At nagtataka ka, "Sino ang taong ito?
385
00:39:31,163 --> 00:39:34,083
Kumusta sila?
Ano'ng kuwento ng buhay nila?
386
00:39:34,083 --> 00:39:35,883
Paano sila napunta rito?"
387
00:39:40,123 --> 00:39:42,883
Nahihirapan akong isalin
388
00:39:42,883 --> 00:39:47,003
ang itsura ng bungo
sa posibleng itsura ng taong 'yon.
389
00:39:49,283 --> 00:39:53,523
Doon pumapasok ang talento
ng mga tao, gaya ng The Kennis Brothers.
390
00:40:04,843 --> 00:40:08,083
Eto ang data na ipinadala sa amin ni Emma.
391
00:40:08,083 --> 00:40:11,883
Halos buo ang bungo,
ayos na ayos, at naka-print pa.
392
00:40:11,883 --> 00:40:14,123
- Kaya nakikita na natin siya.
- Wow.
393
00:40:14,123 --> 00:40:15,963
{\an8}The Kennis Brothers ang tawag sa amin.
394
00:40:16,683 --> 00:40:21,003
{\an8}Kambal kami na may matinding interes
sa ebolusyon ng tao.
395
00:40:21,003 --> 00:40:22,563
Tingnan natin ang ilong.
396
00:40:22,563 --> 00:40:25,763
Mukhang Neanderthal ang ilong,
pero nakikita natin
397
00:40:25,763 --> 00:40:28,523
na sobrang kitid
ng kabilang bahagi ng ilong.
398
00:40:28,523 --> 00:40:31,123
Binubuo namin ulit
ang mga sinaunang taong nalipol na.
399
00:40:31,123 --> 00:40:33,003
Sinusubukan naming ipakita sa mga tao
400
00:40:33,003 --> 00:40:37,443
ang posibleng itsura
ng mga ninuno natin sa totoong buhay.
401
00:40:37,443 --> 00:40:40,523
Malalaking mata,
mataas na mukha, maliit na ilong.
402
00:40:40,523 --> 00:40:46,203
Alam mo na... parang salamin sa mata,
itong napakalaking salamin tulad ng...
403
00:40:46,203 --> 00:40:49,123
Kung ilalagay mo ang panga
sa baba nito, mukhang...
404
00:40:50,203 --> 00:40:53,763
Di talaga kami magaling sa eskuwela.
Di kami gaanong nagbasa.
405
00:40:53,763 --> 00:40:57,403
May nakita kaming magagandang larawan
ng Neanderthals sa library.
406
00:40:59,283 --> 00:41:01,803
Nakita namin agad
ang mga sira-sirang ngipin, mamma mia!
407
00:41:01,803 --> 00:41:03,803
- Pambihira 'yon.
- Tipikal na Neanderthal.
408
00:41:03,803 --> 00:41:07,563
- Ginamit nilang parang bisyo. Oo.
- Bisyo. Parang kasangkapan.
409
00:41:07,563 --> 00:41:09,083
Nakakamangha 'yon.
410
00:41:09,083 --> 00:41:13,603
Kung paano magiging mukha
ng tao ang mukha ng unggoy.
411
00:41:21,163 --> 00:41:26,123
Interesado kami sa Neanderthals
dahil sobrang laki ng ilong nila,
412
00:41:27,243 --> 00:41:28,803
namumugto pa ang mukha.
413
00:41:29,363 --> 00:41:34,043
Sa ebolusyon ng tao, di ka pa nakakita
ng ganoon kalaki at kakaibang mukha.
414
00:41:34,923 --> 00:41:36,603
Kaya nakakamangha tingnan.
415
00:41:45,963 --> 00:41:50,163
Karamihan, mga bungo ang nakukuha namin.
At karamihan doon, yupi na.
416
00:41:51,603 --> 00:41:53,443
Itatama namin ang mga bungo.
417
00:41:53,443 --> 00:41:57,203
Bubuuin namin sila
gamit ang mga forensic na paraan.
418
00:42:04,003 --> 00:42:08,563
Pag kompleto na ang bungo,
ilalagay na ang kapal ng tisyu,
419
00:42:08,563 --> 00:42:11,123
ang mga muscle at ang laman.
420
00:42:14,043 --> 00:42:17,483
Pinupuno namin ito
ng isang layer ng balat.
421
00:42:20,123 --> 00:42:22,203
{\an8}Gusto ko silang gawing parang tao,
422
00:42:22,203 --> 00:42:25,683
{\an8}di masyadong mabangis,
pero di masyadong cliché.
423
00:42:42,883 --> 00:42:44,083
Sige, halika na.
424
00:42:46,883 --> 00:42:49,283
Sana maraming makakita sa mukhang ito
425
00:42:49,283 --> 00:42:52,043
at makita nilang kakaiba talaga ito.
426
00:42:53,563 --> 00:42:56,283
Kakaiba ang mga bahagi ng mukha nila.
427
00:42:57,683 --> 00:43:01,163
At kapansin-pansin 'yon
dahil pareho ang laki ng utak natin.
428
00:43:01,163 --> 00:43:04,403
Mga tao rin sila gaya natin,
pero may mga pagkakaiba pa rin,
429
00:43:04,403 --> 00:43:06,883
at nakakamangha 'yon, bakit naiiba sila?
430
00:43:09,203 --> 00:43:12,043
Parallel evolution talaga ito sa atin.
431
00:43:13,563 --> 00:43:15,563
- Sige.
- Oo, sige. Okay.
432
00:43:15,563 --> 00:43:18,923
At bakit nawala ang isa,
pero buhay pa ang isa?
433
00:43:18,923 --> 00:43:22,043
Nakakamangha 'yon.
Sila ang isang bersiyon natin.
434
00:43:29,323 --> 00:43:32,403
Sa kasaysayan, ang "isang bersiyon natin",
435
00:43:32,403 --> 00:43:36,083
inakalang di kasintalino ng species natin.
436
00:43:41,963 --> 00:43:48,723
Homo Sapiens lang ang may imahinasyon,
nakakapaglikha, at nakakapag-imbento.
437
00:44:00,843 --> 00:44:03,043
Pero nasira ang pagkiling na ito
438
00:44:03,043 --> 00:44:09,843
ng natagpuan sa loob ng isang lihim
at pambihirang kuweba sa France.
439
00:44:22,603 --> 00:44:26,883
Una, pumapasok kami
sa isang napakakipot na espasyo.
440
00:44:29,643 --> 00:44:33,243
Kailangan mong mag-ingat sa pagpasok.
441
00:44:33,243 --> 00:44:35,603
Itulak mo ang bag mo sa harap mo.
442
00:44:56,443 --> 00:44:58,523
Doon, papasok ka na sa ibang mundo.
443
00:45:14,483 --> 00:45:17,723
Di talaga natural ang pagpasok
sa mga kuweba.
444
00:45:23,483 --> 00:45:26,923
Kinatatakutan ng mga tao
ang mga lugar na ito.
445
00:45:35,403 --> 00:45:37,723
Lalo na ang pinakailalim na bahagi.
446
00:45:50,923 --> 00:45:54,163
{\an8}Matagal nang nandoon ang kuweba.
447
00:45:55,363 --> 00:45:57,323
Isang milyong taon na siguro.
448
00:45:58,123 --> 00:46:01,563
Ramdam mo rin 'yan pagpasok mo roon.
449
00:46:02,083 --> 00:46:06,283
'Yong uri ng kapaligiran
na may napakahabang kasaysayan.
450
00:46:10,443 --> 00:46:15,003
Lakarin mo lang nang kaunti, makikita mo,
may magaganda at kalmadong lawa.
451
00:46:20,163 --> 00:46:22,403
Ang kuweba, hinubog ng tubig
452
00:46:23,163 --> 00:46:28,523
na pumapatak at bumubuo
ng magagandang stalagmite, stalactite.
453
00:46:34,123 --> 00:46:36,283
Kapansin-pansin talaga...
454
00:46:37,683 --> 00:46:40,603
makikita mong may pattern.
455
00:46:41,843 --> 00:46:43,883
Bumubuo sila ng mga bilog.
456
00:46:55,043 --> 00:46:58,203
Di mo ito makikita
sa isang natural na kuweba.
457
00:47:06,963 --> 00:47:08,403
Maganda ang pagkakagawa.
458
00:47:08,403 --> 00:47:09,963
PROPESOR JACQUES JAUBERT
459
00:47:11,843 --> 00:47:15,963
{\an8}Sa pagkakaintindi namin,
may ginamit na architectural tricks.
460
00:47:24,123 --> 00:47:28,683
Maliliit na elemento
para magkasya ang malalaking stalagmite.
461
00:47:32,003 --> 00:47:35,883
Talagang inayos at pinag-isipan ang lahat.
462
00:47:46,523 --> 00:47:52,083
Para sa isang archaeologist,
kakaiba ito. Walang katumbas.
463
00:48:02,003 --> 00:48:04,763
Sa pinakamalaking pabilog na estruktura,
464
00:48:04,763 --> 00:48:09,203
may napakagandang apuyan
na gawa sa stalagmites.
465
00:48:12,243 --> 00:48:15,563
May thermal alteration dito,
pero di ito nag-iisa.
466
00:48:15,563 --> 00:48:17,723
Marami ito...
467
00:48:17,723 --> 00:48:20,323
- Magkasundo tayo, 'yan ang apuyan.
- Oo.
468
00:48:20,323 --> 00:48:21,523
Ito ang apuyan.
469
00:48:24,763 --> 00:48:30,803
May ilang lugar dito
kung saan nagkaroon ng apoy.
470
00:48:33,283 --> 00:48:34,283
Number 38,
471
00:48:34,283 --> 00:48:37,763
'yong sa gitna.
472
00:48:37,763 --> 00:48:40,603
Para kaming nasa camping sa ginawa namin,
473
00:48:40,603 --> 00:48:46,043
kumuha kami ng kahoy
at gumawa ng apuyan na mukhang teepee,
474
00:48:46,043 --> 00:48:47,963
parang tuldok ang porma.
475
00:48:47,963 --> 00:48:51,323
Kapana-panabik ito
dahil may mga bakas ng uling,
476
00:48:51,323 --> 00:48:53,483
thermal alterations.
477
00:48:53,483 --> 00:48:57,043
May uling na itim, pula, at kulay-ube.
478
00:49:03,523 --> 00:49:07,803
Siyempre, sa lahat ng tradisyonal
o sinaunang populasyon,
479
00:49:07,803 --> 00:49:10,243
alam nating isang simbolo ang apoy.
480
00:49:32,523 --> 00:49:38,403
Makikita sa lupa
ang maliliit na piraso ng sunog na kahoy.
481
00:49:41,083 --> 00:49:44,803
Kaya malamang, pumapasok sila
sa kuweba na may dalang mga sulo.
482
00:49:50,323 --> 00:49:53,443
Kung nasa gitna kayo
ng kuweba nang walang ilaw,
483
00:49:53,443 --> 00:49:54,883
delikado talaga.
484
00:49:56,483 --> 00:49:59,483
Kaya kailangan n'yong mag-usap nang maigi.
485
00:50:10,963 --> 00:50:13,883
Kailangan n'yong makabisado ang apoy,
486
00:50:18,523 --> 00:50:19,563
ang ilaw.
487
00:50:27,003 --> 00:50:30,803
Kaya ang unang idea,
tukuyin ang edad ng mga estrukturang ito.
488
00:50:43,323 --> 00:50:46,123
Ito ang cores ng Bruniquel Cave,
489
00:50:46,123 --> 00:50:51,243
at sinasabi ng mga ito
ang edad ng mga estruktura.
490
00:50:54,723 --> 00:50:57,203
Sa pag-aaral ng anim na magkakaibang core,
491
00:50:57,203 --> 00:51:03,243
masasabi natin
na 176,500 taon ang eksaktong edad nito,
492
00:51:03,243 --> 00:51:06,683
at talagang nakakamangha ito.
493
00:51:12,043 --> 00:51:16,403
Neanderthals lang ang nasa Europe
175,000 taon ang nakaraan.
494
00:51:18,123 --> 00:51:22,563
Sa mundo, ang Bruniquel
ang pinakamatanda na kitang konstruksiyon.
495
00:51:31,483 --> 00:51:34,403
Nakakaantig makita 'yong mga estruktura,
496
00:51:34,403 --> 00:51:38,203
lalo na, pag alam mo
na sobrang tanda na nila.
497
00:51:51,243 --> 00:51:56,643
Ang tanong na paulit-ulit na bumabalik,
"Para saan ang mga estruktura?"
498
00:52:20,443 --> 00:52:23,763
Parang mundo ang bilog.
499
00:52:23,763 --> 00:52:28,043
Kaya nasa loob ka ng mundo,
sa labas ng mundo, mga ganitong konsepto.
500
00:52:30,683 --> 00:52:35,123
Sa Native Americans,
kung saan may mga ganitong bilog,
501
00:52:35,123 --> 00:52:38,883
may koneksiyon ang mga tao
sa matataas na espiritu.
502
00:52:49,723 --> 00:52:51,963
Ito ba ang simula ng relihiyon?
503
00:53:01,403 --> 00:53:05,763
Mahalagang tanong ito,
pero talagang mahirap sagutin.
504
00:53:20,323 --> 00:53:25,483
Kaya mas nakikita natin ang Neanderthals
505
00:53:27,363 --> 00:53:30,243
bilang mas matandang sangkatauhan,
506
00:53:32,603 --> 00:53:38,043
na parami nang parami ang pagkakapareho
sa modernong tao.
507
00:53:52,403 --> 00:53:54,283
At dahil sa Bruniquel,
508
00:53:55,683 --> 00:54:02,683
nadagdagan ang relasyon natin
sa isang napakatandang ninuno.
509
00:54:11,923 --> 00:54:15,963
Kahanga-hangang parte
ang mga misteryosong bilog sa Bruniquel
510
00:54:15,963 --> 00:54:19,963
ng nangyayaring pagsusuri
sa kultura ng Neanderthal...
511
00:54:25,763 --> 00:54:28,163
na nagsimula sa Shanidar,
512
00:54:28,803 --> 00:54:32,043
at nagpapatuloy hanggang ngayon.
513
00:54:44,843 --> 00:54:48,283
Ngayong taon, may nahanap kami
na mga nakahiwalay na piraso
514
00:54:48,283 --> 00:54:51,203
ng tingin naming posibleng isang kalansay.
515
00:54:53,243 --> 00:54:55,283
May nahanap yata kami
na isa pang indibidwal.
516
00:54:57,283 --> 00:54:59,883
May kaliwang talim ng balikat.
517
00:55:00,883 --> 00:55:03,763
Sapat din ang pagkabuo ng kanang kamay.
518
00:55:07,763 --> 00:55:10,323
May nakita kaming apat na daliri,
519
00:55:10,323 --> 00:55:13,123
halos sakto
sa tamang puwesto nila sa katawan.
520
00:55:13,123 --> 00:55:15,563
'Yan ang tinatawag naming articulated.
521
00:55:15,563 --> 00:55:19,083
Ang mga bagong labi,
kabilang sa grupo ng mga katawan
522
00:55:19,083 --> 00:55:23,923
na kasama ang Shanidar 4 at Shanidar Z.
523
00:55:26,443 --> 00:55:29,643
Kapana-panabik talaga dahil ebidensiya ito
524
00:55:29,643 --> 00:55:35,443
na nilagay ng Neanderthals ang mga namatay
sa kanila sa iisang lugar.
525
00:55:39,203 --> 00:55:43,683
Maraming beses ba silang bumalik
sa lugar na 'yon,
526
00:55:43,683 --> 00:55:47,443
at posibleng ilang dekada
o ilang libong taon ang pagitan?
527
00:55:48,843 --> 00:55:50,403
Kaya mapapatanong ka,
528
00:55:50,403 --> 00:55:56,443
"Nagkataon lang ba ito o sinadya?"
529
00:55:57,683 --> 00:56:01,283
At kung ganoon, bakit?
At bakit sila pabalik-balik doon?
530
00:56:10,043 --> 00:56:15,843
Noong inilibing si Shanidar Z,
may bato sa likod ng bungo.
531
00:56:18,443 --> 00:56:22,323
At kapansin-pansin 'yon
dahil parang wala sa lugar.
532
00:56:24,803 --> 00:56:28,003
Kaya iniisip namin,
533
00:56:28,003 --> 00:56:30,963
sinadya ba itong ilagay doon?
534
00:56:37,923 --> 00:56:39,843
At kapansin-pansin din,
535
00:56:39,843 --> 00:56:43,363
sa kabilang bahagi ng katawan,
may malaking patayong bloke.
536
00:56:52,723 --> 00:56:56,123
Kung may malalaking patayong bloke
na lumalabas sa lupa,
537
00:56:56,123 --> 00:56:59,683
may posibilidad na nagsilbi ito
na isang uri ng pananda.
538
00:57:04,443 --> 00:57:07,523
Kaya mukhang may ilang indibidwal
na inilibing dito,
539
00:57:07,523 --> 00:57:09,963
at pabalik-balik sila dahil doon,
540
00:57:11,043 --> 00:57:14,363
sa lugar na ito
na minarkahan ng isang natatanging bato,
541
00:57:14,363 --> 00:57:16,523
sa isang natatanging kuweba.
542
00:57:24,803 --> 00:57:27,643
Mas napapatunayang tama si Ralph Solecki,
543
00:57:27,643 --> 00:57:32,683
na ang Shanidar Cave,
espesyal na lugar para sa Neanderthals.
544
00:57:38,923 --> 00:57:41,323
Naglalagay sila ng mga bangkay.
545
00:57:41,323 --> 00:57:42,763
Nasa mundo sila,
546
00:57:42,763 --> 00:57:46,563
kung saan pabalik-balik
at tumira sila rito.
547
00:57:50,443 --> 00:57:55,603
Ang grupo ng mga labi, posibleng katibayan
ng libingan ng Neanderthal,
548
00:57:56,483 --> 00:57:59,603
isang discovery
na may malalalim na implikasyon.
549
00:58:02,123 --> 00:58:05,043
Ang pagtrato ng mga tao sa patay,
550
00:58:05,043 --> 00:58:11,163
makakapagbigay ng mga mahalagang pananaw
sa pag-iisip, imahinasyon, emosyon.
551
00:58:13,283 --> 00:58:14,963
Sinasalamin din nito
552
00:58:14,963 --> 00:58:18,003
kung paano natin tinitingnan
ang mismong kamatayan,
553
00:58:18,883 --> 00:58:22,963
at kung, halimbawa,
naniniwala tayong may kabilang buhay.
554
00:58:26,243 --> 00:58:32,523
Bahagi ito ng pagtaas ng pakiramdam
na komplikado ang kultura ng Neanderthal.
555
00:58:34,323 --> 00:58:35,883
Pero wala sila rito.
556
00:58:40,883 --> 00:58:43,603
Ang mga libingan
ang mga pinakabagong bakas
557
00:58:43,603 --> 00:58:45,483
ng pag-uugali ng Neanderthal
558
00:58:45,483 --> 00:58:48,803
na napreserba sa loob
ng pambihirang kuwebang ito.
559
00:58:54,443 --> 00:58:59,123
Pero, marahil, nananatili pa rin
ang pinakamalaking misteryo.
560
00:59:04,443 --> 00:59:10,963
Bakit ang isang anyo ng sangkatauhan,
na lumago nang 300,000 taon, nawala
561
00:59:12,323 --> 00:59:14,603
apatnapung libong taon ang nakaraan?
562
00:59:20,803 --> 00:59:23,523
Marahil pinakamaiging maghanap
ng mga sagot
563
00:59:23,523 --> 00:59:26,763
sa mga baybayin ng Mediterranean Sea
564
00:59:26,763 --> 00:59:30,563
sa isa sa mga huling kuta ng Neanderthals.
565
00:59:38,283 --> 00:59:40,803
Buweno, nakaupo tayo sa gilid ng bangin.
566
00:59:42,763 --> 00:59:46,043
{\an8}Malapit na malapit sa tinawag
ng kaibigan ko na Neanderthal City...
567
00:59:47,683 --> 00:59:50,963
dahil isa itong hanay
ng mga kuwebang malapit sa tubig,
568
00:59:50,963 --> 00:59:53,563
sa silangang bahagi ng Rock of Gibraltar.
569
00:59:58,083 --> 01:00:01,243
Ang Gorham's Cave complex,
isang serye ng mga kuweba,
570
01:00:01,883 --> 01:00:04,643
at lahat ng kuwebang ito,
nagpapakita ng klarong ebidensiya
571
01:00:04,643 --> 01:00:08,883
ng presensiya at pananatili ng Neanderthal
sa loob ng mahabang panahon.
572
01:00:18,643 --> 01:00:23,203
May ebidensiya tayo na hindi bababa
sa 125,000 taon ang edad.
573
01:00:28,803 --> 01:00:33,323
Nakahukay ang team ng ebidensiya
na kahit 40,000 taon ang nakaraan,
574
01:00:33,323 --> 01:00:36,723
ginagamit pa ng Neanderthals
ang mga kuweba.
575
01:00:43,243 --> 01:00:46,243
Sa huling 100,000 taon ng pag-iral nila,
576
01:00:46,243 --> 01:00:49,483
pabago-bago ang mundo ng Neanderthals.
577
01:01:07,083 --> 01:01:09,243
Brutal ang mga pagbabago ng klima.
578
01:01:09,243 --> 01:01:11,443
Nagkaroon na dati ng ice ages,
579
01:01:11,443 --> 01:01:15,163
pero ang huli siguro
ang nagdala ng pinakamalalang epekto.
580
01:01:15,163 --> 01:01:18,403
Kumalat talaga sa timog
ang Scandinavian ice sheet.
581
01:01:18,923 --> 01:01:22,243
Ang France at Gitnang Europe,
halos maging steppe-tundra.
582
01:01:23,323 --> 01:01:25,283
Malupit talaga ang mundong 'yon.
583
01:01:28,563 --> 01:01:30,883
Hindi umabot sa timog ang tundra,
584
01:01:31,723 --> 01:01:34,283
pero halata pa rin ang mga pagbabago.
585
01:01:34,283 --> 01:01:38,403
Pag sobrang lamig,
maraming tubig ang nakukulong bilang yelo,
586
01:01:38,403 --> 01:01:41,483
sa ice sheets, glaciers,
at bumababa ang sea level.
587
01:01:45,323 --> 01:01:47,723
Noong mas mababa
ang sea level kaysa ngayon,
588
01:01:47,723 --> 01:01:50,203
naglantad dapat 'yon
ng malawak na kapatagan
589
01:01:50,203 --> 01:01:55,123
kung saan nakatira ang herbivores
at mga ibon,
590
01:01:55,123 --> 01:01:58,283
kung saan may mabababaw na lawa
na may tubig-tabang.
591
01:02:01,523 --> 01:02:05,323
Alam dapat nila
kung aling species ang pwedeng kainin,
592
01:02:05,323 --> 01:02:09,283
saan sila hahanapin,
at kung saan sila magagamit.
593
01:02:11,563 --> 01:02:16,763
Maliit lang na sample ito ng lahat ng buto
at labi na nakita namin sa mga kuweba.
594
01:02:16,763 --> 01:02:21,883
May libo-libong artifacts kaming nakita
sa nakaraang 30 taon.
595
01:02:24,203 --> 01:02:26,763
Kumakain sila ng mga hayop na di inaasahan
596
01:02:26,763 --> 01:02:29,363
{\an8}at di karaniwang nauugnay sa Neanderthals.
597
01:02:31,923 --> 01:02:35,923
May ebidensiya kami
na bumaba sila sa mabatong baybayin
598
01:02:35,923 --> 01:02:37,323
at nanguha ng limpets.
599
01:02:37,323 --> 01:02:39,683
At, sa katunayan, may limpet ako rito,
600
01:02:39,683 --> 01:02:44,163
na may nakaipit na batong kasangkapan.
601
01:02:44,163 --> 01:02:46,963
Nandito kung saan iniwan ng Neanderthal.
602
01:02:49,483 --> 01:02:54,083
Pero may nakuha kaming buto
na galing sa karaniwang dolphin,
603
01:02:55,243 --> 01:02:57,043
at may mga marka ng hiwa ito.
604
01:02:58,803 --> 01:03:03,323
Baka patay na ang dolphin
sa pampang, pero binalatan nila.
605
01:03:03,963 --> 01:03:06,483
Kinuha nila ang laman para kainin.
606
01:03:10,723 --> 01:03:15,323
Namayagpag ang Neanderthals sa Europe
nang mas matagal kaysa sa pag-iral natin.
607
01:03:15,323 --> 01:03:16,243
Sigurado 'yan.
608
01:03:23,963 --> 01:03:26,803
Para sa akin,
sinasabi nitong matalino sila,
609
01:03:26,803 --> 01:03:29,723
at nauunawaan nila ang kapaligiran nila.
610
01:03:34,323 --> 01:03:36,963
Sa puntong 'yon, sobrang matagumpay sila.
611
01:03:42,883 --> 01:03:46,763
Mga tao ang Neanderthals. Matatag sila.
612
01:03:46,763 --> 01:03:49,123
Kagaya lang natin sila.
613
01:03:49,123 --> 01:03:51,763
Pero isang araw, natapos ang lahat.
614
01:03:55,163 --> 01:03:58,083
Na nagpapalalim sa misteryo
ng pagkawala nila.
615
01:03:58,923 --> 01:03:59,883
Kung tutuusin,
616
01:03:59,883 --> 01:04:04,403
kung matagal na naging matibay
ang Gibraltar Neanderthals,
617
01:04:05,243 --> 01:04:06,843
ano ang nangyari sa mundo?
618
01:04:07,723 --> 01:04:12,003
Iniuugnay ng mga tao ang Ice Age
sa paglamig, na totoo naman,
619
01:04:12,003 --> 01:04:13,923
pero mas naging tuyo rin noon.
620
01:04:15,563 --> 01:04:18,923
Ang pagbabagong tumama
sa Neanderthals sa Gibraltar,
621
01:04:18,923 --> 01:04:25,283
sa tingin ko, may kaugnayan
sa pagkawala ng maraming puno.
622
01:04:30,123 --> 01:04:32,243
Bakit mahalaga ang mga puno?
623
01:04:32,243 --> 01:04:36,323
Dahil sa kanila,
makakatambang ka sa malaking biktima.
624
01:04:41,363 --> 01:04:44,443
Sa paglipas ng panahon,
ang buong pangangatawan nila,
625
01:04:44,443 --> 01:04:48,403
naging katulad na ng isang wrestler,
kung nakukuha mo,
626
01:04:48,403 --> 01:04:51,763
nakakatalon sa ibabaw
ng mga hayop na may dalang mga sibat,
627
01:04:51,763 --> 01:04:54,363
tinutusok at pinapatay nila ang mga hayop.
628
01:04:58,803 --> 01:05:02,083
Biglang naging bukas na tanawin
ang mundong 'yon.
629
01:05:02,083 --> 01:05:05,643
Nakikita ng mga hayop ang pagdating mo.
Di ka makakalapit.
630
01:05:10,203 --> 01:05:11,763
Pagdating ng pagbabago,
631
01:05:11,763 --> 01:05:15,283
di nakasabay ang biology nila
sa sobrang bilis nito.
632
01:05:29,723 --> 01:05:31,363
Iyon ang tumama sa kanila.
633
01:05:42,363 --> 01:05:45,803
Iniisip natin
na tayo ang rurok ng ebolusyon,
634
01:05:45,803 --> 01:05:48,203
ganoon natin ipinipinta
ang mga sarili natin.
635
01:05:48,203 --> 01:05:51,643
Kahit tungkol sa Neanderthals,
nandito tayo, at wala sila,
636
01:05:51,643 --> 01:05:53,563
dahil mas magaling tayo sa kanila.
637
01:05:54,323 --> 01:06:00,883
Pero pwede kang masanay
at mamayagpag sa isang planeta,
638
01:06:00,883 --> 01:06:03,563
gaya siguro natin ngayon.
639
01:06:04,323 --> 01:06:08,243
Pero sinasabi ng kuwento
na may iba pang paraan ng pagiging tao,
640
01:06:08,243 --> 01:06:11,003
at minsan papalya ang mga paraang 'yon.
641
01:06:15,883 --> 01:06:19,683
Parang namamayagpag tayo
sa planeta, pero dapat alam natin ito.
642
01:06:26,803 --> 01:06:32,403
Mga 40,000 taon ang nakaraan,
nauubos na ang Neanderthals.
643
01:06:33,323 --> 01:06:38,603
Hindi lang sa Gibraltar,
pero sa buong mundo nila.
644
01:06:42,563 --> 01:06:45,843
Ang pagbabago ng klima,
isang salik sa paghina nila.
645
01:06:48,603 --> 01:06:54,563
Pero pati na rin ang pagtaas
ng kompetisyon sa isa pang species.
646
01:06:59,523 --> 01:07:05,403
Hanggang ngayon, lahat tayo,
may kaunting Neanderthal DNA.
647
01:07:09,363 --> 01:07:12,803
Isang pamana ng mga nawala nating ninuno.
648
01:07:16,883 --> 01:07:21,323
Sa loob ng 100,000 taon,
kumalat ang Homo Sapiens
649
01:07:21,323 --> 01:07:25,803
mula sa Africa papunta sa Europe at Asia,
650
01:07:29,403 --> 01:07:33,363
at nakatagpo sila ng Neanderthals
habang naglalakbay sila.
651
01:08:03,323 --> 01:08:06,683
Posibleng naging marahas ang ilan
sa mga pagtatagpong ito.
652
01:08:44,723 --> 01:08:49,723
Pero ang ilan,
siguro, mas naging mapayapa.
653
01:08:54,123 --> 01:08:59,203
Isang grupo ng mga tao
na kinikilala ang pagkatao ng iba.
654
01:09:08,883 --> 01:09:11,243
Posibleng napunta ang Homo Sapiens
655
01:09:11,243 --> 01:09:14,563
sa Middle East
sa epikong paglalakbay nila.
656
01:09:17,523 --> 01:09:23,923
Malapit sa libingan ng mga ninuno
ng Shanidar Neanderthals.
657
01:09:38,563 --> 01:09:42,963
Ang Neanderthals,
nasa loob ng maraming Homo Sapiens.
658
01:09:46,283 --> 01:09:51,203
At naniniwala akong pinsan natin sila.
659
01:09:51,203 --> 01:09:53,963
Magkadugo tayo.
660
01:09:53,963 --> 01:09:56,123
Pareho tayo ng mga ninuno.
661
01:10:04,883 --> 01:10:07,763
Isa sa mga kawili-wiling bagay
sa arkeolohiya,
662
01:10:07,763 --> 01:10:10,683
ang pagkakaiba-iba ng mga paraan
ng pagiging tao.
663
01:10:12,643 --> 01:10:16,243
Makikita natin sa mga kalansay ng mga tao
664
01:10:16,243 --> 01:10:20,043
kung paano sila namuhay
at ano ang naranasan nila sa mundo.
665
01:10:22,963 --> 01:10:26,203
Sa paghukay kay Shanidar Z,
may nakita kaming mga katangian
666
01:10:26,203 --> 01:10:28,843
na nagsasabi
na nasa wastong gulang na sila,
667
01:10:28,843 --> 01:10:32,203
pero di namin alam
kung ilang taon sila noong mamatay,
668
01:10:32,203 --> 01:10:34,483
di namin alam kung lalaki o babae,
669
01:10:34,483 --> 01:10:37,643
at wala rin kaming masyadong alam
sa buhay nila.
670
01:10:40,723 --> 01:10:44,763
Kaya mga ganoong tanong
ang sinusubukan naming sagutin ngayon.
671
01:10:46,443 --> 01:10:51,243
Ito ang kaliwang radius.
Ito ang isa sa mga buto sa braso.
672
01:10:52,523 --> 01:10:55,643
Masasabi na nating maliit na tao ito,
673
01:10:56,683 --> 01:11:02,443
nasa pagitan ng isa't kalahati,
o 1.55 metro hanggang 1.60 metro ang taas.
674
01:11:03,403 --> 01:11:05,963
Mahigit limang talampakan lang 'yon.
675
01:11:08,443 --> 01:11:12,683
Eto ang bahagi ng ibabang panga,
ang mandible, na may ilang ngipin.
676
01:11:12,683 --> 01:11:16,003
Mahalagang mapansin
na marami sa mga ngiping ito,
677
01:11:16,003 --> 01:11:19,803
lalo na ang mga ngipin sa harap,
sobrang sira na.
678
01:11:20,803 --> 01:11:21,883
'Yan ang enamel,
679
01:11:22,403 --> 01:11:25,803
sira na talaga, lahat ng ngiping ito.
680
01:11:27,083 --> 01:11:30,683
Sigurado, para sa Neanderthal
na may ganito kasirang ngipin,
681
01:11:30,683 --> 01:11:32,643
dapat mas matanda sila,
682
01:11:33,443 --> 01:11:36,963
malamang nasa pagitan ng 40 at 50.
683
01:11:42,323 --> 01:11:46,323
May mga paraan para malaman ang kasarian
ng indibidwal mula sa kalansay.
684
01:11:47,763 --> 01:11:50,923
Gumamit kami ng teknik
na tinatawag na proteomics,
685
01:11:50,923 --> 01:11:53,483
kung saan pinag-aaralan ang mga protina
686
01:11:53,483 --> 01:11:55,083
sa enamel ng ngipin,
687
01:11:55,083 --> 01:11:59,443
dahil alam naming may partikular
na protinang ginagawa,
688
01:11:59,443 --> 01:12:05,603
habang nabubuo 'yong enamel,
na may ibang bersiyon na na-encode
689
01:12:05,603 --> 01:12:08,763
ng nasa X chromosome
kumpara sa nasa Y chromosome.
690
01:12:11,243 --> 01:12:15,403
Ibig sabihin, babaeng indibidwal ito.
691
01:12:21,683 --> 01:12:25,803
Madalas, akala natin,
mga lalaki ang Neanderthals,
692
01:12:25,803 --> 01:12:30,603
o nakapokus tayo
sa mga aspeto ng pag-uugali ng lalaki.
693
01:12:32,843 --> 01:12:36,523
Kapana-panabik na pagkakataon ito
para lubusang maunawaan
694
01:12:36,523 --> 01:12:38,483
ang lipunan ng Neanderthal.
695
01:12:45,163 --> 01:12:48,763
Tingin ko,
kung bubuuin ulit ang posibleng itsura
696
01:12:48,763 --> 01:12:52,483
ng babaeng Neanderthal na ito
697
01:12:52,483 --> 01:12:55,323
noong buhay siya,
kapana-panabik talaga 'yon.
698
01:12:57,083 --> 01:13:00,563
- Sige, Doctor Pomeroy.
- Alamin natin.
699
01:13:01,963 --> 01:13:03,723
May nakahanda na tayo.
700
01:13:04,923 --> 01:13:05,763
Oo.
701
01:13:13,683 --> 01:13:14,803
Sisimulan ko rito.
702
01:13:21,763 --> 01:13:23,163
- Wow.
- Wow.
703
01:13:26,643 --> 01:13:28,163
- Buweno.
- Buweno.
704
01:13:28,843 --> 01:13:31,923
Nakakamangha,
baligtarin natin para makita ng iba.
705
01:13:33,083 --> 01:13:34,003
Wow.
706
01:13:36,483 --> 01:13:41,163
- Nakatingin siya sa akin.
- Oo. Pinakamatagal kayong nagkasama, kaya...
707
01:13:42,163 --> 01:13:44,763
- Naaalala mo rin ang ilong at...
- Oo.
708
01:13:45,603 --> 01:13:47,123
- Ang galing.
- Oo.
709
01:13:47,123 --> 01:13:52,403
Nakakatuwa kung paano nila ginawa
ang emosyong nakabalot sa mukha niya.
710
01:13:52,403 --> 01:13:56,043
'Yan ang kagandahan
ng mga ganitong reconstruction,
711
01:13:56,043 --> 01:14:02,243
may mga bumabatikos, "Di natin malalaman
ang eksaktong itsura ng mga tao."
712
01:14:02,243 --> 01:14:06,003
May iba't ibang pagpapalagay
na dapat gawin, at totoo 'yon,
713
01:14:06,003 --> 01:14:12,283
pero... sa tingin ko, nabibigyan ka nito
ng idea kung paano siya bilang tao.
714
01:14:17,883 --> 01:14:21,603
Naiintindihan niya ang kahulugan
ng pagiging tao.
715
01:14:21,603 --> 01:14:24,803
Ang posibleng kahulugan
ng pagiging taong Neanderthal.
716
01:14:24,803 --> 01:14:27,123
Kahit paano, may idea ka na...
717
01:14:27,883 --> 01:14:31,163
Siguro, malalim ang kasaysayan
ng buhay ng taong ito.
718
01:14:39,323 --> 01:14:44,163
{\an8}Ang matatanda,
dahil sa kaalaman at karanasan nila,
719
01:14:45,003 --> 01:14:48,483
{\an8}ang dapat nakaalam
kung nasaan ang magagandang lugar.
720
01:14:51,923 --> 01:14:55,123
Ang alaalang 'yon,
kung nanatili lang sa isip niya
721
01:14:55,123 --> 01:15:01,323
o ibinahagi niya
sa pamamagitan ng mga kanta at kuwento
722
01:15:01,323 --> 01:15:03,883
sa mga anak at apo niya,
723
01:15:03,883 --> 01:15:06,723
mahalaga talaga 'yon sa grupo.
724
01:15:08,323 --> 01:15:14,323
Sa maraming paraan, 'yon ang simula
ng sibilisasyong mas totoo
725
01:15:14,323 --> 01:15:18,243
kaysa sa unang beses
na may nagtayo ng gusali o anuman.
726
01:15:23,483 --> 01:15:29,123
Malamang, siya ang imbakan ng kaalaman,
at nagkaroon siya ng malaking papel
727
01:15:29,123 --> 01:15:31,723
sa pagpasa noon sa susunod na henerasyon.
728
01:15:31,723 --> 01:15:35,643
At heto tayo, makalipas ang 75,000 taon,
729
01:15:36,923 --> 01:15:39,723
natututo pa rin sa kanya.
730
01:15:55,363 --> 01:15:59,603
Maraming itinuro sa atin ang Shanidar Cave
tungkol sa Neanderthals,
731
01:16:00,283 --> 01:16:02,163
at tinuturuan pa rin tayo nito.
732
01:16:07,203 --> 01:16:11,843
Pero dahil dito, napaisip tayo
kung ano ang ibig sabihin ng pagiging tao.
733
01:16:16,003 --> 01:16:19,363
Mga bagay tulad ng pagkakaroon
ng malasakit sa isa't isa.
734
01:16:22,483 --> 01:16:24,923
Kung paano natin hinaharap ang kamatayan.
735
01:16:27,323 --> 01:16:30,323
At kung ano ang mangyayari sa ating lahat.
736
01:16:38,763 --> 01:16:41,323
Sa ngayon, snapshot ang nakukuha natin,
737
01:16:41,323 --> 01:16:46,163
at nakakamangha at sagana ito,
pero di natin nakikita ang buong larawan,
738
01:16:46,163 --> 01:16:49,443
at marami pang dapat matuklasan
739
01:16:52,283 --> 01:16:57,003
para maintindihan natin
ang "pagiging tao" at "sangkatauhan".
740
01:18:56,083 --> 01:18:59,123
{\an8}Tagapagsalin ng Subtitle:
Marionne Dominique Mancol