1 00:00:06,965 --> 00:00:12,005 EEN NETFLIX-DOCUMENTAIREREEKS 2 00:00:12,095 --> 00:00:16,635 Albie Sachs is een Zuid-Afrikaanse activist, advocaat, schrijver en… 3 00:00:16,725 --> 00:00:19,765 …voormalige rechter, aangesteld door Nelson Mandela… 4 00:00:19,853 --> 00:00:22,863 …aan het eerste grondwettelijke hof van Zuid-Afrika. 5 00:00:23,648 --> 00:00:25,858 Tijdens de strijd tegen de apartheid… 6 00:00:25,942 --> 00:00:31,612 …overleefde Albie een bom die in zijn auto was geplaatst door de Veiligheidsdienst. 7 00:00:32,198 --> 00:00:35,288 Hij verloor een arm en het zicht in één oog. 8 00:00:35,368 --> 00:00:39,498 Toch, toen hem jaren later werd gevraagd wat de wereld het meest nodig heeft… 9 00:00:39,581 --> 00:00:41,831 …blijft zijn antwoord onverschrokken. 10 00:00:43,293 --> 00:00:46,593 Het woord vriendelijkheid komt steeds in me op. 11 00:00:48,548 --> 00:00:53,548 En misschien omdat er zoveel opschepperij is… 12 00:00:53,636 --> 00:00:56,716 …is het populair geworden. Het wordt ondersteund. 13 00:00:57,348 --> 00:01:02,598 Maar je ontzenuwt het door je aan te sluiten bij anderen… 14 00:01:03,271 --> 00:01:05,071 …door contact met anderen… 15 00:01:05,148 --> 00:01:10,858 …door energie in dezelfde richting te sturen… 16 00:01:11,571 --> 00:01:16,371 …en door diversiteit te accepteren en te omarmen. 17 00:01:16,451 --> 00:01:19,291 Dit is geïnspireerd door Nelson Mandela. 18 00:01:19,370 --> 00:01:24,580 Hij zei ooit: 'Wat telt in het leven is niet alleen 't feit dat we hebben geleefd. 19 00:01:24,667 --> 00:01:28,457 Maar het verschil dat we hebben gemaakt in het leven van anderen… 20 00:01:28,546 --> 00:01:32,086 …dat bepaalt wat de betekenis van ons leven is.' 21 00:01:32,842 --> 00:01:36,352 Zijn leven heeft een blijvende stempel gedrukt op de wereld. 22 00:01:36,429 --> 00:01:40,519 Een erfenis die zoveel anderen heeft geïnspireerd om op te staan. 23 00:01:40,600 --> 00:01:43,980 Te vechten voor verandering en om leiders te worden. 24 00:01:44,062 --> 00:01:47,072 Dit is ter nagedachtenis aan Madiba. 25 00:01:47,148 --> 00:01:51,188 Het is gemaakt om ons te herinneren aan 't verschil dat één persoon kan maken. 26 00:01:51,277 --> 00:01:54,607 Het gaat om mensen die dappere keuzes hebben gemaakt. 27 00:01:54,697 --> 00:01:58,407 Leiders die naast hem liepen en in zijn voetsporen zijn getreden. 28 00:01:58,993 --> 00:02:03,253 Die zorgen voor anderen, en zo werken aan een betere en gelijkere wereld. 29 00:02:04,165 --> 00:02:06,915 En de rest van ons inspireren… 30 00:02:07,585 --> 00:02:09,545 …om te leven om te leiden. 31 00:02:28,731 --> 00:02:31,991 Mijn eerste schoolrapport, ik was zes… 32 00:02:33,319 --> 00:02:36,569 …begon met de woorden: 'Albert is een dromerige jongen.' 33 00:02:37,824 --> 00:02:43,084 En nu, ruim 70 jaar later… 34 00:02:43,163 --> 00:02:45,423 …is Albie dat nog steeds. 35 00:02:47,167 --> 00:02:50,207 7 APRIL 1988 36 00:02:50,336 --> 00:02:53,716 Het laatste doelwit van wereldwijde aanvallen op het ANC… 37 00:02:53,798 --> 00:02:56,338 …opende zijn autodeur toen de bom ontplofte. 38 00:02:56,926 --> 00:02:58,926 Albie Sachs raakte zwaargewond. 39 00:02:59,012 --> 00:03:02,682 In het ziekenhuis gaven de dokters hem weinig overlevingskans. 40 00:03:02,765 --> 00:03:04,305 Maar hij overleefde het. 41 00:03:04,392 --> 00:03:08,352 Verbrijzeld, het zicht in één oog kwijt, één arm geamputeerd. 42 00:03:08,438 --> 00:03:10,228 Desondanks bleef de ANC-leider… 43 00:03:10,315 --> 00:03:13,985 …twee maanden later optimistisch over de toekomst van zijn vaderland. 44 00:03:14,068 --> 00:03:15,988 Wraak brengt m'n arm niet terug. 45 00:03:16,738 --> 00:03:19,908 Integendeel, wraak zal me vernederen… 46 00:03:19,991 --> 00:03:22,741 …en in zekere zin alles voor niets maken. 47 00:03:23,369 --> 00:03:27,619 Ik vind het heel belangrijk dat we positief blijven. 48 00:03:27,707 --> 00:03:29,827 Er zal vrijheid zijn in Zuid-Afrika. 49 00:03:29,918 --> 00:03:33,668 We zullen vrijheid hebben in ons leven en een goede samenleving opbouwen. 50 00:03:33,755 --> 00:03:35,835 Dat moet ons doel zijn. 51 00:03:40,762 --> 00:03:44,352 Onze gast vandaag is rechter Albert L. Sachs. 52 00:03:44,432 --> 00:03:48,352 Een lid van het Zuid-Afrikaans Grondwettelijk Hof. 53 00:03:52,273 --> 00:03:57,203 Rechter Sachs was een leider in de strijd voor mensenrechten in Zuid-Afrika… 54 00:03:57,278 --> 00:04:01,318 …en een vrijheidsstrijder in het Afrikaans Nationaal Congres. 55 00:04:01,407 --> 00:04:05,577 Zijn betrokkenheid bij dit werk bracht hem in de problemen met de politie. 56 00:04:05,662 --> 00:04:08,252 Hij werd twee keer vastgehouden zonder proces. 57 00:04:08,331 --> 00:04:12,381 Hij werd opgesloten, zat in een isoleercel… 58 00:04:12,460 --> 00:04:14,380 …zat een tijd in ballingschap. 59 00:04:14,462 --> 00:04:18,882 Hij werd uiteindelijk het doelwit van een door de staat gesponsorde moordpoging. 60 00:04:18,967 --> 00:04:22,297 En toen werd Nelson Mandela vrijgelaten. 61 00:04:22,387 --> 00:04:24,557 Na 24 jaar politieke ballingschap… 62 00:04:24,639 --> 00:04:28,229 …wordt Albie Sachs begroet door zijn moeder op het vliegveld van Kaapstad. 63 00:04:28,309 --> 00:04:30,059 Hij nam deel aan de onderhandelingen… 64 00:04:30,144 --> 00:04:33,904 …die van Zuid-Afrika een constitutionele democratie maakten… 65 00:04:33,982 --> 00:04:38,072 …en hij werd door Nelson Mandela in het Grondwettelijk Hof aangesteld. 66 00:04:38,152 --> 00:04:39,822 Door zijn tijd als rechter… 67 00:04:39,904 --> 00:04:44,244 …kreeg hij een reputatie als het geweten van het hof. 68 00:04:44,909 --> 00:04:49,329 Door de manier waarop Albie z'n leven leidt, zonder bitterheid… 69 00:04:49,998 --> 00:04:53,378 …geeft hij je vertrouwen in het mens zijn… 70 00:04:54,752 --> 00:04:56,592 …in Zuid-Afrikaans zijn. 71 00:04:56,671 --> 00:04:59,471 Zie je Albie, een witte Zuid-Afrikaanse man, dan denk je: 72 00:05:01,384 --> 00:05:03,144 Albie is wat mogelijk is. 73 00:05:28,328 --> 00:05:30,498 VECHTEN TEGEN APARTHEID 74 00:05:30,580 --> 00:05:35,590 Er is een verhaaltje van toen ik zes was. Ik moest in ballingschap. Bij 't inpakken… 75 00:05:35,668 --> 00:05:40,048 …vond ik een verjaardagskaart van mijn vader, Solly Sachs. 76 00:05:41,674 --> 00:05:47,314 'Albie, hopelijk word je een soldaat in de strijd voor bevrijding.' 77 00:05:48,348 --> 00:05:51,058 Dat is best zware kost voor een zesjarige… 78 00:05:51,142 --> 00:05:54,902 …maar dat was het soort universum waarin ik ben opgegroeid. 79 00:05:54,979 --> 00:05:59,069 Wetten maakten witten officieel superieur en de grote zwarte meerderheid… 80 00:05:59,150 --> 00:06:02,450 …ondervond in elk aspect van hun leven discriminatie. 81 00:06:02,528 --> 00:06:06,028 Zuid-Afrika werd overweldigd door dat systeem van apartheid. 82 00:06:06,699 --> 00:06:10,329 Op m'n 17e sta ik in een hal met overwegend zwarte mensen. 83 00:06:10,411 --> 00:06:13,211 Misschien 200, en misschien vijf, tien witten… 84 00:06:13,289 --> 00:06:17,419 …en mensen zingen vrijheidsliederen… 85 00:06:17,502 --> 00:06:21,712 …en roepen vrijwilligers voor de campagne tegen onrechtvaardige wetten. 86 00:06:21,798 --> 00:06:26,388 Ik zeg tegen m'n vriend: 'Avi, ik wil meedoen.' 87 00:06:26,469 --> 00:06:28,639 Hij zei: 'Dat kan niet.' 'Waarom niet?' 88 00:06:28,721 --> 00:06:29,931 'Omdat je wit bent.' 89 00:06:30,473 --> 00:06:32,103 'We vechten tegen racisme.' 90 00:06:32,183 --> 00:06:34,853 'Het is een zwarte strijd geleid door zwarte mensen.' 91 00:06:34,936 --> 00:06:37,356 Maar negen maanden later… 92 00:06:38,398 --> 00:06:41,028 …na m'n eindejaarsexamens… 93 00:06:41,109 --> 00:06:43,739 …leidde ik tijdens de vakantie een groep… 94 00:06:45,029 --> 00:06:49,489 …van vier jonge witten, om op banken te zitten waar 'niet-witten' op stond. 95 00:06:49,575 --> 00:06:52,995 Actief te zijn, mensen te ontmoeten, dingen te ontdekken… 96 00:06:53,079 --> 00:06:58,709 …dat is belangrijk voor me. De mensen die ik ontmoette in de strijd tegen apartheid… 97 00:06:59,419 --> 00:07:03,049 …hadden energie, vitaliteit, verbeelding. 98 00:07:03,131 --> 00:07:05,381 Veel interessanter dan… 99 00:07:05,466 --> 00:07:07,966 …de wereld die voor ons was uitgestippeld… 100 00:07:08,052 --> 00:07:12,642 …voor 'n carrière, geld te verdienen, verder te komen, om belangrijk te zijn. 101 00:07:13,641 --> 00:07:19,231 Advocaat worden hoorde bij het activisme. 102 00:07:20,106 --> 00:07:22,226 Een hele reeks verschillende zaken… 103 00:07:22,316 --> 00:07:25,986 …maar het grootste deel van het werk dat ik deed… 104 00:07:26,070 --> 00:07:32,910 …ging over mensen die werden gestraft of bedreigd met straf… 105 00:07:32,994 --> 00:07:35,964 …vanwege hun ideeën, hun standpunt tegen apartheid… 106 00:07:36,038 --> 00:07:37,958 …of omdat er papieren ontbraken. 107 00:07:38,040 --> 00:07:41,590 Ze hielden zich niet aan de vele wetten die zwarte mensen onderdrukten. 108 00:07:41,711 --> 00:07:44,171 DIVISIERAAD VAN DE KAAP WIT GEBIED 109 00:07:44,255 --> 00:07:47,675 PAS OP VOOR INBOORLINGEN 110 00:07:49,093 --> 00:07:50,393 Het was vreselijk. 111 00:07:50,470 --> 00:07:53,810 1960, het jaar van het bloedbad in Sharpeville… 112 00:07:53,890 --> 00:07:57,560 In Sharpeville schoot de politie op ongewapende demonstranten. 113 00:07:58,519 --> 00:08:01,689 Er werden 69 mensen doodgeschoten, meestal in hun rug. 114 00:08:01,772 --> 00:08:04,822 Het ANC, het verboden Afrikaanse Nationale Congres… 115 00:08:04,901 --> 00:08:08,951 …alles wat ondergronds werd aangevoerd, een onmogelijke noodtoestand… 116 00:08:09,030 --> 00:08:11,780 …en toen werd het veel grimmiger. 117 00:08:11,866 --> 00:08:14,286 Ze konden je zo uit je huis komen halen… 118 00:08:14,368 --> 00:08:18,788 …van je werk, terwijl je op straat liep, als een agent dat in z'n hoofd haalde. 119 00:08:18,873 --> 00:08:22,713 Ik zag mijn cliënten een voor een opgehaald worden. 120 00:08:22,793 --> 00:08:25,763 En dan zit je vast onder de zogenaamde 90-dagenwet. 121 00:08:25,838 --> 00:08:29,088 Dat konden ze, 90 dagen zonder toegang tot een advocaat… 122 00:08:29,175 --> 00:08:32,465 …de rechtbank, familie, of wie dan ook, 90 dagen lang… 123 00:08:32,553 --> 00:08:37,603 …omdat ze denken dat je informatie hebt die terroristen zou helpen. 124 00:08:38,809 --> 00:08:41,599 En omdat je tegen dit onrecht vocht, niet alleen… 125 00:08:41,687 --> 00:08:44,317 …als advocaat die zwarte mensen vertegenwoordigde… 126 00:08:44,398 --> 00:08:48,238 …maar als activist, kwamen ze ook achter jou aan. 127 00:08:48,319 --> 00:08:51,319 OVERLEVEN IN DE DUISTERNIS 128 00:08:51,405 --> 00:08:54,615 Je doet mee aan een strijd. Je bent een vrijwilliger. 129 00:08:55,201 --> 00:08:57,541 Je wordt onderdeel van een verzetscultuur. 130 00:08:57,620 --> 00:09:00,040 Zoals de mensen die tegen de nazi's vochten… 131 00:09:00,122 --> 00:09:05,092 …de partizanen die zich in Europa sterk met hen identificeerden tijdens de oorlog. 132 00:09:06,546 --> 00:09:10,466 Mensen die in de cel boeken hadden geschreven over hun ervaringen. 133 00:09:10,550 --> 00:09:15,300 Je leest ze en bereidt je voor op het moment: 134 00:09:15,388 --> 00:09:17,468 'Dus zo is het in de gevangenis.' 135 00:09:19,016 --> 00:09:20,266 En je bent niet voorbereid. 136 00:09:22,103 --> 00:09:24,613 Je bent niet voorbereid op isolatie. 137 00:09:27,066 --> 00:09:29,776 Je gaat ermee om, want er is geen alternatief. 138 00:09:29,860 --> 00:09:31,700 Wat kun je doen? Huilen. 139 00:09:33,114 --> 00:09:36,874 Er is een alternatief. Je kunt samenwerken, je kunt capituleren. 140 00:09:36,951 --> 00:09:41,621 Dus het gevecht is dan om te voorkomen dat je instort… 141 00:09:41,706 --> 00:09:44,456 …en informatie weggeeft. 142 00:09:46,085 --> 00:09:51,505 Na een tijdje weet je niet eens waarom je in de bak zit. Alleen… 143 00:09:51,591 --> 00:09:54,551 …dat de grote lijnen die zo machtig en sterk waren… 144 00:09:54,635 --> 00:09:57,465 …die zo betekenisvol leken, nu hol worden. 145 00:09:57,555 --> 00:09:59,555 Vrijheid? Wat? Dat is onzin. 146 00:09:59,640 --> 00:10:04,100 Je hebt een kleine, extreem narcistische ingesloten wereld… 147 00:10:04,186 --> 00:10:06,976 …van alleen jezelf en de pijn die je voelt. 148 00:10:07,064 --> 00:10:09,734 Op een goede dag was ik dan depressief. 149 00:10:09,817 --> 00:10:11,937 Op een goede dag, gewoon depressief. 150 00:10:12,612 --> 00:10:13,822 Op een slechte dag… 151 00:10:15,823 --> 00:10:18,623 …niet totaal suïcidaal, maar dicht in de buurt. 152 00:10:18,701 --> 00:10:20,871 Een toestand van volledige wanhoop. 153 00:10:28,169 --> 00:10:30,959 Op een dag hoorde ik gefluit. 154 00:10:32,548 --> 00:10:35,508 Ik kon m'n oren niet geloven, zoiets hoor je nooit. 155 00:10:35,593 --> 00:10:37,433 De gevangenis is lawaaierig. 156 00:10:37,511 --> 00:10:42,641 Mensen schreeuwen, gillen, deuren worden dichtgeslagen, iedereen schreeuwt… 157 00:10:43,225 --> 00:10:46,725 …maar ik hoor gefluit en ik fluit terug… 158 00:11:03,663 --> 00:11:06,083 En ik hoor het van ver in de gevangenis… 159 00:11:14,382 --> 00:11:16,342 Ik weet niet eens wie het is. 160 00:11:18,594 --> 00:11:21,514 En dit was een prachtige vorm van contact. 161 00:11:23,432 --> 00:11:26,892 En dan trainde ik wat als onderdeel van m'n leefregels. 162 00:11:26,977 --> 00:11:29,647 Ik probeer 100 keer op te drukken… 163 00:11:29,730 --> 00:11:34,280 …ik hoor het gefluit en ik zeg: 'O, ik ben nog maar bij 75.' 164 00:11:34,360 --> 00:11:36,950 'Kun je niet even wachten?' 165 00:11:37,029 --> 00:11:40,529 En toen moesten we een bepaald tijdstip bepalen tijdens de dag… 166 00:11:40,616 --> 00:11:44,946 …als we klaar waren voor het gefluit en ik heb nooit geweten wie het was. 167 00:11:46,539 --> 00:11:49,249 En toen werd ik na 90 dagen vrijgelaten. 168 00:11:49,333 --> 00:11:51,423 Ik liep de straat op en… 169 00:11:53,921 --> 00:11:54,961 Ze sluiten me weer op. 170 00:11:56,340 --> 00:12:00,140 Ze pakken mijn das af. Ze pakken mijn horloge af. 171 00:12:00,219 --> 00:12:02,759 En nog eens 78 dagen. 172 00:12:02,847 --> 00:12:07,097 En toen werd ik vrijgelaten zonder te weten waarom en ik was zo… 173 00:12:07,184 --> 00:12:08,854 …triomfantelijk, euforisch… 174 00:12:08,936 --> 00:12:13,896 …dat ik van het centrum van Kaapstad naar Clifton ben gerend. 175 00:12:15,943 --> 00:12:19,453 Tien, 13 kilometer, ik had nog nooit zo'n afstand gerend. 176 00:12:19,530 --> 00:12:21,370 Ik sprong in de zee. 177 00:12:21,449 --> 00:12:27,119 Mijn collega's kwamen in hun pakken met hun glimmende schoenen op het strand. 178 00:12:29,457 --> 00:12:32,877 Ze dachten dat ik gek was geworden. Ik was een beetje gek. 179 00:12:32,960 --> 00:12:35,670 Ik leek te zegevieren, maar vanbinnen was er iets gebroken. 180 00:12:38,924 --> 00:12:41,514 Je komt nooit over eenzame opsluiting heen. 181 00:12:42,887 --> 00:12:43,797 Nooit. 182 00:12:47,475 --> 00:12:52,555 En jaren later ben ik in ballingschap en… 183 00:12:57,651 --> 00:12:58,901 Ik word opgeblazen. 184 00:13:04,575 --> 00:13:07,865 Mijn vriendin Ruth First was gedood door een bombrief. 185 00:13:10,080 --> 00:13:13,290 Er was een deel van de begraafplaats in Maputo… 186 00:13:13,375 --> 00:13:18,125 …waar veel Zuid-Afrikanen werden begraven, meer dan 20 die waren omgekomen. 187 00:13:18,214 --> 00:13:21,384 Elke keer als we erheen gingen, vroegen we ons af: 188 00:13:21,467 --> 00:13:24,967 is dat plekje daar voor mij? 189 00:13:25,054 --> 00:13:30,644 Het feit dat hij zo'n belangrijke tegenstander was van apartheid… 190 00:13:30,726 --> 00:13:33,436 …betekende dat hij constant in gevaar was. 191 00:13:33,521 --> 00:13:36,981 Ik dacht niet dat ze me zouden pakken, ik was een zwak doelwit… 192 00:13:37,066 --> 00:13:41,236 …en er zou een reactie op komen. Ik had het mis. 193 00:13:42,321 --> 00:13:46,031 De explosie was te horen in de hoofdstad van Mozambique, Maputo. 194 00:13:46,116 --> 00:13:49,866 De boobytrap was vermoedelijk het werk van Zuid-Afrikaanse agenten. 195 00:13:49,954 --> 00:13:52,084 Zijn auto had zijn graf moeten zijn. 196 00:13:56,836 --> 00:14:01,756 Ik voel armen trekken en ik zeg: 197 00:14:01,841 --> 00:14:04,301 'Laat me, ik sterf liever hier.' 198 00:14:06,470 --> 00:14:12,350 En ik denk dat ik ontvoerd word, dat ze me naar Zuid-Afrika brengen. 199 00:14:16,438 --> 00:14:19,978 MAPUTO CENTRAAL ZIEKENHUIS 200 00:14:20,067 --> 00:14:23,647 Totale duisternis. Er is iets vreselijks gebeurd. 201 00:14:23,737 --> 00:14:27,027 Ik weet niet wat het is. Een stem in de duisternis zegt: 202 00:14:27,575 --> 00:14:31,115 'Albie, dit is Ivo Garrido die spreekt.' 203 00:14:31,203 --> 00:14:33,543 'Je bent in het ziekenhuis van Maputo.' 204 00:14:34,665 --> 00:14:38,745 'Je arm ziet er niet goed uit. Je moet de toekomst met moed tegemoet zien.' 205 00:14:38,836 --> 00:14:41,086 En ik zeg: 'Wat is er gebeurd?' 206 00:14:41,171 --> 00:14:43,881 En een vrouwenstem zegt: 'Het was een autobom.' 207 00:14:44,466 --> 00:14:48,136 Ik val terug in de duisternis, maar met een gevoel van vreugde. 208 00:14:48,220 --> 00:14:52,730 Ik dacht dat ik ontvoerd werd om in Zuid-Afrika in de cel te belanden. 209 00:14:52,808 --> 00:14:56,848 En ik wist dat ik veilig was in handen van Frelimo… 210 00:14:57,646 --> 00:14:59,436 …de regering van Mozambique. 211 00:15:00,733 --> 00:15:05,613 En de tijd verstreek. 212 00:15:07,281 --> 00:15:09,491 Ik voel me heel licht. Ik lig op m'n rug. 213 00:15:09,575 --> 00:15:13,195 Ik zie niets. M'n ogen zijn bedekt. Ik vertel mezelf een grap. 214 00:15:14,830 --> 00:15:19,210 Over Hymie Cohen, een jood, net als ik. Hij valt van een bus, hij staat op… 215 00:15:20,002 --> 00:15:25,092 …en zijn hand beweegt zo over zijn lichaam. 216 00:15:25,174 --> 00:15:27,644 Iemand zegt: 'Ik wist niet dat je katholiek was.' 217 00:15:27,718 --> 00:15:29,388 'Hoezo katholiek?' 218 00:15:30,137 --> 00:15:34,637 'Bril, testikels, portemonnee en horloge.' 219 00:15:34,725 --> 00:15:37,975 Een oude mop, normaal gesproken niet verteld in die omstandigheden… 220 00:15:38,062 --> 00:15:41,022 …en ik begon met testikels, die leken in orde. 221 00:15:41,106 --> 00:15:44,606 Portemonnee, oké, bril… 222 00:15:46,362 --> 00:15:48,862 …als hier een gat zit, zit ik in de problemen. 223 00:15:48,948 --> 00:15:53,448 Oké, en ik ben een arm kwijt. Ik ben alleen een arm kwijt. 224 00:15:53,535 --> 00:15:55,745 Dat moment waar elke vrijheidsstrijder op wacht. 225 00:15:55,829 --> 00:15:58,539 'Komen ze me vandaag halen? Zal ik dapper zijn?' 226 00:15:58,624 --> 00:16:02,214 Ze wilden me vermoorden en ik had het overleefd. 227 00:16:02,294 --> 00:16:09,264 Ik voelde me blij en triomfantelijk. En dat was op 7 april, 8 april 1988. 228 00:16:09,802 --> 00:16:11,602 En dat voel ik nog steeds. 229 00:16:11,679 --> 00:16:14,849 Het heeft de ellende van eenzame opsluiting weggevaagd. 230 00:16:14,932 --> 00:16:17,642 Het gaf een heel ander perspectief op het leven. 231 00:16:17,726 --> 00:16:19,726 Ik kwam terug in de wereld. 232 00:16:19,812 --> 00:16:21,562 Ik kan het niet goed uitleggen. 233 00:16:21,647 --> 00:16:25,607 En ik ben een beetje bang dat ik daarna instort. 234 00:16:26,860 --> 00:16:29,700 Nu ben ik zover dat ik mezelf… 235 00:16:30,864 --> 00:16:36,414 …lichamelijk en emotioneel opnieuw moet opbouwen. 236 00:16:36,996 --> 00:16:43,286 Het was alsof ik weer leerde schrijven. 'Kijk, mama. Ik kan schrijven.' 237 00:16:44,128 --> 00:16:47,508 Leren staan. 'Kijk, mama. Ik kan lopen, ik kan staan.' 238 00:16:47,589 --> 00:16:52,339 Er was iets heel vreugdevols aan het herstel na de bom. 239 00:16:59,893 --> 00:17:05,943 En ik kreeg een brief. 240 00:17:06,025 --> 00:17:08,235 Ik lig in 'n ziekenhuisbed in Londen… 241 00:17:08,318 --> 00:17:14,738 …en er staat: 'Geen zorgen, kameraad. We zullen je wreken. Getekend, Bobby Naidoo.' 242 00:17:15,659 --> 00:17:17,159 En ik denk, me wreken? 243 00:17:17,244 --> 00:17:20,964 Gaan we er een arm afsnijden of aan één oog blind maken? 244 00:17:21,040 --> 00:17:22,880 Is dat het land waar we voor vechten? 245 00:17:22,958 --> 00:17:26,628 Als we vrijheid, democratie krijgen, krijgen we de rechtsstaat. 246 00:17:26,712 --> 00:17:29,842 Dat zal mijn zachte wraak zijn. 247 00:17:29,923 --> 00:17:32,053 Bloemen zullen uit m'n arm groeien. 248 00:17:38,974 --> 00:17:40,434 TWEE JAAR LATER ZWICHT 249 00:17:41,310 --> 00:17:45,230 Vandaag kan ik vergaande beslissingen aankondigen. 250 00:17:45,314 --> 00:17:48,364 Het verbod van het Afrikaans Nationaal Congres… 251 00:17:48,442 --> 00:17:49,942 …het Pan-Afrikaans Congres… 252 00:17:50,027 --> 00:17:52,987 …de Zuid-Afrikaanse Communistische Partij wordt opgeheven. 253 00:17:55,866 --> 00:17:57,366 Orde. 254 00:17:57,451 --> 00:18:01,411 Mensen die gevangenisstraffen uitzitten alleen omdat ze lid waren… 255 00:18:01,497 --> 00:18:05,707 …van een van deze organisaties worden geïdentificeerd en vrijgelaten. 256 00:18:05,793 --> 00:18:09,593 In dit verband heeft de regering een krachtig besluit genomen… 257 00:18:09,671 --> 00:18:12,261 …om Mr Mandela onvoorwaardelijk vrij te laten. 258 00:18:12,341 --> 00:18:15,221 DE THUISKOMST 259 00:18:18,555 --> 00:18:20,515 WELKOM THUIS 260 00:18:55,926 --> 00:18:57,586 Ik kwam terug naar Zuid-Afrika. 261 00:19:04,268 --> 00:19:06,228 Onze kiezers waren voor het eerst gelijk. 262 00:19:06,311 --> 00:19:09,361 Op dit moment in de nieuwe democratie van Zuid-Afrika… 263 00:19:09,439 --> 00:19:13,739 …liet de meest gerespecteerde architect het vastleggen voor 't nageslacht. 264 00:19:13,819 --> 00:19:16,279 De vervulling van zijn levenslange strijd. 265 00:19:16,363 --> 00:19:21,543 Ik heb heel hard gevochten tegen witte overheersing. 266 00:19:21,618 --> 00:19:27,498 Ik heb heel hard gevochten tegen zwarte overheersing. 267 00:19:27,583 --> 00:19:32,253 Ik koester het idee van een nieuw Zuid-Afrika. 268 00:19:32,337 --> 00:19:35,667 Dat is het resultaat van de dingen waar we voor vochten. 269 00:19:37,426 --> 00:19:39,676 Dat is de bevestiging van alles. 270 00:19:42,139 --> 00:19:45,639 En dan word ik benoemd tot lid van het Grondwettelijk Hof… 271 00:19:45,726 --> 00:19:47,846 …om dat te bewaken waar we voor vochten. 272 00:19:47,936 --> 00:19:50,806 De laatste keer dat ik in de rechtbank verscheen… 273 00:19:50,898 --> 00:19:53,818 GRONDWETTELIJK HOF 274 00:19:53,901 --> 00:19:58,321 …was om te horen of ik wel of niet… 275 00:20:00,073 --> 00:20:02,033 …ter dood veroordeeld zou worden. 276 00:20:03,535 --> 00:20:07,995 Vandaag spreek ik niet als verdachte… 277 00:20:10,083 --> 00:20:15,423 …maar om een hof in te huldigen dat Zuid-Afrika nog nooit heeft gehad. 278 00:20:17,841 --> 00:20:21,721 Een hof waar de toekomst… 279 00:20:22,679 --> 00:20:25,929 …van onze democratie van afhangt. 280 00:20:26,600 --> 00:20:31,900 En om het hele proces van zachte wraak af te sluiten… 281 00:20:31,980 --> 00:20:34,900 …ontmoet ik de man die de bom in mijn auto heeft geregeld. 282 00:20:34,983 --> 00:20:37,823 Henri van der Westhuizen gaat naar de Waarheidscommissie. 283 00:20:37,903 --> 00:20:40,243 DE WAARHEIDSCOMMISSIE, OPGERICHT DOOR MANDELA 284 00:20:40,322 --> 00:20:42,622 OM MENSENRECHTENSCHENDINGEN TE ONDERZOEKEN 285 00:20:42,699 --> 00:20:44,989 OM ZO ZUID-AFRIKA TE GENEZEN VAN APARTHEID 286 00:20:45,077 --> 00:20:48,157 En hij wil me zien voor hij erheen gaat… 287 00:20:48,247 --> 00:20:51,747 …en hij komt naar mijn kamer als rechter. 288 00:20:52,501 --> 00:20:54,801 We hebben een buitengewoon gesprek. 289 00:20:54,878 --> 00:20:58,968 Hij vertelt me over zijn jeugd en hoe goed hij was op school… 290 00:20:59,049 --> 00:21:02,759 …en hoe snel hij vooruitkwam in het leger. Zo trots. Hij liep voorop. 291 00:21:02,844 --> 00:21:06,104 Hij werd een toplid van het doodseskader. 292 00:21:06,181 --> 00:21:10,981 En dit is waar de nieuwsgierigheid in me nogal verbaasd is. 293 00:21:11,061 --> 00:21:15,361 Zijn uitdrukking heeft iets naïefs. 294 00:21:16,316 --> 00:21:18,526 Maar hij gaat naar de Waarheidscommissie. 295 00:21:18,610 --> 00:21:20,610 Hij gaat het verhaal vertellen. 296 00:21:20,696 --> 00:21:25,656 Het vergde moed voor een soldaat om zich bij het nieuwe Zuid-Afrika aan te sluiten. 297 00:21:26,535 --> 00:21:31,115 Ik was hem vergeten en zes maanden later was ik op een feest… 298 00:21:32,124 --> 00:21:34,754 …en hoorde ik een stem 'Albie' zeggen. 299 00:21:34,835 --> 00:21:37,045 Ik kijk om me heen. Henri. Niet te geloven. 300 00:21:37,129 --> 00:21:39,919 Hij straalt. Hij zei: 'Ik ging naar de Waarheidscommissie… 301 00:21:40,007 --> 00:21:42,047 …en sprak Bobby.' Die me had geschreven. 302 00:21:42,134 --> 00:21:44,764 'En Sue, Farouk en ik hebben ze alles verteld… 303 00:21:44,845 --> 00:21:48,265 …en jij zei dat je me op een dag misschien de hand kon schudden.' 304 00:21:48,849 --> 00:21:51,349 Ik stak mijn hand uit en schudde z'n hand. 305 00:21:51,435 --> 00:21:54,185 Hij ging opgetogen weg. Ik viel bijna flauw. 306 00:21:54,271 --> 00:21:57,771 Maar ik hoorde later dat hij het feest had verlaten… 307 00:21:57,858 --> 00:22:00,108 …en twee weken lang had gehuild. 308 00:22:00,610 --> 00:22:03,950 Ik weet niet of dat waar is. Dat wil ik geloven. 309 00:22:04,031 --> 00:22:06,241 Ik hoor liever niet dat het niet waar is. 310 00:22:06,325 --> 00:22:09,695 Maar voor mij is dat belangrijker dan hem naar de gevangenis sturen. 311 00:22:09,786 --> 00:22:13,076 Herstelrecht, verschillende vormen van verantwoordelijkheid… 312 00:22:13,165 --> 00:22:17,415 …we beginnen nu in hetzelfde land te leven. Voor mij is dat een wonder. 313 00:22:18,879 --> 00:22:24,049 Hoe heb je dit vermogen gevonden voor liefde en vergeving… 314 00:22:24,134 --> 00:22:28,564 …en voor optimisme, vrijgevigheid? 315 00:22:28,638 --> 00:22:30,178 Waar komt dat vandaan? 316 00:22:31,933 --> 00:22:34,233 Dat wordt me vaak gevraagd… 317 00:22:34,311 --> 00:22:38,941 …ik wil het niet wegjagen door er te veel vragen bij te stellen. 318 00:22:39,024 --> 00:22:41,824 Het is iets dat in je zit. Je hebt het bij je. 319 00:22:46,239 --> 00:22:49,199 In 1990 wordt Mandela vrijgelaten. 320 00:22:49,284 --> 00:22:51,874 Ik zou net terug naar Zuid-Afrika gaan… 321 00:22:51,953 --> 00:22:54,833 …en een Amerikaanse journalist, Tony Lewis, zei: 322 00:22:55,916 --> 00:22:59,666 'Albie, je bent vast heel boos nu je teruggaat?' 323 00:22:59,753 --> 00:23:01,383 En hij keek naar mijn arm. 324 00:23:01,922 --> 00:23:05,882 Ik zei: 'Eerder was ik bang dat ik een gefaalde revolutionair was.' 325 00:23:05,967 --> 00:23:07,087 Ik had die woede niet. 326 00:23:07,177 --> 00:23:10,967 Ik had een mes moeten pakken en het in de rug van de bewakers willen steken. 327 00:23:11,056 --> 00:23:13,016 Ik zag ze als mensen die hun werk deden. 328 00:23:13,100 --> 00:23:16,690 Ze waren niet de slechtste ondervragers en zo. 329 00:23:16,770 --> 00:23:19,190 En ik dacht dat ik een mislukkeling was. 330 00:23:19,272 --> 00:23:23,822 Hij zei: 'Rustig maar. Die vraag heb ik ook aan Mandela gesteld.' 331 00:23:24,820 --> 00:23:26,320 'Hij gaf net zo'n antwoord.' 332 00:23:26,405 --> 00:23:31,325 'En Sisulu en Ahmed Kathrada en Albertina Sisulu.' 333 00:23:31,410 --> 00:23:33,870 Ik besefte dat het bij een cultuur hoort. 334 00:23:33,954 --> 00:23:37,924 Dat we allemaal betrokken zijn bij deze grote droom van een vrij Zuid-Afrika. 335 00:23:37,999 --> 00:23:41,339 Anderen ontmoeten, contact maken met anderen… 336 00:23:41,420 --> 00:23:44,800 …en geweldige kanten van onszelf vinden door interactie met anderen… 337 00:23:44,881 --> 00:23:49,391 …en het is een optimisme dat we samen kunnen leven in één land. 338 00:23:49,469 --> 00:23:53,929 Er is een heel sterk Afrikaans concept dat ubuntu heet. 339 00:23:54,015 --> 00:23:56,595 Ik ben een persoon omdat jij een persoon bent. 340 00:23:56,685 --> 00:24:01,055 Met mijn menselijkheid moet ik respect hebben voor jouw menselijkheid… 341 00:24:01,148 --> 00:24:03,688 …de onderlinge afhankelijkheid van mensen. 342 00:24:04,860 --> 00:24:09,910 Veel van dit kwam voort uit opgroeien in een strijd… 343 00:24:09,990 --> 00:24:12,530 …geleid door Afrikaanse mensen met dat… 344 00:24:12,617 --> 00:24:17,327 't Is niet alleen 't zingen, de stemming, maar de interactie en de gratie. 345 00:24:17,414 --> 00:24:21,294 Niet dat er geen vreselijke dingen zijn gebeurd of niet gebeuren. 346 00:24:21,376 --> 00:24:24,666 Maar er was iets van dat in de kern. 347 00:24:26,339 --> 00:24:28,799 WAT DOET ER TOE? 348 00:24:29,092 --> 00:24:31,222 Voor mij staat het geweten op nummer één. 349 00:24:31,303 --> 00:24:34,643 Het komt voor brood, voor spraakrechten. 350 00:24:34,723 --> 00:24:37,273 Het geweten is de kern van wie je bent. 351 00:24:37,893 --> 00:24:42,193 En dat, als je zeg maar die gyroscoop in je… 352 00:24:42,272 --> 00:24:47,822 …die jou daar plaatst en die je in staat stelt… 353 00:24:49,654 --> 00:24:54,124 …met een belangrijke deugd te leven. 354 00:24:54,201 --> 00:24:58,581 Niet omdat je de geboden gehoorzaamt en rituelen doorloopt… 355 00:24:58,663 --> 00:25:01,963 …maar omdat iets van binnen juist is. 356 00:25:02,042 --> 00:25:02,882 Het is goed. 357 00:25:02,959 --> 00:25:07,379 Het past bij al die dingen waardoor je je menselijk voelt… 358 00:25:07,464 --> 00:25:12,554 …en een persoon met waardigheid en moed en stijl, bravoure en verbeeldingskracht… 359 00:25:12,636 --> 00:25:15,676 Al die dingen die mooi en leuk zijn aan een persoon. 360 00:25:16,306 --> 00:25:18,346 Dat is wat ze allemaal uitstralen… 361 00:25:18,975 --> 00:25:23,435 …en ik vond het moeilijk om te liegen, zelfs tegen de veiligheidspolitie. 362 00:25:25,982 --> 00:25:29,242 Zelfs toen was het moeilijk voor me om te liegen, omdat… 363 00:25:30,237 --> 00:25:32,657 Het was niet: 'Liegen is stout.' 364 00:25:32,739 --> 00:25:35,159 Het schond iets binnenin me. 365 00:25:35,242 --> 00:25:39,252 De waarheid onder ogen zien, ongeacht de gevolgen. 366 00:25:43,500 --> 00:25:45,790 Leef je leven voor jezelf. 367 00:25:46,878 --> 00:25:52,548 Neem Albie niet als voorbeeld die praat over hoe je je leven moet leven. 368 00:25:52,634 --> 00:25:54,434 Modelleer jezelf. 369 00:25:54,928 --> 00:25:57,848 In die zin moet je je dromen niet volgen. 370 00:25:57,931 --> 00:26:00,141 Volg je leven, je dromen volgen je. 371 00:26:00,934 --> 00:26:02,774 Wat dat ook betekent, je leven… 372 00:26:03,979 --> 00:26:07,229 En verken het, laat het tot je te komen… 373 00:26:07,315 --> 00:26:11,105 …grijp kansen en neem risico's. 374 00:26:12,612 --> 00:26:16,622 Ga niet altijd voor de bekende weg, de gezellige weg. 375 00:26:17,200 --> 00:26:19,200 Op een moment zei ik tegen mezelf: 376 00:26:19,286 --> 00:26:23,366 'Als je een keuze hebt over een belangrijke beslissing… 377 00:26:24,749 --> 00:26:27,749 …en die ene reis wordt zwaar… 378 00:26:28,461 --> 00:26:32,381 …en de andere zal veel makkelijker zijn, neem dan de moeilijke.' 379 00:26:33,008 --> 00:26:36,298 Want je deed meer dan alleen maar van punt A naar B te komen. 380 00:26:36,386 --> 00:26:38,806 Je kwam problemen tegen. 381 00:26:38,888 --> 00:26:41,728 Je verkende, nam risico's en won iets. 382 00:26:45,061 --> 00:26:46,651 Laatste vraag. 383 00:26:46,730 --> 00:26:52,110 Welk advies, als je de kans had om je 20-jarige versie advies te geven… 384 00:26:52,193 --> 00:26:55,823 …als je terugkijkt op je leven, zeg dan één ding tegen die jongeman. 385 00:26:55,905 --> 00:26:57,275 Ik zou kunnen zeggen: 386 00:26:58,700 --> 00:27:00,040 'Blijf dromen.' 387 00:27:01,369 --> 00:27:02,539 'Blijf dromen.' 388 00:29:05,702 --> 00:29:07,702 VOOR MADIBA 389 00:29:07,787 --> 00:29:12,077 'EEN GOED KOPPIE EN EEN GOED HART ZIJN ALTIJD EEN GEWELDIGE COMBINATIE.' 390 00:29:12,167 --> 00:29:16,457 Ondertiteld door: Marianna Stavinga