1
00:00:07,123 --> 00:00:10,203
<i>Sa nakaraan, nakita nating binago</i>
<i>ng Renaissance ang Europa</i>

2
00:00:10,283 --> 00:00:14,403
<i>mula sa mga putik at parsnip ay naging</i>
<i>marangyang resort na puno ng mga larawan,</i>

3
00:00:15,163 --> 00:00:19,523
<i>at paanong ang pagmulat na ito</i>
<i>ay humantong sa mga pag-aalsa ng mga tao</i>

4
00:00:19,603 --> 00:00:21,843
<i>na gumimbal sa establisyimento.</i>

5
00:00:22,803 --> 00:00:24,403
<i>Pero simula pa lang ng mga rebolusyon.</i>

6
00:00:24,483 --> 00:00:27,603
<i>Ang sangkatauhan ay muling tatalon pausad</i>

7
00:00:27,683 --> 00:00:30,283
<i>sa pamamagitan</i>
<i>ng paggamit ng metal at kuryente.</i>

8
00:00:30,363 --> 00:00:34,443
<i>Maghahatid ang pag-unlad</i>
<i>ng bagong panahon ng ginhawa at libangan,</i>

9
00:00:34,523 --> 00:00:37,522
<i>pero magbabanta rin</i>
<i>sa lahat ng buhay sa Daigdig.</i>

10
00:00:37,603 --> 00:00:39,403
<i>Kaya, pareho lang din talaga.</i>

11
00:00:39,483 --> 00:00:42,123
Ngayong linggo,
ang paghahari ng makina sa Daigdig…

12
00:00:42,203 --> 00:00:44,163
TAGAPAGTANGHAL
NG DOKUMENTARYONG LANDMARK

13
00:00:44,243 --> 00:00:46,603
at dito rin sa <i>Cunk On Earth.</i>

14
00:00:59,243 --> 00:01:01,963
IKAAPAT NA EPISODE:
PAGBANGON NG MGA MAKINA

15
00:01:02,043 --> 00:01:06,203
Sa ilang siglo, lahat sa kalikasan,
mula sa tao hanggang sa mga baka,

16
00:01:06,283 --> 00:01:08,003
ay pinapatakbo nito,

17
00:01:08,643 --> 00:01:09,603
sariwang hangin.

18
00:01:10,323 --> 00:01:12,043
Kung 'di mo alam ang hangin,

19
00:01:12,123 --> 00:01:15,363
ito ay 'di nakikitang halo-halong gas
na talagang nakalululong,

20
00:01:15,443 --> 00:01:17,443
daranas tayo ng malalang sintomas

21
00:01:17,523 --> 00:01:20,083
ilang minuto lang
pag nahinto ang ating suplay.

22
00:01:21,563 --> 00:01:25,523
<i>Pinagselos nito</i>
<i>ang karibal ng hangin, ang tubig.</i>

23
00:01:26,043 --> 00:01:27,963
Kailangang husayan ng tubig.

24
00:01:28,043 --> 00:01:30,563
Kailangan nitong mas kailanganin natin,

25
00:01:30,643 --> 00:01:32,403
ang mga likas na amo niya.

26
00:01:32,483 --> 00:01:34,043
Ramdam niya ang init,

27
00:01:34,123 --> 00:01:36,803
init na naging kapaki-pakinabang.

28
00:01:36,883 --> 00:01:37,923
Singaw.

29
00:01:38,603 --> 00:01:42,283
<i>Magagamit ang singaw</i>
<i>para mapagana ang lahat ng uri ng makina.</i>

30
00:01:42,363 --> 00:01:45,883
At walang lugar na mas
nabaliw sa singaw gaya ng Amerika,

31
00:01:45,963 --> 00:01:49,443
kung saan babaguhin nito
ang hugis ng mukha ng bansa.

32
00:01:49,523 --> 00:01:52,483
Para maintindihan,
dapat tumingin sa isang mapa.

33
00:01:52,563 --> 00:01:55,203
Sa simula, nanatili muna
ang mga dayo sa gilid ng Amerika,

34
00:01:55,283 --> 00:01:59,403
hindi ginalaw ang gitna,
parang nagyeyelong pie sa microwave.

35
00:01:59,483 --> 00:02:02,283
Pero 'di pa mapagpakumbaba
ang mga Amerikano noon

36
00:02:02,363 --> 00:02:04,043
na gaya pa rin ngayon.

37
00:02:04,123 --> 00:02:07,083
Naniniwala sila
sa tinatawag na Tadhanang Malinaw,

38
00:02:07,163 --> 00:02:10,003
ang paniniwala
na ang lahat ng lupain ay kanila

39
00:02:10,083 --> 00:02:12,403
at gusto ng Diyos na pumakanluran sila

40
00:02:12,483 --> 00:02:14,242
at bawiin 'yon sa mga Katutubong Amerikano

41
00:02:14,323 --> 00:02:16,283
na maling unang nailagay doon.

42
00:02:17,163 --> 00:02:19,723
Ano ang Pagpapahayag ng Tadhana?

43
00:02:19,803 --> 00:02:24,923
Ang Pagpapahayag ng Tadhana ay isang
ideolohiya, na noong mga 1840 at 50

44
00:02:25,003 --> 00:02:26,323
sa Estados Unidos,

45
00:02:26,403 --> 00:02:29,683
na ang Amerika ay binigyan ng Diyos
ng karapatang sakupin ang kontinente

46
00:02:29,763 --> 00:02:33,723
at ikalat ang mga prinsipyo
at kabutihan nito sa lahat ng dako.

47
00:02:33,803 --> 00:02:35,123
Plano ito ng Diyos?

48
00:02:35,203 --> 00:02:36,363
Iyon ang ideya, oo.

49
00:02:36,443 --> 00:02:39,163
'Di ba mga alipin ng Diyos
ang kakalabasan n'yo nito?

50
00:02:39,243 --> 00:02:41,923
Sasabihin siguro
ng mga tao nang panahong iyon

51
00:02:42,003 --> 00:02:44,363
na mga misyonero sila
ng Diyos sa lupa,

52
00:02:44,443 --> 00:02:48,403
kaya kusang-loob nilang
pinatutupad ang mga patakaran niya

53
00:02:48,483 --> 00:02:50,083
sa halip na napilitan lang.

54
00:02:50,163 --> 00:02:52,443
Pero, kahit na, mga aso kayo ng Diyos.

55
00:02:53,123 --> 00:02:56,043
Pero ang paghahayag
ng tadhana ay mapanganib.

56
00:02:56,123 --> 00:02:59,283
Tatawid ka sa mapanganib
na lupain sa mabuay na bagon

57
00:02:59,363 --> 00:03:00,563
sa bingit ng gutom

58
00:03:00,643 --> 00:03:02,443
o pagdudumi hanggang
mamatay sa disinteriya,

59
00:03:02,523 --> 00:03:05,603
makagat ng mga ahas
o makatay ng mga Apache.

60
00:03:05,683 --> 00:03:08,563
Parang ayaw pala yata
ng Diyos na gawin nila ito.

61
00:03:09,203 --> 00:03:12,403
<i>Pero binago lahat iyon</i>
<i>ng pagkaimbento ng treng de-singaw.</i>

62
00:03:12,483 --> 00:03:15,163
Pinagtawanan ng treng de-singaw ang bagon.

63
00:03:15,243 --> 00:03:17,443
Hindi literal. 'Di ito aklat pambata.

64
00:03:17,523 --> 00:03:20,883
<i>Inilabas ng mga Amerikano</i>
<i>ang mga makinang de-singaw sa ligaw,</i>

65
00:03:21,803 --> 00:03:25,363
<i>umukit ng mga ruta sa lupain</i>
<i>at binago ang balanse ng kapangyarihan.</i>

66
00:03:26,363 --> 00:03:30,643
<i>Ngayon, mabilisan na ang</i>
<i>pakikipaglaban sa mga Katutubong Amerikano</i>

67
00:03:30,723 --> 00:03:33,163
<i>at may kasama pang pakain at masasakyan.</i>

68
00:03:33,923 --> 00:03:37,763
<i>Salamat sa mga riles, nabuo</i>
<i>ang maliliit na bayan sa buong Kanluran.</i>

69
00:03:37,843 --> 00:03:40,563
<i>Marahas at walang batas na mga lugar…</i>

70
00:03:40,643 --> 00:03:43,643
<i>kung saan baril ang nagbibigay ng hustisya</i>

71
00:03:43,723 --> 00:03:47,923
<i>na ginawa ng mga koboy para</i>
<i>protektahan ang mga baka at mga anak nila.</i>

72
00:03:48,483 --> 00:03:51,123
Pwede mo bang
ikwento sa'min kung ano ito?

73
00:03:51,203 --> 00:03:56,003
Ito ang rebolber na Colt
Single Action Army, ang Colt .45.

74
00:03:56,083 --> 00:03:57,483
At dilo mo ito kakargahan.

75
00:03:57,563 --> 00:03:59,483
TAGAPAG-INGAT NG MGA BARIL AT ARTILERYA

76
00:03:59,563 --> 00:04:01,603
At kailangan mong ikasa sa bawat putok.

77
00:04:02,283 --> 00:04:05,403
Mga tao noong
unang panahon lang ba ang napapatay nito,

78
00:04:05,483 --> 00:04:07,723
o makakapatay din ng mga tao ngayon?

79
00:04:07,803 --> 00:04:09,883
Makakapatay ito ng tao ngayon.

80
00:04:09,963 --> 00:04:13,443
Napakaluma niyan.
Parang makina ng relo, ano?

81
00:04:13,523 --> 00:04:15,443
-Oo.
-Mabagal ba labas ng bala?

82
00:04:15,523 --> 00:04:17,603
Kaya bang unahan ang bala?

83
00:04:17,683 --> 00:04:19,923
Tiyak na 'di mauunahan ang bala.

84
00:04:20,003 --> 00:04:21,643
Tama, parang makina ng relo.

85
00:04:21,723 --> 00:04:24,643
Parang mekanismo
ng relo, na may mga ratchet sa loob.

86
00:04:25,243 --> 00:04:27,163
-Dumi ng daga?
-Mga gear.

87
00:04:27,243 --> 00:04:30,403
Saan lumalabas
ang mga bala? Sa tubo na iyon ba?

88
00:04:30,483 --> 00:04:32,403
Doon nga. Oo, iyan ang bariles.

89
00:04:32,483 --> 00:04:36,923
Pwede ko bang… Pwede ko
bang hawakan at tingnan ang dulo nito?

90
00:04:37,003 --> 00:04:38,603
O mababaril ba ako sa mata?

91
00:04:38,683 --> 00:04:40,443
'Di 'yan pinapayagan.

92
00:04:40,523 --> 00:04:43,843
Masakit ba talaga
ang mabaril sa mata?

93
00:04:43,923 --> 00:04:47,203
Dahil parang supot
ng tubig lang 'yon, 'di ba, ang mata?

94
00:04:47,283 --> 00:04:49,203
Puputok lang at kikirot siguro

95
00:04:49,283 --> 00:04:51,803
pero makakapagtrabaho ka pa rin.

96
00:04:51,883 --> 00:04:54,403
Wala yatang
magandang lugar para mabaril.

97
00:04:54,483 --> 00:04:59,563
Bakit kailangan ng taong umimbento
ng mga makinang pamatay gaya nito?

98
00:04:59,643 --> 00:05:03,523
At pwede mo bang
paikliin lang ang sagot mo?

99
00:05:04,403 --> 00:05:05,803
Dahil tao tayo, palagay ko.

100
00:05:05,883 --> 00:05:11,323
Parang natural na sa ating
ipaglaban ang mga kayamanan…

101
00:05:12,003 --> 00:05:14,483
-Oo. Oo.
-Ibang tao.

102
00:05:14,563 --> 00:05:15,883
'Di natin maiwasan.

103
00:05:15,963 --> 00:05:18,083
Alam ko. Palagay ko baliw tayo.

104
00:05:18,843 --> 00:05:23,203
<i>Malaking papel ang baril sa</i>
<i>paghubog sa Amerika at sa pagpatay ng tao.</i>

105
00:05:23,843 --> 00:05:28,083
<i>Ang paggamit ng baril ay integral na</i>
<i>bahagi ng pambansang pagkakakilanlan nila.</i>

106
00:05:28,723 --> 00:05:32,003
Bakit may karapatan ang mga
Amerikano na pumatay gamit ang baril?

107
00:05:32,683 --> 00:05:33,643
Wala silang karapatan.

108
00:05:33,723 --> 00:05:38,163
Ang pagpatay ay ilegal pero may
karapatan silang magkaroon ng armas.

109
00:05:38,243 --> 00:05:40,683
-May karapatan magdala ng armas.
-Tama.

110
00:05:40,763 --> 00:05:43,083
-Pero ang mga oso ay walang armas.
-Meron.

111
00:05:43,163 --> 00:05:45,283
-Ay, talaga? Akala ko mga binti.
-Oo.

112
00:05:45,363 --> 00:05:48,803
Hindi ako dalubhasa, pero
sa palagay ko kapag tumayo sila,

113
00:05:48,883 --> 00:05:50,003
malamang may braso sila.

114
00:05:52,403 --> 00:05:55,243
Sa mga koboy at
baril at treng de-singaw nito,

115
00:05:55,323 --> 00:05:58,163
nakilala ang Amerika
bilang lupain ng mga malaya,

116
00:05:58,243 --> 00:06:01,283
na nakagulat siguro
sa karamihan ng mga alipin.

117
00:06:01,363 --> 00:06:04,683
<i>Ang barbarong gawaing</i>
<i>pang-aalipin ay laganap pa rin sa Amerika,</i>

118
00:06:04,763 --> 00:06:07,323
<i>lalo na sa mga estado sa Timog.</i>

119
00:06:07,403 --> 00:06:10,203
Pero sa pag-iisip, sa wakas,
nang mabuti tungkol sa paksa,

120
00:06:10,283 --> 00:06:13,563
ang mga taga-hilagang estado
ay may malagim na natuklasan,

121
00:06:14,123 --> 00:06:17,483
na sa loob ng bawat alipin
ay isang tunay na tao.

122
00:06:18,083 --> 00:06:21,643
Tinanong ng Hilaga ang Timog kung
anong Amerika ang gusto nitong tirahan,

123
00:06:21,723 --> 00:06:24,083
kung saan ang mga puti
ay inaalila ang isang lahi

124
00:06:24,163 --> 00:06:26,163
habang tinatrato itong mas mababa,

125
00:06:26,243 --> 00:06:28,363
o kung saan kunwari ay hindi ganoon.

126
00:06:29,163 --> 00:06:31,763
<i>Ang usapin ay umabot</i>
<i>sa isang digmaang sibil,</i>

127
00:06:31,843 --> 00:06:35,323
<i>sa panahong ang Amerika</i>
<i>ay halos kasinghati ng kasalukuyan.</i>

128
00:06:36,203 --> 00:06:38,803
Nahati ng Digmaang Sibil
ang Amerika, 'di ba?

129
00:06:38,883 --> 00:06:40,243
Kapatid laban sa kapatid.

130
00:06:40,323 --> 00:06:44,163
Mayroon bang sa sobrang pagkaipit
ay binalingan ang kanilang sarili?

131
00:06:44,243 --> 00:06:46,083
Wala naman siguro.

132
00:06:46,163 --> 00:06:50,443
Baka may ilang matinding
debate sa loob ng ilang tao

133
00:06:50,523 --> 00:06:51,843
kung saan papanig,

134
00:06:51,923 --> 00:06:54,323
at baka iyon ang tinutukoy mo.

135
00:06:54,403 --> 00:06:57,643
Paano nasabi ng mga tao
na ito ang unang modernong digmaan

136
00:06:57,723 --> 00:07:01,283
kung nakikita naman sa mga larawan,
na napakatagal na noon?

137
00:07:01,363 --> 00:07:02,843
Interesanteng binaggit mo ang mga larawan

138
00:07:02,923 --> 00:07:05,923
dahil ito ang unang digmaan
na naging bahagi ang potograpiya.

139
00:07:06,963 --> 00:07:09,283
Ang mga larawan
noon ay naging bahagi ng digmaan

140
00:07:09,363 --> 00:07:11,563
sa pagdodokumento ng karahasan.

141
00:07:11,643 --> 00:07:14,763
Nakakasabik siguro
magpunta sa Snappy Snaps pagkatapos

142
00:07:14,843 --> 00:07:17,443
at makita kung alin
ang nabuo at alin ang hindi.

143
00:07:19,003 --> 00:07:22,283
<i>Matapos ng apat na taong</i>
<i>karahasang kaugnay ng digmaan,</i>

144
00:07:22,363 --> 00:07:25,523
<i>ang hilaga ay nangibabaw,</i>
<i>kung saan siya naroon nga.</i>

145
00:07:25,603 --> 00:07:30,563
<i>Iyon ay isang tagumpay para</i>
<i>sa Hari ng Hilaga, si Abraham Lincoln.</i>

146
00:07:31,523 --> 00:07:33,283
Sino si Abraham Lincoln?

147
00:07:33,363 --> 00:07:37,243
At bakit marami
siyang kakatwang tato sa tiyan?

148
00:07:37,323 --> 00:07:40,003
Wala akong ideya
sa tinutukoy mong mga tato,

149
00:07:40,083 --> 00:07:45,163
pero pangulo siya ng US, iginagalang
bilang pinakamahusay na pangulo ng US.

150
00:07:45,243 --> 00:07:49,763
Malinaw na may taong niyebe
at isang robin na tato sa kanyang tiyan,

151
00:07:50,283 --> 00:07:52,403
at may bigote ang robin.

152
00:07:53,963 --> 00:07:56,523
Hindi ko talaga alam
kung ano tinutukoy mo.

153
00:07:57,603 --> 00:08:01,523
<i>Ngayong pangulo na si Lincoln,</i>
<i>sa wakas ay inalis ang pang-aalipin</i>

154
00:08:01,603 --> 00:08:04,203
<i>at pinalitan</i>
<i>ng simpleng pagkiling sa lahi.</i>

155
00:08:04,763 --> 00:08:08,083
<i>Pero 'di masaya ang wakas</i>
<i>ng kuwento ni Abraham Lincoln.</i>

156
00:08:08,163 --> 00:08:12,083
<i>Limang araw matapos manalo ang Hilaga,</i>
<i>malagim ang kinahinatnan niya.</i>

157
00:08:12,163 --> 00:08:15,043
<i>Napilit siyang manood ng dula sa teatro.</i>

158
00:08:15,883 --> 00:08:18,643
Tinapos ng isang
mamamaril ang paghihirap niya,

159
00:08:18,723 --> 00:08:21,643
pero malupit na sa ikatlong yugto na.

160
00:08:21,723 --> 00:08:24,963
Si Abraham Lincoln ay binaril
habang nasa kaha ng teatro, 'di ba?

161
00:08:25,043 --> 00:08:26,843
Saan sa katawan 'yon?

162
00:08:26,923 --> 00:08:29,203
Baka ang tinutukoy mo ay ang lokasyon

163
00:08:29,283 --> 00:08:30,323
niya nang binaril,

164
00:08:30,403 --> 00:08:34,203
nasa kahang pangpangulo
sa Teatrong Ford sa Washington, DC.

165
00:08:34,283 --> 00:08:35,283
At bakit siya binaril?

166
00:08:35,363 --> 00:08:37,683
Dahil ba ayaw niyang
magtanggal ng sumbrero?

167
00:08:37,763 --> 00:08:39,602
Kasi medyo
nakakainis 'yon, di ba,

168
00:08:39,683 --> 00:08:41,602
'pag nakasumbrero ang nasa harap?

169
00:08:41,683 --> 00:08:43,003
Nasa kahang pangpangulo siya,

170
00:08:43,082 --> 00:08:45,403
kaya ang alam ko,
walang tao sa likod niya.

171
00:08:45,483 --> 00:08:47,923
Pero binaril siya ng isang
nagngangalang John Wilkes Booth,

172
00:08:48,003 --> 00:08:50,083
na nanainiwala sa Kompederasiyon.

173
00:08:50,163 --> 00:08:55,123
Ano'ng epekto ng pagkabaril sa ulo
sa kakayahan ni Lincoln na mamuno?

174
00:08:56,043 --> 00:08:59,603
Tinapos nito iyon, dahil
namatay siya mga 12 oras pagkabaril.

175
00:08:59,683 --> 00:09:00,883
Hindi niya kayang ituloy?

176
00:09:00,963 --> 00:09:03,203
Hindi na. Hindi bilang isang bangkay.

177
00:09:04,123 --> 00:09:06,683
<i>Maaaring pinuksa ang ilaw ni Lincoln,</i>

178
00:09:06,763 --> 00:09:09,163
<i>pero gagawin</i>
<i>ng Amerika ang kabaligtaran.</i>

179
00:09:09,243 --> 00:09:11,603
<i>Pinag-iisipan na</i>
<i>ng mga Amerikano ang kuryente</i>

180
00:09:11,683 --> 00:09:14,483
<i>mula nang magtali ng susi</i>
<i>si Benjamin Franklin sa saranggola</i>

181
00:09:14,563 --> 00:09:16,363
<i>upang buksan ang langit sa kidlat.</i>

182
00:09:17,043 --> 00:09:22,243
<i>Noong 1878, ginamit</i>
<i>ni Thomas Edison ang kapangyarihang iyon</i>

183
00:09:22,323 --> 00:09:24,163
<i>upang gumawa ng 'di karaniwang bagay.</i>

184
00:09:25,243 --> 00:09:28,723
Mahirap isipin ang isang mundong
'di naimbento ni Edison ang bumbilya,

185
00:09:28,803 --> 00:09:30,123
at kahit na isipin mo 'yon,

186
00:09:30,203 --> 00:09:32,403
masyadong madilim 'yon
para makita ang nasa loob.

187
00:09:32,483 --> 00:09:37,363
Paano nakakita ang mga tao sa araw
bago naimbento ni Edison ang liwanag?

188
00:09:37,443 --> 00:09:39,003
Ang liwanag ay mula sa araw,

189
00:09:39,083 --> 00:09:41,523
kaya nakakakita sila
sa araw dahil sa araw.

190
00:09:41,603 --> 00:09:42,963
MANANALAYSAY NG AGHAM

191
00:09:43,043 --> 00:09:45,763
Kailangan nila ang bumbilya sa gabi,

192
00:09:45,843 --> 00:09:48,963
kapag walang
araw at hindi makakita.

193
00:09:49,043 --> 00:09:52,443
Ano ang ginamit ng mga
tao bago ang mga bombilya?

194
00:09:52,523 --> 00:09:55,203
Gumamit sila ng kandila o ng langis.

195
00:09:55,283 --> 00:09:59,723
May liwanag tayo
sa araw at may kandila tayo sa gabi.

196
00:09:59,803 --> 00:10:02,683
-Oo.
-'Di kailangan ang mga bombilya.

197
00:10:02,763 --> 00:10:04,963
Walang saysay
ang pinagtrabahuhan niya.

198
00:10:05,883 --> 00:10:09,523
<i>Isa pang nakakamanghang</i>
<i>imbensyon ni Edison ay ang ponograpo.</i>

199
00:10:22,483 --> 00:10:27,163
KATULONG SA PANANALIKSIK MUSEO NG AGHAM,
LONDON

200
00:10:29,283 --> 00:10:30,883
Kaya mo bang patigilin ito?

201
00:10:30,963 --> 00:10:31,883
Oo naman.

202
00:10:33,803 --> 00:10:36,803
Nakakamangha,
'di ba, na narito tayo ngayon,

203
00:10:36,883 --> 00:10:40,163
pero ang boses na iyon
ay galing sa nakaraang mga taon?

204
00:10:40,243 --> 00:10:42,643
Kung magsasalita ako sa trumpeta na ito,

205
00:10:43,323 --> 00:10:48,043
pwede ko ba siyang tanungin
kung kumusta sa kinalalagyan nila?

206
00:10:48,123 --> 00:10:52,323
Hindi pwede, kasi nirekord
'yan mahigit 100 taon na ang nakakaraan.

207
00:10:52,403 --> 00:10:55,323
Pero ponograpo ito.
'Di ba ito tulad ng telepono?

208
00:10:55,403 --> 00:11:02,163
Ang ponograpo
sa Griyego ay "pagsulat ng tunog,"

209
00:11:02,243 --> 00:11:04,563
kaya hindi ibig sabihin ay telepono.

210
00:11:04,643 --> 00:11:07,123
Naririnig nila tayo pero 'di makasagot.

211
00:11:08,283 --> 00:11:09,523
'Di ko masabing…

212
00:11:09,603 --> 00:11:12,563
'Di nila tayo naririnig.
Naririnig natin ang rekord nila.

213
00:11:12,643 --> 00:11:15,323
'Di nila tayo naririnig
at 'di sila makasagot.

214
00:11:15,403 --> 00:11:16,883
Masasabi kong hindi.

215
00:11:16,963 --> 00:11:18,683
Ano ngayon ang punto nito?

216
00:11:18,763 --> 00:11:23,203
Para marinig natin
ang musika at boses at tunog.

217
00:11:23,283 --> 00:11:26,843
Pwede ba itong magrekord
ng mga tunog na hindi pa nangyayari?

218
00:11:29,363 --> 00:11:30,803
Hindi.

219
00:11:30,883 --> 00:11:33,083
Eh, ang mga tunog na nangyari kanina?

220
00:11:34,003 --> 00:11:37,883
Kung ang mga tunog na 'yon
ay naitala noong oras na 'yon.

221
00:11:37,963 --> 00:11:40,443
'Di nito makukuha
ang bagay na nakaraan na.

222
00:11:41,003 --> 00:11:43,563
Parang medyo limitado ito, sa totoo lang.

223
00:11:43,643 --> 00:11:46,243
<i>Salamat sa pornograpiya ni Edison,</i>

224
00:11:46,323 --> 00:11:50,323
<i>ang klasikal na musika ay maaari</i>
<i>ngayong makainip ng milyun-milyon.</i>

225
00:11:51,043 --> 00:11:53,523
Klasikal na musika
ang tinutugtog sa orkestra.

226
00:11:53,603 --> 00:11:55,963
Paano tinutugtog ang orkestra?

227
00:11:56,043 --> 00:11:57,283
Hinihipan ba ito,

228
00:11:57,363 --> 00:12:01,083
o iyon ba 'yong
kinikiskis ang patpat sa mga tali?

229
00:12:01,163 --> 00:12:04,603
Ang orkestra ay 'di
isang instrumento lang.

230
00:12:04,683 --> 00:12:05,923
Oo.

231
00:12:06,003 --> 00:12:10,243
Ang orkestra ay sama-samang
iba't-ibang uri ng mga instrumento.

232
00:12:10,323 --> 00:12:12,923
-'Di lang isang instrumento.
-'Di lang isa.

233
00:12:13,003 --> 00:12:17,483
Kailangan mo ang dalawang
kamay at bibig para tumugtog ng orkestra?

234
00:12:18,403 --> 00:12:22,963
Pwes, kailangan ng konduktor
ang lahat ng mga bagay na iyon.

235
00:12:23,043 --> 00:12:24,963
Pero ang orkestra mismo

236
00:12:25,043 --> 00:12:29,043
ay isang nilalang na binubuo
ng maraming iba't-ibang instrumento.

237
00:12:29,123 --> 00:12:31,483
'Di pwede hipan ang buong orkestra?

238
00:12:34,003 --> 00:12:36,843
<i>Salamat kay Edison,</i>
<i>ang mundo ng liwanag at tunog</i>

239
00:12:36,923 --> 00:12:38,883
<i>ay nabugbog hanggang sumuko,</i>

240
00:12:38,963 --> 00:12:41,723
<i>pero isa pang</i>
<i>hangganan ang 'di pa rin masakop,</i>

241
00:12:41,803 --> 00:12:43,363
<i>ang mundo ng kalangitan.</i>

242
00:12:44,083 --> 00:12:47,403
<i>Matagal nang sinusubukan ng tao</i>
<i>na gumawa ng mga makinang lumilipad,</i>

243
00:12:47,483 --> 00:12:50,203
<i>pero karamihan</i>
<i>sa mga nauna ay nahirapang umusad</i>

244
00:12:50,283 --> 00:12:53,043
<i>lampas sa unang subok</i>
<i>ng pagtalon sa kamatayan.</i>

245
00:12:53,923 --> 00:12:56,723
<i>Pero nagbago 'yon nang</i>
<i>ang magkapatid na Orville at Wilbur Wright</i>

246
00:12:56,803 --> 00:13:01,283
<i>ay isinagawa ang unang tagumpay na</i>
<i>hamong legal laban sa batas ng gravity.</i>

247
00:13:01,963 --> 00:13:04,643
Gaano kalayo ang unang paglipad?

248
00:13:04,723 --> 00:13:09,283
Nang araw na ang magkapatid
na Wright ay nagsagawa ng ilang paglipad,

249
00:13:09,363 --> 00:13:12,723
karaniwang ilang daang talampakan lang.

250
00:13:12,803 --> 00:13:14,323
Nilakad na lang sana nila.

251
00:13:15,763 --> 00:13:18,723
Pwede, pero hindi iyon ang punto.

252
00:13:18,803 --> 00:13:22,323
Kailan ang unang paglipad
na sa haba ay kailangan ang banyo?

253
00:13:22,403 --> 00:13:27,363
Nang mabuo ang mga komersyal na paglipad,
naging mas mahaba ang distansya

254
00:13:27,443 --> 00:13:30,883
at ang mga pasahero
ay mangangailangan ng mga kaginhawaan,

255
00:13:30,963 --> 00:13:32,723
gaya ng pagkakaroon ng banyo.

256
00:13:32,803 --> 00:13:34,323
Grabe siguro talaga 'yon,

257
00:13:34,403 --> 00:13:37,643
nang unang may makaisip
na dapat may banyo sa eroplano.

258
00:13:38,323 --> 00:13:40,643
Mas kahanga-hanga 'yon
sa magkapatid na Wright.

259
00:13:42,403 --> 00:13:46,643
Hindi iyon isang partikular
na dramatiko

260
00:13:46,723 --> 00:13:49,363
o kapanapanabik na pangyayari,
sa tingin ko.

261
00:13:49,443 --> 00:13:51,763
Bakit walang banyo ang mga bisikleta?

262
00:13:53,163 --> 00:13:55,443
Alam mo na, para 'di na bababa.

263
00:13:56,283 --> 00:13:58,483
Baka isulat ko iyon at i-copyright.

264
00:13:58,563 --> 00:14:01,923
<i>Wala mang palikuran, ang makasaysayang</i>
<i>paglipad ng mga Wright</i>

265
00:14:02,003 --> 00:14:04,163
<i>ay bumago sa transportasyon kailanman</i>

266
00:14:04,243 --> 00:14:06,803
<i>sa mga paraang</i>
<i>'di pa ganap na nauunawaan.</i>

267
00:14:06,883 --> 00:14:11,123
Ang unang tunay na paglipad ay ginawa
ng mga Wright mahigit 100 taon na.

268
00:14:11,203 --> 00:14:16,083
Bakit hindi pa rin natin alam
kung paano gumagana ang mga eroplano?

269
00:14:16,723 --> 00:14:19,563
Pero alam na natin
kung paano sila gumagana.

270
00:14:19,643 --> 00:14:22,003
Pero sa totoo, paano sila gumagana?

271
00:14:22,083 --> 00:14:25,843
Puwes, ito'y… Mayroon tayong
mga kwentang matematiko

272
00:14:25,923 --> 00:14:29,843
na naglalarawan sa pagdaloy
ng hangin sa mga pakpak ng eroplano.

273
00:14:29,923 --> 00:14:33,923
Pwede mo bang ipaliwanag iyon
nang hindi gumagamit ng agham?

274
00:14:36,563 --> 00:14:39,643
Mahirap na hindi ipaliwanag
ang agham sa likod nito,

275
00:14:39,723 --> 00:14:43,883
pero dahil sa hugis ng mga pakpak nito,

276
00:14:43,963 --> 00:14:46,483
ang puwersa pataas
ay mas malaki kesa pababa

277
00:14:46,563 --> 00:14:49,043
kaya itinutulak nito
ang eroplano sa hangin.

278
00:14:49,123 --> 00:14:52,243
Iyon ang teorya mo.
Gusto mo ba marinig ang teorya ko?

279
00:14:52,323 --> 00:14:54,763
-Sige.
-Tingin ko sampalataya.

280
00:14:55,803 --> 00:14:58,723
Naniniwala tayong nakakalipad sila
kaya nagagawa nila.

281
00:14:58,803 --> 00:15:01,443
Kaya, dapat ituloy ng media
ang pagkukunwari

282
00:15:01,523 --> 00:15:03,563
o magsisimula silang magbagsakan.

283
00:15:03,643 --> 00:15:06,443
Gaya ng Wi-Fi. 'Di pwedeng totoo iyon.

284
00:15:06,963 --> 00:15:09,083
Kailangan lang nating sumakay dito

285
00:15:09,163 --> 00:15:10,563
o lahat ay hihinto.

286
00:15:11,963 --> 00:15:13,843
<i>Ang langit ay napaamo.</i>

287
00:15:13,923 --> 00:15:16,123
<i>Susunod, mga kalsada naman.</i>

288
00:15:17,563 --> 00:15:20,523
Mahirap sabihin kung sino
ang nag-imbento ng unang auto.

289
00:15:20,603 --> 00:15:22,203
Dahil napakaraming sumubok,

290
00:15:22,283 --> 00:15:25,363
napakahaba ng pahina ng Wikipedia
para basahin pa.

291
00:15:25,443 --> 00:15:28,003
Pero buti na lang,
'di mahalaga, dahil sa huli,

292
00:15:28,083 --> 00:15:30,763
isang tao lang ang naging
singkahulugan ng mga kotse,

293
00:15:31,683 --> 00:15:34,803
ang taong gumawa
ng unang patok na auto.

294
00:15:34,883 --> 00:15:37,763
Siya ay pinangalanang Henry Model T Ford,

295
00:15:37,843 --> 00:15:40,563
at sa nakakagulat na pagkakataon,
ganoon din ang kotse niya.

296
00:15:41,843 --> 00:15:44,523
<i>May apat na</i>
<i>silindro 2.9-litrong makinang</i>

297
00:15:44,603 --> 00:15:49,243
<i>naglalabas ng 20 lakas-kabayo</i>
<i>at todong bilis na 45 milya kada oras,</i>

298
00:15:49,323 --> 00:15:52,443
<i>ang Model T Ford</i>
<i>ay talagang kakila-kilabot na kotse,</i>

299
00:15:52,523 --> 00:15:54,923
<i>masahol pa sa minamaneho ng nanay mo.</i>

300
00:15:56,963 --> 00:15:58,963
Walang saksakan ng telepono,

301
00:15:59,043 --> 00:16:01,243
walang sat nav o sistema ng musika.

302
00:16:01,843 --> 00:16:03,763
Wala man lang patungan ng tasa.

303
00:16:05,483 --> 00:16:08,563
Gayunpaman,
mas mahusay ito ng konti sa kabayo,

304
00:16:08,643 --> 00:16:11,243
dahil 'di ka sisipain
sa ulo 'pag nasa likod ka.

305
00:16:11,323 --> 00:16:13,963
At 'di gaya sa tren, wala ka siguro

306
00:16:14,043 --> 00:16:16,123
makakatabing saykopatiko.

307
00:16:16,203 --> 00:16:19,963
Pwera na lang kung mag-angkas ka
ng taong may screwdriver sa bulsa.

308
00:16:23,803 --> 00:16:28,003
<i>Pero ang pinakamatinding atake ni</i>
<i>Henry Model T Ford ay 'di ang kotse mismo</i>

309
00:16:28,083 --> 00:16:29,603
<i>kundi ang pagkagawa dito.</i>

310
00:16:30,683 --> 00:16:34,883
Sa halip umupa ng isang taong
mabagal gagawin mag-isa ang buong kotse,

311
00:16:34,963 --> 00:16:36,883
si Ford ay umupa ng maraming tao

312
00:16:36,963 --> 00:16:40,163
para gumawa ng maliit na
piraso ng kotse paulit-ulit, bawat isa.

313
00:16:40,763 --> 00:16:44,523
Isang rebolusyon iyon sa pagkainip
sa trabaho at kawalang saysay ng tao.

314
00:16:45,403 --> 00:16:48,563
<i>Ang maramihang paggawa</i>
<i>ay kailangan ng maramihang manggagawa.</i>

315
00:16:48,643 --> 00:16:52,283
<i>Dumagsa ang milyon sa USA</i>
<i>para sumubok sa Amerikanong pangarap.</i>

316
00:16:52,363 --> 00:16:56,403
<i>Kailangan ang mas malalaking</i>
<i>sasakyang kaya inimbento ang Titan 1C,</i>

317
00:16:56,483 --> 00:16:58,883
<i>ang unang isahang gamit na submarino.</i>

318
00:17:00,163 --> 00:17:02,363
<i>Matagal na tinitigan ng tao ang dagat</i>

319
00:17:02,443 --> 00:17:04,403
<i>nais na lumubog na parang bato,</i>

320
00:17:04,483 --> 00:17:07,643
<i>at tutuparin</i>
<i>ng Titan 1C ang pangarap na iyon.</i>

321
00:17:08,883 --> 00:17:11,003
Isang malaking tagumpay iyon.

322
00:17:11,083 --> 00:17:15,483
Sa unang paglalakbay, ang
Titan 1C ay tumulak mula sa Southampton

323
00:17:15,563 --> 00:17:17,043
tungo sa ilalim ng dagat,

324
00:17:17,122 --> 00:17:19,923
kung saan ang mga
maggagalugad ay mabubuhay sa karangyaan

325
00:17:20,003 --> 00:17:21,963
ng ilang saglit bago nila matuklasan

326
00:17:22,043 --> 00:17:25,203
na ang atmospera sa sahig
ng dagat ay hindi pwede langhapin.

327
00:17:27,203 --> 00:17:30,283
<i>Sa pagkakasakop</i>
<i>ng liwanag, tunog, langit, daan,</i>

328
00:17:30,362 --> 00:17:31,763
<i>at ilalim ng karagatan,</i>

329
00:17:31,843 --> 00:17:36,123
<i>matutuklasan ng sangkatauhan ang</i>
<i>isang bagay hindi pa nito narinig noon,</i>

330
00:17:36,203 --> 00:17:39,843
<i>sa kagandahang-loob</i>
<i>ng babaeng siyentipiko, si Marie Curie,</i>

331
00:17:39,923 --> 00:17:42,043
<i>ang babaeng-ama ng radyasyon.</i>

332
00:17:42,683 --> 00:17:46,963
Paano nalaman
ni Marie Curie na natuklasan niya

333
00:17:47,563 --> 00:17:50,123
ang radioactivity,
kung hindi ito nakikita?

334
00:17:50,203 --> 00:17:53,963
Inimbento ni Marie Curie
ang salitang radioactivity.

335
00:17:54,043 --> 00:17:59,563
At iyon ay 'pag ang mga sangkap
gaya ng radium, polonium, plutonium

336
00:17:59,643 --> 00:18:02,563
ay nagbibigay ng maraming
enerhiya at natural na nawasak.

337
00:18:02,643 --> 00:18:05,323
Tunay na bagay
pala ito, kahit 'di nakikita.

338
00:18:06,243 --> 00:18:09,403
Maraming totoong
bagay ang hindi nakikita, oo.

339
00:18:09,483 --> 00:18:13,643
Tulad ng mga chakra
at mga larangan ng enerhiya.

340
00:18:13,723 --> 00:18:15,803
Gaya ng mga nasa loob ng mukha mo

341
00:18:15,883 --> 00:18:20,923
na konektado sa horoscope mo
at nakakaapekto sa pagtunaw mo ng gluten.

342
00:18:21,003 --> 00:18:21,963
Totoo sila, 'no?

343
00:18:22,043 --> 00:18:24,123
Palagay ko 'di sila totoo.

344
00:18:24,203 --> 00:18:25,163
Tingin ko totoo sila.

345
00:18:25,243 --> 00:18:29,683
-Buweno, maraming…
-Nag-aayos ang tiya ko ng mga chakra.

346
00:18:29,763 --> 00:18:31,083
80 quid ang singil niya.

347
00:18:31,163 --> 00:18:33,403
Kung kumikita siya ng ganoong pera,

348
00:18:34,163 --> 00:18:35,643
'di 'yon kalokohan, 'no?

349
00:18:36,443 --> 00:18:40,123
<i>Nakakalungkot,</i>
<i>nakamamatay ang pag-uusisa ni Curie.</i>

350
00:18:40,203 --> 00:18:44,323
<i>Ang pagakalantad sa radyasyon</i>
<i>ay baka nag-ambag sa kamatayan niya.</i>

351
00:18:45,603 --> 00:18:46,643
Hindi patas, 'di ba?

352
00:18:46,723 --> 00:18:52,123
'Pag lalaking siyentipiko, tulad ni Bruce
Banner, ang nalantad sa radyasyong gamma,

353
00:18:52,203 --> 00:18:55,243
nagiging superhero siya, 'di ba?

354
00:18:55,323 --> 00:18:59,123
Nagkaroon siya ng sariling
komiks at prankisa ng pelikula.

355
00:18:59,203 --> 00:19:01,123
Si Marie Curie namatay lang.

356
00:19:01,203 --> 00:19:03,123
Alam mo 'yon, siya naging Hulk.

357
00:19:03,803 --> 00:19:05,203
'Di patas, 'di ba?

358
00:19:05,283 --> 00:19:07,563
Kasalanan ba ng patriyarka?

359
00:19:07,643 --> 00:19:11,243
Isa pa, ano ang patriyarka?

360
00:19:11,323 --> 00:19:14,683
<i>Samantala, ang iba pang</i>
<i>hindi gaanong babaeng siyentipiko</i>

361
00:19:14,763 --> 00:19:16,963
<i>ay gumagawa ng sarili nilang mga teorya.</i>

362
00:19:17,043 --> 00:19:19,923
Ang pisisista at propesyonal
na modelo ng dila, si Albert Einstein,

363
00:19:20,003 --> 00:19:23,483
ay nagkaroon nitong teorya ng
relatibidad, ang E ay katumbas ng McTwo,

364
00:19:23,563 --> 00:19:25,363
na hanggang ngayon, walang nakakaintindi.

365
00:19:25,443 --> 00:19:28,603
At binabanggit ko lang 'to
dahil mahalaga 'to mamaya.

366
00:19:29,363 --> 00:19:33,523
Kinilala ni Einstein na
walang mas mabilis kaysa sa liwanag.

367
00:19:33,603 --> 00:19:35,523
Pero mas mabilis
ang anino kaysa sa liwanag.

368
00:19:35,603 --> 00:19:39,083
Parang kung iilawan ko
ng sulo ang dingding na iyon,

369
00:19:39,163 --> 00:19:41,603
-pero hawak ko 'yon sa likod ng ulo,
-Oo.

370
00:19:41,683 --> 00:19:44,363
mauuna doon ang anino ko kesa sa ilaw.

371
00:19:44,443 --> 00:19:46,643
Paano 'yon ipapaliwanag ni Einstein?

372
00:19:46,723 --> 00:19:50,523
Palagay ko sasabihin niyang
nangyayari 'yon nang napakabilis,

373
00:19:50,603 --> 00:19:51,963
'di mo makita ng maayos.

374
00:19:52,043 --> 00:19:53,683
Lagi siyang may sagot, 'no?

375
00:19:54,763 --> 00:19:57,923
<i>Ang ika-20 siglo ay nagsimula ng masigla</i>

376
00:19:58,003 --> 00:20:02,123
<i>na naglalabas ang agham ng</i>
<i>sunud-sunod na inobasyon ng napakabilis,</i>

377
00:20:02,203 --> 00:20:03,683
<i>halos 'di na ma-edit magkasama.</i>

378
00:20:04,243 --> 00:20:06,363
Pero ang ilan sa mga
imbensyong ito ay may madilim na panig.

379
00:20:06,443 --> 00:20:08,443
Pwedeng gamitin pamatay ng tao,

380
00:20:08,523 --> 00:20:09,963
at 'di sa mabuting paraan.

381
00:20:10,043 --> 00:20:13,563
<i>Ang Unang Digmaang Pandaigdig</i>
<i>ay kinilalang tatapos sa lahat ng digmaan,</i>

382
00:20:14,203 --> 00:20:16,723
<i>bagama't may ilang</i>
<i>mananalaysay na nagsasabing hindi naman.</i>

383
00:20:17,883 --> 00:20:19,723
<i>Pero 'yon ang unang high-tech na digmaan,</i>

384
00:20:19,803 --> 00:20:23,643
<i>may mga eroplano,</i>
<i>mga baril de-makina, at mga tangke,</i>

385
00:20:23,723 --> 00:20:27,003
<i>lahat ay bumangon para labanan</i>
<i>ang mga taong lumikha sa kanila.</i>

386
00:20:27,083 --> 00:20:30,883
Kahit walang paniniwala
o ideolohiya o puso o kaluluwa,

387
00:20:30,963 --> 00:20:33,123
nanalo ang mga makinang pamatay.

388
00:20:33,203 --> 00:20:37,523
Ang huling iskor ay
Sandata, 20 milyon, at Sangkatauhan, 0.

389
00:20:38,283 --> 00:20:41,843
'Pag nakikidigma ang mga tao,
laging mukhang magulo 'yon.

390
00:20:41,923 --> 00:20:44,123
Marami bang sigawang sangkot?

391
00:20:44,203 --> 00:20:48,563
Marami ngang sigawan,
pwedeng mga utos na sinisigaw,

392
00:20:48,643 --> 00:20:52,123
pwede ring mga hiyaw
ng mga taong namamatay.

393
00:20:52,203 --> 00:20:55,923
May panganib pala ng tinnitus
sa sinumang nakatayo sa malapit.

394
00:20:56,003 --> 00:20:58,403
Nakakalungkot
na ginagawa pa rin natin.

395
00:20:59,083 --> 00:21:01,763
Hindi ako nagpapakontrobersyal,

396
00:21:01,843 --> 00:21:06,163
pero sa pangkalahatan,
ang digmaan ay tila isang kahihiyan.

397
00:21:07,043 --> 00:21:11,123
Ito ay tila isang partikular
na sikat na aktibidad ng tao.

398
00:21:11,203 --> 00:21:13,083
Baka natural lang sa atin.

399
00:21:13,163 --> 00:21:16,123
Ano ang nagbubunsod
sa atin na magkaganoon?

400
00:21:16,203 --> 00:21:19,803
At pwede bang isang maikling
pangungusap lang ang sagot mo?

401
00:21:19,883 --> 00:21:22,443
Kasi kung hindi,
maiinis sila sa pag-eedit.

402
00:21:23,283 --> 00:21:25,843
Takot, karangalan at interes.

403
00:21:25,923 --> 00:21:29,283
-Talaga? 'Yan ang tatlo…
-Iyon lang sa maikling salita.

404
00:21:31,243 --> 00:21:32,123
Tama.

405
00:21:33,683 --> 00:21:36,163
Ewan ko kung sino
mag-eedit, pero ayos na 'to.

406
00:21:38,043 --> 00:21:41,563
<i>Ang barbarismo ng Unang Digmaang</i>
<i>Pandaigdig ay pumukaw sa malawak na hanay</i>

407
00:21:41,643 --> 00:21:44,843
<i>ng malulungkot na tula</i>
<i>ng digmaan at panitikang pasipista,</i>

408
00:21:44,923 --> 00:21:49,003
<i>nailathala ilang dekada bago</i>
<i>inilabas ang Belgian techno anthem,</i>

409
00:21:49,083 --> 00:21:50,363
<i>ang "Pump Up The Jam."</i>

410
00:21:57,923 --> 00:22:01,203
ANG IBA PANG MGA MUSIKERONG
NAGSISIMULA SA "T" ANG PANGALAN

411
00:22:01,283 --> 00:22:04,723
AY THE CURE, THE ISLEY BROTHERS,
AT ANG VELVET UNDERFROUND

412
00:22:07,523 --> 00:22:11,323
NANG UNANG IPALABAS ANG VIDEO NA ITO,
AKALA NG MGA MANONOOD AY TOTOO ITO

413
00:22:11,403 --> 00:22:14,523
AT ANG JAM AY IBUBUHOS SA KANILANG
MGA BAHAY SA PAMAMAGITAN NG SCREEN

414
00:22:24,483 --> 00:22:28,923
KUNG LALABAS KA PWEDE MO BA
AKONG KUHA NG COKE ZERO AT ISANG TWIX?

415
00:22:30,283 --> 00:22:32,883
PASENSYA, PARA SA TAGA-TAKBO 'YANG TEXT

416
00:22:36,803 --> 00:22:38,923
Milyun-milyong kabataang
lalaki ang namatay sa digmaan,

417
00:22:39,003 --> 00:22:42,603
pero mabuti na lang, nakatuklas
ang sangkatauhan ng bagong uri ng lalaki,

418
00:22:42,683 --> 00:22:43,763
ang babae.

419
00:22:43,843 --> 00:22:46,963
<i>Ang mga babae ay palaging</i>
<i>umiiral sa likuran ng kasaysayan,</i>

420
00:22:47,043 --> 00:22:49,883
<i>madalas ginagawang</i>
<i>mga alagang tao ng mga lalaki,</i>

421
00:22:49,963 --> 00:22:53,363
<i>kinukunsiti para sa kanilang</i>
<i>kakayahang maglabas ng mga bagong tao</i>

422
00:22:53,443 --> 00:22:54,763
<i>sa butas nila sa harap.</i>

423
00:22:55,563 --> 00:22:57,363
Pero noong maagang ika-20 siglo,

424
00:22:57,443 --> 00:23:00,643
may natuklasang nakakamangha
ang mga siyentipikong panlipunan,

425
00:23:00,723 --> 00:23:03,043
na magagawa
ng babae ang magagawa ng lalaki

426
00:23:03,123 --> 00:23:04,883
na 'di kailangang pag-usapan.

427
00:23:06,123 --> 00:23:07,723
<i>Nakuha rin nila ang boto.</i>

428
00:23:07,803 --> 00:23:10,683
<i>Makakapili na ang mga babae</i>
<i>nang lalaking magmamando sa kanila.</i>

429
00:23:10,763 --> 00:23:11,803
MGA BOTO PARA SA MGA BABAE

430
00:23:11,883 --> 00:23:14,963
<i>Tinatakasan na nila</i>
<i>ang tradisyonal na uniporme nila,</i>

431
00:23:15,043 --> 00:23:19,283
<i>'di na mukhang muwebles at</i>
<i>mas mukhang mga batang lalaking kampo.</i>

432
00:23:20,243 --> 00:23:22,563
<i>Uminom, nanigarilyo</i>
<i>at sumayaw nang mabilis,</i>

433
00:23:22,643 --> 00:23:24,403
<i>sa nakapanlulumong frame rate.</i>

434
00:23:25,203 --> 00:23:26,563
Samantala, sa Hollywood,

435
00:23:26,643 --> 00:23:29,763
isang buong bagong uri
ng libangan ang naimbento,

436
00:23:29,843 --> 00:23:30,923
mga pelikula.

437
00:23:31,603 --> 00:23:34,403
<i>'Di gaya ng libro,</i>
<i>'di mo kailangan pagtuunan</i>

438
00:23:34,483 --> 00:23:37,163
<i>o gamitan ng imahinasyon</i>
<i>para masiyahan sa pelikula.</i>

439
00:23:37,243 --> 00:23:41,403
<i>Kahit sino, kahit 'yong</i>
<i>napakatamad o tanga ay masisiyahan</i>

440
00:23:41,483 --> 00:23:44,563
<i>sa simpleng pag-upo at pagtitig sa telon,</i>

441
00:23:44,643 --> 00:23:46,123
<i>gaya mo ngayon.</i>

442
00:23:46,203 --> 00:23:50,243
Gayunpaman, ang mga unang
pelikula ay napakabasura, kita mo naman.

443
00:23:50,323 --> 00:23:52,403
Pero salamat
sa mga unang pelikulang ganito

444
00:23:52,483 --> 00:23:55,323
na makikita natin
kung ano talaga ang buhay dati.

445
00:23:55,403 --> 00:23:58,283
Napakabilis ng kilos
ng lahat at laging natutumba.

446
00:23:58,963 --> 00:24:01,563
Bakit ang bilis nila
kumilos sa lumang pelikula?

447
00:24:01,643 --> 00:24:04,883
Dahil ba unang pagharap
sa kamera kaya kinabahan sila,

448
00:24:04,963 --> 00:24:08,363
o dahil tahimik na pelikula
kaya 'di nila marinig ang direktor

449
00:24:08,443 --> 00:24:10,003
na sumisigaw sa kanilang bagalan?

450
00:24:10,083 --> 00:24:12,123
TAGAPAGSALITA SA INDUSTRIYANG
PANGKULTURA

451
00:24:12,203 --> 00:24:15,243
Dahil sa frame rate ng mga kamera
na iba noon kaysa ngayon.

452
00:24:15,323 --> 00:24:16,563
Kasalanan pala natin.

453
00:24:16,643 --> 00:24:18,043
Masyado mabilis natin pinaaandar

454
00:24:18,123 --> 00:24:20,283
at dapat bilisan
ng mga artista para sigurado

455
00:24:20,363 --> 00:24:22,883
na matatapos nila
ang kuwento bago matapos.

456
00:24:23,563 --> 00:24:26,563
Natataranta sila.
Paano 'pag 'di sila nakasabay?

457
00:24:26,643 --> 00:24:29,523
Lilipat ba ang pelikula
sa silid na wala pang mga artista?

458
00:24:29,603 --> 00:24:31,683
Mga kuha lang ng bakanteng kwarto.

459
00:24:31,763 --> 00:24:35,043
Regular ang bilis
ng kilos ng mga artista. Kaya lang…

460
00:24:35,123 --> 00:24:37,163
'Yong bilis lang ng pagpaandar

461
00:24:37,243 --> 00:24:39,683
kaya mukhang
napakabilis nila kumilos.

462
00:24:39,763 --> 00:24:42,043
Pwede ba tayo
makipag-usap sa mga artista

463
00:24:42,123 --> 00:24:45,523
at sabihin sa kanila
na ayos lang, pwede sila kumalma?

464
00:24:45,603 --> 00:24:47,683
Hindi, patay na sila lahat ngayon.

465
00:24:49,323 --> 00:24:51,123
<i>May subtitle ang mga unang pelikula</i>

466
00:24:51,203 --> 00:24:54,483
<i>para mapanood pa rin</i>
<i>sa telepono nang patay ang tunog,</i>

467
00:24:54,563 --> 00:24:58,083
<i>Pero 'di nagtagal, natutunan</i>
<i>din nila ang paggawa ng tunog.</i>

468
00:24:58,163 --> 00:25:01,643
<i>Ano ang mas kasiya-siya sa iyo?</i>

469
00:25:02,323 --> 00:25:04,283
Kalabisan na ang pagbabasa, sa wakas.

470
00:25:04,363 --> 00:25:08,403
Natapos na ang ilang siglong
paniniil ng nasusulat na salita.

471
00:25:09,563 --> 00:25:13,443
<i>Pero anumang saysay ang lulan</i>
<i>ng sangkatauhan sa bagong panahon</i>

472
00:25:13,523 --> 00:25:15,403
<i>ay nakatakdang mabasura.</i>

473
00:25:16,283 --> 00:25:18,443
<i>Nagdidilim ang mga ulap sa Europa,</i>

474
00:25:18,523 --> 00:25:22,163
<i>at ang bagong prangkisa</i>
<i>ng Digmaang Pandaigdig ay pawawalan na.</i>

475
00:25:23,603 --> 00:25:26,563
<i>Kalaunan, ang mundo ay</i>
<i>nalaglag sa isa pang digmaang pandaigdig.</i>

476
00:25:27,563 --> 00:25:31,603
<i>At dahil mas masama pa ang</i>
<i>makinarya nito kaysa naunang digmaan,</i>

477
00:25:31,683 --> 00:25:33,723
<i>tila 'di na matatapos ang patayan.</i>

478
00:25:34,843 --> 00:25:37,523
Pagkatapos ay
nagkaideya ang mga Amerikano.

479
00:25:37,603 --> 00:25:41,963
Sa halip na maghulog ng libong maliliit
na bomba sa Hapon gaya sa Alemanya,

480
00:25:42,043 --> 00:25:44,043
isang malaki
na lang kaya ang ilaglag nila?

481
00:25:44,883 --> 00:25:48,563
<i>Gamit ang mga teorya ni Einstein,</i>
<i>na matalino kong binanggit kanina,</i>

482
00:25:48,643 --> 00:25:51,883
<i>Sinimulan nila ang Manhattan Project,</i>
<i>pinatatakbo ng mga lalaking nakasumbrero,</i>

483
00:25:51,963 --> 00:25:54,003
<i>na may naisip na nakakatakot,</i>

484
00:25:54,083 --> 00:25:56,683
<i>isang bombang atomika</i>
<i>na tinawag na Little Boy,</i>

485
00:25:56,763 --> 00:26:01,003
<i>ang pinakamalakas at taliwas</i>
<i>ang pangalang sandata na ginamit.</i>

486
00:26:01,083 --> 00:26:02,603
Gaano kalakas si Little Boy?

487
00:26:03,243 --> 00:26:04,483
Ipagpalagay mong ganito.

488
00:26:04,563 --> 00:26:08,803
Kung ibinagsak 'yon sa bahay ng
dating nobyo kong si Sean sa Westhoughton,

489
00:26:08,883 --> 00:26:12,163
lahat mula sa rotonda
ng Checkerbent sa A58

490
00:26:12,243 --> 00:26:14,883
hanggang sa magbubulaklak
sa tabi ng Hart Common Golf Club

491
00:26:14,963 --> 00:26:16,643
ay mawawasak lahat.

492
00:26:17,163 --> 00:26:19,803
<i>Ang unang</i>
<i>pagsabog ay tutunaw kay Sean,</i>

493
00:26:19,883 --> 00:26:21,923
<i>habang ang lumang estante</i>
<i>ng Pac-Man arcade</i>

494
00:26:22,003 --> 00:26:25,043
<i>na minsan niyang</i>
<i>kinumpuni ng buong kaarawan ko</i>

495
00:26:25,123 --> 00:26:27,483
<i>ay halos tiyak na sisirain</i>

496
00:26:27,563 --> 00:26:29,883
<i>nang sumunod na bagyo ng apoy.</i>

497
00:26:30,483 --> 00:26:33,443
Ang lahat mula Wigan
hanggang Bolton ay matutusta.

498
00:26:33,523 --> 00:26:35,363
Middlebrook ang sinasabi ko, ubos.

499
00:26:35,443 --> 00:26:36,883
Bickershaw, ubos.

500
00:26:36,963 --> 00:26:39,083
Hindley Green? Kalimutan mo na.

501
00:26:39,163 --> 00:26:40,363
TAGUMPAY!
SUMUKO ANG HAPON

502
00:26:40,443 --> 00:26:43,643
<i>Ang lagim ng bomba atomika ay tumapos</i>
<i>sa Ikalawang Digmaang Pandaigdig.</i>

503
00:26:43,723 --> 00:26:45,163
<i>Lahat ay umayaw na</i>

504
00:26:45,243 --> 00:26:47,843
<i>at nagkasundo ang mundo</i>
<i>ng ikalawang beses sa episode na ito</i>

505
00:26:47,923 --> 00:26:49,123
<i>na 'di na muling magdigmaan.</i>

506
00:26:49,643 --> 00:26:51,323
<i>Pangakong hindi nito sisirain</i>

507
00:26:51,403 --> 00:26:54,603
<i>sa buong 52 segundo ng ikalimang episode.</i>

508
00:26:55,163 --> 00:26:57,643
Nakakaalo, 'di ba, na mapagtantong

509
00:26:57,723 --> 00:27:00,443
wala tayong
mga sandatang nukleyar ngayon?

510
00:27:00,523 --> 00:27:03,203
Depende kung sino'ng tinutukoy mo
sa "tayo".

511
00:27:03,283 --> 00:27:05,083
Ang mga Briton
ay may mga sandatang nukleyar

512
00:27:05,163 --> 00:27:08,563
at kamakailan
ay nagpasyang dagdagan ang kanilang…

513
00:27:09,163 --> 00:27:11,483
ang mga warhead na mayroon sila.

514
00:27:11,563 --> 00:27:15,123
Oo, pero mga blangko 'yon, 'di ba?
Puno 'yon ng mga blangko.

515
00:27:15,203 --> 00:27:16,523
Hindi talaga. Hindi.

516
00:27:16,603 --> 00:27:20,643
Ito ay matitinong sistema
ng misil na may nukleyar na mga warhead.

517
00:27:20,723 --> 00:27:22,323
Maraming mga estado ang mayroon nito.

518
00:27:23,323 --> 00:27:26,003
Ang digmaang nukleyar
at ang banta ng nukleyar na pagkawasak

519
00:27:26,083 --> 00:27:27,403
ay kasama pa rin natin.

520
00:27:37,523 --> 00:27:40,483
Tama. Pwede bang mas masaya
ang pag-usapan natin?

521
00:27:40,563 --> 00:27:41,923
Kahit anong gusto mo.

522
00:27:45,483 --> 00:27:46,683
Gusto mo ba ang Abba?

523
00:27:46,763 --> 00:27:47,963
Gustung-gusto ko ang Abba.

524
00:27:48,043 --> 00:27:49,763
-Oo?
-Oo.

525
00:27:49,843 --> 00:27:51,323
Ano ang paborito mong kanta ng Abba?

526
00:27:51,403 --> 00:27:53,643
-"Dancing Queen".
-"Dancing Queen," oo.

527
00:27:55,203 --> 00:27:56,403
Ang galing noon, ano?

528
00:27:58,043 --> 00:28:01,603
<i>Sa susunod, paanong ang Cold War</i>
<i>sa pagitan ng Silangan at Kanluran</i>

529
00:28:01,683 --> 00:28:03,923
<i>ay nagbigay daan sa rock en roll</i>

530
00:28:04,003 --> 00:28:05,763
<i>na nagbigay daan</i>
<i>sa mga kontrakulturang mga hippie,</i>

531
00:28:05,843 --> 00:28:09,643
<i>na nagbigay daan kay Steve Jobs na</i>
<i>magbigay daan sa computer at smartphone,</i>

532
00:28:09,723 --> 00:28:11,763
<i>na nagbigay daan sa social media,</i>

533
00:28:11,843 --> 00:28:14,723
<i>na magbibigay daan</i>
<i>sa pagsira ng lahat ng pag-unlad</i>

534
00:28:14,803 --> 00:28:16,643
<i>na nagawa na ng sangkatauhan.</i>

535
00:28:18,043 --> 00:28:20,883
Hinahati ng social media
ang mga tao, hindi ba?

536
00:28:20,963 --> 00:28:23,083
Tulad ng nangyari na sa mga oso.

537
00:28:23,163 --> 00:28:24,363
Anong mga oso?

538
00:28:24,443 --> 00:28:25,323
Mga puting oso.

539
00:28:46,523 --> 00:28:49,723
Ang pagsasalin ng subtitle ay ginawa ni:
Lodi Quintana