1
00:00:06,043 --> 00:00:09,243
<i>Ang nakaraan sa posibleng</i>
<i>kauna-unahang kasaysayan</i>

2
00:00:09,323 --> 00:00:11,163
<i>ng sibilisasyon ng tao,</i>

3
00:00:11,243 --> 00:00:15,243
<i>pinakita ko ang espiritual na paggising</i>
<i>ng ating mga ninuno.</i>

4
00:00:15,323 --> 00:00:16,443
<i>katulad ni Tita Carol.</i>

5
00:00:16,523 --> 00:00:20,003
<i>Tulad ni Carol, nakahanap sila</i>
<i>ng mga guru na pwede nilang sundan.</i>

6
00:00:20,803 --> 00:00:23,683
Pero 'di tulad niya,
'di nila iniwan ang kanilang asawa

7
00:00:23,763 --> 00:00:26,803
para tumira sa bukid sa Wales
kasama ang walo pang mga babae,

8
00:00:26,883 --> 00:00:29,203
isang sitwasyon na hindi ko maipaliwanag

9
00:00:29,283 --> 00:00:33,083
dahil kasalukuyan itong
iniimbestigahan ng North Wales Police.

10
00:00:33,163 --> 00:00:34,963
<i>Nagbago ang ating mundo</i>

11
00:00:35,043 --> 00:00:38,043
<i>dahil ang mga mensaheng panrelihiyon</i>
<i>ng pagpaparaya at pagpapatawad</i>

12
00:00:38,123 --> 00:00:42,243
<i>ay nagbigay inspirasyon sa mga tao</i>
<i>na lumaban na parang mga daga.</i>

13
00:00:42,323 --> 00:00:44,843
Pero mas lalawak pa ang pag-iisip ng tao,

14
00:00:44,923 --> 00:00:48,323
lalawak pa nang lubos
mula sa tawag ng ibang uri ng pagbabago.

15
00:00:49,003 --> 00:00:52,363
Ang sangkatauhan
ay sasailalim ng bagong pagsibol

16
00:00:52,443 --> 00:00:54,363
sa pagkakaroon ng Renaissance,

17
00:00:54,443 --> 00:00:58,163
dito sa planeta kung saan tayo namumuhay,
hanggang sa ngayon,

18
00:00:58,243 --> 00:01:01,163
isang kumikinang na bato sa kalawakan
na kinikilala bilang Earth.

19
00:01:14,443 --> 00:01:18,203
PANGATLONG EPISODE:
WALA SA TV ANG RENAISSANCE

20
00:01:19,643 --> 00:01:21,563
Taong 1440,

21
00:01:21,643 --> 00:01:24,043
hindi ngayon kundi n'ong 1440,

22
00:01:24,563 --> 00:01:27,323
may bagong imbensyon na makapagbibigay

23
00:01:27,403 --> 00:01:29,243
ng napakaraming posibilidad.

24
00:01:30,443 --> 00:01:33,323
<i>Ilang siglo na ang nakalilipas,</i>
<i>naimbento ng mga Tsino ang paglilimbag,</i>

25
00:01:33,403 --> 00:01:35,283
<i>ngunit walang sinuman</i>
<i>sa Europa ang nagbigay-pansin</i>

26
00:01:35,363 --> 00:01:37,403
<i>hanggang sa maimbento muli ang palimbagan</i>

27
00:01:37,483 --> 00:01:40,363
<i>ng isang Aleman na nagngangalang</i>
<i>Johannes Steve Gutenberg.</i>

28
00:01:40,443 --> 00:01:43,523
<i>Ang palimbagan ni Gutenberg</i>
<i>ay ang una sa uri nito sa kasaysayan,</i>

29
00:01:43,603 --> 00:01:45,283
<i>maliban sa kasaysayan ng mga Tsino.</i>

30
00:01:45,363 --> 00:01:50,243
May nabago bang mahalagang bagay
ang palimbagan?

31
00:01:50,323 --> 00:01:52,363
Kung 'di naimbento
ni Gutenberg ang palimbagan

32
00:01:52,443 --> 00:01:55,323
ibig sabihin, maiibahagi ang mga ideya

33
00:01:55,403 --> 00:01:56,523
sa bundong mundo,

34
00:01:57,323 --> 00:02:00,723
hindi uunlad ang kultura natin tulad noon.

35
00:02:00,803 --> 00:02:04,683
Sa maraming paraan, nakatulong siya
sa modernong mundo natin ngayon.

36
00:02:04,763 --> 00:02:06,923
'Yan ba ang mahalaga para sa 'yo?

37
00:02:08,563 --> 00:02:12,483
<i>Ang unang aklat na nailimbag</i>
<i>ni Gutenberg ay ang Bibliya.</i>

38
00:02:12,563 --> 00:02:14,763
<i>Bukod sa pagpapalaganap</i>
<i>ng salita ng Diyos,</i>

39
00:02:14,843 --> 00:02:17,563
<i>naibahagi din ang trabaho</i>
<i>ng mga siyentipiko, pilosopo,</i>

40
00:02:17,643 --> 00:02:19,523
<i>at kalaunan, si Dan Brown.</i>

41
00:02:22,283 --> 00:02:24,043
<i>Matagal ang pagsusulat ng isang aklat.</i>

42
00:02:24,123 --> 00:02:26,283
<i>Para mabigyan ng gawain</i>
<i>ang kanilang mga palimbagan,</i>

43
00:02:26,363 --> 00:02:28,563
<i>nagbalik-tanaw ang mga tao sa nakaraan</i>

44
00:02:28,643 --> 00:02:31,283
<i>at naghanap</i>
<i>ng lumang materyal para gawing bago.</i>

45
00:02:31,923 --> 00:02:34,123
<i>Kaya nanumbalik ang pilosopiya</i>
<i>ng sinaunang Greece,</i>

46
00:02:34,203 --> 00:02:37,323
<i>at nauso muli, at namangha ang marami.</i>

47
00:02:37,403 --> 00:02:40,923
<i>Noon, malungkot at walang saya</i>
<i>ang buhay ng mga tao</i>

48
00:02:41,003 --> 00:02:42,483
<i>katulad ng Tito Martin ko.</i>

49
00:02:42,563 --> 00:02:44,763
<i>Ang tanging libangan nila</i>
<i>ay mahihirap na trabaho,</i>

50
00:02:44,843 --> 00:02:47,203
<i>ang pagkamatay sa peste,</i>
<i>o labis na pagpapahirap.</i>

51
00:02:47,283 --> 00:02:50,483
<i>Para sa kanila, gan'on talaga ang buhay.</i>

52
00:02:51,483 --> 00:02:54,683
Para sa kanila, ang kaalaman
sa sinaunang pilosopiyang Griyego

53
00:02:54,763 --> 00:02:58,683
ay 'di nakakabagot tulad ngayon
kundi isang nakakamanghang karanasan

54
00:02:58,763 --> 00:03:01,363
na nakakapagpabago
sa tingin nila sa sarili nila.

55
00:03:01,443 --> 00:03:03,923
Tulad nang kumain kami ni Paul
ng limang ketamine brownie,

56
00:03:04,003 --> 00:03:06,283
kaya akala niya kaya niyang kausapin

57
00:03:06,363 --> 00:03:08,403
ang mga hayop
na nakikita niya sa telebisyon.

58
00:03:09,203 --> 00:03:12,803
Habang ikinulong muna si Paul
para sa sarili niyang kaligtasan,

59
00:03:12,883 --> 00:03:16,083
nagpasya naman ang ating mga ninuno
na baguhin ang mundo.

60
00:03:21,603 --> 00:03:22,963
Ito ang Florence.

61
00:03:23,043 --> 00:03:26,803
Ang tawag ng mga Italyano rito ay Firenze
para hindi mahanap ng mga turista.

62
00:03:26,883 --> 00:03:28,003
Pero Florence tawag dito

63
00:03:28,083 --> 00:03:30,123
dahil tiningnan namin ulit
sa mapa ng mga British.

64
00:03:31,603 --> 00:03:34,883
<i>Kahit mukhang magulo ang Florence ngayon,</i>

65
00:03:34,963 --> 00:03:37,763
<i>pero noong ika-15 siglo,</i>
<i>ito ang naging sentro</i>

66
00:03:37,843 --> 00:03:41,923
<i>ng walang katulad</i>
<i>na pagsibol ng sining at kultura.</i>

67
00:03:42,003 --> 00:03:44,523
Ano ang Renais' sauce?

68
00:03:44,603 --> 00:03:47,163
Isang uri ba 'yon
ng ika-16 na siglo na ketchup?

69
00:03:47,243 --> 00:03:49,643
Nanggaling ang salitang
Renaissance sa Pranses.

70
00:03:49,723 --> 00:03:53,723
Renaissance.
Ang "naissance" ay "pagsilang."

71
00:03:53,803 --> 00:03:55,483
Itinuring bilang muling pagsilang.

72
00:03:55,563 --> 00:03:57,323
Hindi siya pampalasa?

73
00:03:57,403 --> 00:03:59,603
-Hindi, ayon sa kaalaman ko.
-Okay.

74
00:03:59,683 --> 00:04:02,243
Anong mga sarsa ang ginamit nila noon?

75
00:04:02,323 --> 00:04:06,323
Hindi ako masyadong pamilyar sa pagluluto,

76
00:04:06,403 --> 00:04:08,123
sa kasaysayan ng mga sarsa.

77
00:04:08,203 --> 00:04:10,083
Hindi ka mahilig sa sarsa?

78
00:04:10,163 --> 00:04:12,443
Hindi masyado.

79
00:04:14,483 --> 00:04:16,763
Kailangan natin pag-isipan
kung itutuloy pa itong interview.

80
00:04:18,163 --> 00:04:19,803
<i>Noong panahon ng Renaissance,</i>

81
00:04:19,883 --> 00:04:23,243
<i>May mga pintor na nanggaling sa Florence,</i>
<i>na sa unang pagkakataon sa kasaysayan,</i>

82
00:04:23,322 --> 00:04:26,882
<i>may sapat silang kakayahan</i>
<i>upang lumikha ng magagandang larawan.</i>

83
00:04:26,963 --> 00:04:30,723
<i>Isa sa mga pinakamagaling</i>
<i>na pintor ay si Botticelli.</i>

84
00:04:31,683 --> 00:04:33,323
Anong larawan 'to?

85
00:04:33,403 --> 00:04:36,923
Ang <i>Birth of Venus</i>
ni Alessandro Botticelli.

86
00:04:37,003 --> 00:04:39,883
Isa sa mga pinakamagandang larawan
n'ong panahon ng Renaissance.

87
00:04:39,963 --> 00:04:40,963
DIREKTOR, V&A EAST

88
00:04:41,043 --> 00:04:44,203
Ganito ba talaga ang itsura
n'ong isinilang si Venus?

89
00:04:44,283 --> 00:04:47,363
Nilalarawan nito
ang isang karakter mula sa mitolohiya,

90
00:04:47,443 --> 00:04:49,323
kaya metaporikal kung tutuusin.

91
00:04:49,403 --> 00:04:51,843
-Isang diyosa…
-Okay.

92
00:04:51,923 --> 00:04:55,523
…na nabuo ang pagkatao at hindi isinilang.

93
00:04:55,603 --> 00:04:57,083
Ang haba ng leeg niya.

94
00:04:57,163 --> 00:05:01,123
Kalahating giraffe ba siya
o 'di lang siya marunong magpinta ng leeg?

95
00:05:04,443 --> 00:05:05,843
Ang leeg niya

96
00:05:05,923 --> 00:05:10,283
ay simbolo ng kagandahan
kaya pinahaba niya…

97
00:05:10,363 --> 00:05:11,883
May nakita akong mali. Tingnan mo.

98
00:05:11,963 --> 00:05:14,283
Hinihipan niya ang buhok niya.

99
00:05:14,363 --> 00:05:16,163
Pero tingnan mo ang mga puno sa kanan.

100
00:05:16,243 --> 00:05:18,123
Hindi naman gumagalaw. Walang hangin.

101
00:05:18,203 --> 00:05:21,083
Mukhang na-Photoshop lang sila.

102
00:05:21,163 --> 00:05:22,803
Peke 'to.

103
00:05:23,483 --> 00:05:27,923
<i>May iba rin na gumawa</i>
<i>ng 3D na pagpipinta, o "mga eskultura."</i>

104
00:05:28,003 --> 00:05:31,563
<i>Ang pinakatanyag na halimbawa</i>
<i>ay ang hubad na lalaking ito</i>

105
00:05:31,643 --> 00:05:34,243
<i>na kilala bilang</i> David, <i>ni Michelangelo.</i>

106
00:05:34,763 --> 00:05:37,843
Kung hindi mo titingnan
ang maliit niyang bola,

107
00:05:37,923 --> 00:05:40,483
mapapansin mo
na maraming kamangha-manghang detalye

108
00:05:40,563 --> 00:05:42,723
sa buong katawan ni Michelangelo.

109
00:05:43,523 --> 00:05:46,563
May mga pupil
ang mata niya katulad ni Furby.

110
00:05:46,643 --> 00:05:48,603
Detalyado ang kanyang mga muscle.

111
00:05:48,683 --> 00:05:49,963
Tingnan n'yo ang abs niya.

112
00:05:50,043 --> 00:05:53,563
Patunay ito na walang kwenta ang gym
dahil wala pang gym noon,

113
00:05:53,643 --> 00:05:55,243
pero napakamaskulado niya.

114
00:05:55,323 --> 00:05:58,403
Mukha ring makatotohanan
ang mga ugat sa likod ng mga kamay niya,

115
00:05:58,483 --> 00:06:01,043
dala ang dugo
ng estatwa sa mga daliri niya.

116
00:06:01,563 --> 00:06:04,163
Sa kabila ng lahat ng detalye,

117
00:06:04,243 --> 00:06:07,723
sinuri ko ang likod niya
at wala siyang butas sa puwet.

118
00:06:07,803 --> 00:06:09,923
Hindi ako makapaniwalang
'di niya isinama.

119
00:06:10,003 --> 00:06:12,283
Baka nahiya ang iskultor,

120
00:06:12,363 --> 00:06:15,643
o maagang umalis ang model,
o wala talaga siyang butas sa puwet.

121
00:06:15,723 --> 00:06:17,283
Hindi natin alam.

122
00:06:19,123 --> 00:06:22,163
<i>Ang hindi mapag-aalinlanganang</i>
<i>master ng Renaissance</i>

123
00:06:22,243 --> 00:06:25,483
<i>ay si Leonardo da Vinci.</i>

124
00:06:27,523 --> 00:06:29,523
Ito ang <i>Vitruvian Man,</i>

125
00:06:29,603 --> 00:06:34,643
isang pagguhit
na ginawa ni Leonardo noong 1490.

126
00:06:34,723 --> 00:06:35,763
Ano ang gamit nito?

127
00:06:38,163 --> 00:06:39,723
Bakit pa ginawa?

128
00:06:39,803 --> 00:06:44,403
Gusto kasing malaman ni Leonardo

129
00:06:44,483 --> 00:06:49,963
kung paano gumuhit ng katawan ng tao.

130
00:06:50,043 --> 00:06:52,803
Lilinawin ko lang,
nakikita mo rin ba ang ari niya?

131
00:06:52,883 --> 00:06:53,803
'Di ako nananaginip?

132
00:06:54,803 --> 00:06:57,283
May bersyon ba na may suot siyang salawal?

133
00:06:57,363 --> 00:06:59,043
Wala.

134
00:06:59,763 --> 00:07:01,523
Akala niya ayos na 'to?

135
00:07:01,603 --> 00:07:03,283
Hindi ba bastos?

136
00:07:03,363 --> 00:07:05,083
Hindi naman.

137
00:07:05,163 --> 00:07:07,243
Dahil ang kagandahan…

138
00:07:07,323 --> 00:07:11,243
ang kagandahan ng katawan ng tao…

139
00:07:11,323 --> 00:07:13,923
Tingnan mo ang ari niya.
Hindi naman maganda.

140
00:07:16,883 --> 00:07:17,723
Tingnan mo.

141
00:07:18,483 --> 00:07:21,483
<i>Pinuno rin ni Leonardo ang bawat kuwaderno</i>

142
00:07:21,563 --> 00:07:24,483
<i>ng mga guhit ng makabagong imbensyon.</i>

143
00:07:25,163 --> 00:07:26,003
Ano 'yan?

144
00:07:26,763 --> 00:07:28,243
Isang lumilipad na makina.

145
00:07:28,323 --> 00:07:31,083
Parang isang helikopter.

146
00:07:31,163 --> 00:07:33,123
Mukhang 'di kapanipaniwala.

147
00:07:33,203 --> 00:07:38,283
May inimbentong treadmill si Paul
para sa alagang ahas ng fiancee niya.

148
00:07:38,363 --> 00:07:41,563
Mas kapanipaniwala
ang mga guhit niya kaysa rito.

149
00:07:41,643 --> 00:07:43,363
At lasing pa siya noon.

150
00:07:43,443 --> 00:07:46,363
Pero natanggal n'ong prototype
ang ulo ng ahas.

151
00:07:47,403 --> 00:07:48,643
Ayun.

152
00:07:48,723 --> 00:07:51,403
Pinakamalalang pagtatapos
sa isang kaarawan na napuntahan ko.

153
00:07:52,883 --> 00:07:54,603
<i>Marami siyang naimbento,</i>

154
00:07:54,683 --> 00:07:58,323
<i>ngunit mas kilala</i>
<i>si da Vinci ngayon bilang pintor.</i>

155
00:07:58,403 --> 00:07:59,763
<i>Ito ang</i> Mona Lisa,

156
00:07:59,843 --> 00:08:04,003
<i>isang aktwal na larawan na pwedeng</i>
<i>pagmasdan at nakapaskil sa pader na ito.</i>

157
00:08:04,083 --> 00:08:07,723
<i>Ang misteryosong karakter</i>
<i>ni Mona Lisa na umaakit sa mga tao.</i>

158
00:08:07,803 --> 00:08:11,203
<i>Tulad ng ibang babae,</i>
<i>hindi mo alam kung ano ang inisiip niya.</i>

159
00:08:12,003 --> 00:08:14,843
Tingnan ko lang siya,
marami na akong naiisip na tanong.

160
00:08:14,923 --> 00:08:17,243
Sino siya? Bakit siya nakangiti?

161
00:08:17,763 --> 00:08:19,763
May lobo ba sa pagitan ng mga tuhod niya?

162
00:08:19,843 --> 00:08:21,803
Kung oo, ano'ng kulay ng lobo?

163
00:08:22,403 --> 00:08:25,043
May kasintahan ba siya?
Ano'ng pangalan niya?

164
00:08:25,123 --> 00:08:27,723
Ano'ng nasa pagitan ng tuhod niya
at paano natin malalaman?

165
00:08:28,403 --> 00:08:30,283
Ang sagot diyan ay hindi natin malalaman.

166
00:08:30,363 --> 00:08:33,603
Bumabalik ang mga tao kada taon

167
00:08:33,683 --> 00:08:35,843
para tingnan siya at makapag-isip,

168
00:08:35,923 --> 00:08:37,563
tapos uuwi sa bahay.

169
00:08:38,683 --> 00:08:40,202
<i>Bukod sa may itsura siya,</i>

170
00:08:40,283 --> 00:08:44,283
<i>naipakita ni da Vinci ang kahusayan</i>
<i>sa mga makabagong pamamaraan</i>

171
00:08:44,363 --> 00:08:45,283
<i>sabi rito.</i>

172
00:08:45,363 --> 00:08:46,923
<i>Bago ang Renaissance,</i>

173
00:08:47,003 --> 00:08:51,523
<i>ang ibang mga pinta ay gawa sa 2D.</i>

174
00:08:51,603 --> 00:08:54,443
Dahil walang perspektibo
ang mga pintor noon.

175
00:08:54,523 --> 00:08:57,563
Tulad ng kaibigan kong si Paul
na nanuntok ng waiter sa TGIF

176
00:08:57,643 --> 00:08:59,163
dahil nahulog nito ang banoffee pie niya.

177
00:08:59,883 --> 00:09:02,683
Tingnan n'yo 'tong larawan
ni Hesus n'ong ika-14 na siglo

178
00:09:02,763 --> 00:09:04,563
na umiinom ng tsaa.

179
00:09:05,163 --> 00:09:07,123
Mali ang mga sukat.

180
00:09:07,203 --> 00:09:09,643
Masyado silang masikip tingnan

181
00:09:09,723 --> 00:09:11,683
kaya mukha silang nasa kahon ng karton.

182
00:09:12,483 --> 00:09:14,723
Ang laki ni Hesus kumpara sa iba

183
00:09:14,803 --> 00:09:17,723
kaya nagmukhang naghahapunan siya
kasama ang mga batang estudyante.

184
00:09:17,803 --> 00:09:19,203
Ang pangit tingnan.

185
00:09:19,283 --> 00:09:21,643
Ano ang mga 'to? Mga mangkok o kabibi?

186
00:09:21,723 --> 00:09:23,403
Hindi maganda ang pagkakagawa.

187
00:09:23,483 --> 00:09:25,483
Nakakahiya talaga.

188
00:09:25,563 --> 00:09:27,203
'Di dapat nilagay 'to sa museo.

189
00:09:27,283 --> 00:09:31,123
Pero iba ang kwento
n'ong inulit ni da Vinci ang pagpipinta.

190
00:09:31,203 --> 00:09:34,003
Alam niya kung paano bigyang
perspektibo ang maraming bagay.

191
00:09:34,083 --> 00:09:36,523
Tingnan n'yo ang mga anggulo
sa pader dito sa <i>The Last Supper,</i>

192
00:09:36,603 --> 00:09:37,763
at ang lamesa.

193
00:09:37,843 --> 00:09:42,283
Para bang pwede tayong gumapang
sa loob at pagtaksilan si Hesus.

194
00:09:42,363 --> 00:09:46,443
<i>Ang perspektibo ay isang malaking hakbang</i>
<i>pasulong para sa sining ng tao,</i>

195
00:09:46,523 --> 00:09:50,163
<i>sing-antas ng paglabas ng Crash Bandicoot</i>
<i>makalipas ang ilang siglo.</i>

196
00:09:50,243 --> 00:09:54,443
<i>Hindi maikakaila na ang Renaissance</i>
<i>ay malaking bagay para sa sibilisasyon,</i>

197
00:09:54,523 --> 00:09:58,123
<i>kung gaano kahalaga,</i>
<i>ang mga eksperto ang magpapasya.</i>

198
00:09:58,803 --> 00:10:01,643
Alin ang mas makabuluhan sa kultura,

199
00:10:01,723 --> 00:10:06,123
ang Renaissance
o "Single Ladies" ni Beyonce?

200
00:10:07,323 --> 00:10:09,163
Magkaiba sila ng kapanahunan.

201
00:10:09,243 --> 00:10:10,843
Magkaiba nilabas.

202
00:10:12,683 --> 00:10:13,923
Gusto ko si Beyonce.

203
00:10:14,003 --> 00:10:18,403
Pero ang ginawa ng Renaissance
ay ang ireporma ang kultura.

204
00:10:18,483 --> 00:10:19,763
At ano man ang gawin ni Beyonce,

205
00:10:19,843 --> 00:10:21,843
hindi siya gan'on kaambisyoso.

206
00:10:21,923 --> 00:10:24,923
At mas magaling pa rin
ang ilang mga lalaki na puti

207
00:10:25,003 --> 00:10:26,883
kaysa kay Beyonce?

208
00:10:26,963 --> 00:10:28,763
'Yon ba ang sinasabi mo?
Sa harap ng camera?

209
00:10:31,683 --> 00:10:34,923
<i>Pinalawak ng Renaissance</i>
<i>ang isip ng mga tao,</i>

210
00:10:35,003 --> 00:10:37,843
<i>ngunit kung walang mga programa</i>
<i>tulad nito, para turuan sila,</i>

211
00:10:38,603 --> 00:10:42,123
<i>wala pa rin silang ideya</i>
<i>tungkol sa planetang tinitirhan nila.</i>

212
00:10:43,003 --> 00:10:46,643
Itanong mo sa mga tao noon,
kung nasaan ang Amerika, 'di nila alam.

213
00:10:46,723 --> 00:10:48,403
O ang mas malala, ang panahon ng peste.

214
00:10:49,843 --> 00:10:52,643
<i>Para sa kanila,</i>
<i>ang mapa ng mundo ay parang ganito,</i>

215
00:10:52,723 --> 00:10:55,963
<i>isang mapa ng mga bansang natuklasan nila,</i>

216
00:10:56,043 --> 00:10:59,763
<i>magkakadikit, at wala pa ang Amerika.</i>

217
00:11:01,003 --> 00:11:02,683
<i>Pero isang lalaki ang nagbago n'on,</i>

218
00:11:02,763 --> 00:11:05,803
<i>ang Italyanong mandaragat at detektib</i>
<i>na si Christopher Columbo.</i>

219
00:11:05,883 --> 00:11:08,963
<i>Naisip ni Columbo</i>
<i>na kapag naglayag siya sa gilid ng mapa,</i>

220
00:11:09,043 --> 00:11:11,523
<i>mapupunta siya sa kabila, tulad ni Pacman.</i>

221
00:11:11,603 --> 00:11:13,443
<i>'Yon ang magiging shortcut</i>
<i>papunta sa India,</i>

222
00:11:13,523 --> 00:11:15,683
<i>at maiiwasan niya</i>
<i>ang mga multo na sumusunod sa kanya.</i>

223
00:11:15,763 --> 00:11:17,403
Malaking panganib 'yon.

224
00:11:17,483 --> 00:11:20,403
Kung tama si Columbo,
magiging milyonaryo siya.

225
00:11:20,483 --> 00:11:23,003
Kung mali siya,
pagtatawanan siya ng mga tao

226
00:11:23,083 --> 00:11:24,003
habang patay na siya.

227
00:11:24,683 --> 00:11:27,443
Ayos lang 'yon sa kanya
kaya nagpatuloy siya sa paglalayag.

228
00:11:27,523 --> 00:11:30,003
<i>Hindi nahanap ni Columbo ang India,</i>

229
00:11:30,083 --> 00:11:34,083
<i>pero nakarating ang bangka niya</i>
<i>sa Bagong Daigdig, Planetang Earth II,</i>

230
00:11:34,163 --> 00:11:36,123
<i>ang Amerika.</i>

231
00:11:36,203 --> 00:11:39,283
<i>At hindi nagtagal,</i>
<i>sinundan din siya ng iba.</i>

232
00:11:41,363 --> 00:11:42,803
Ito ang Plymouth.

233
00:11:42,883 --> 00:11:47,203
Nagtipon dito noong 1620 ang mga peregrino
na naghahangad ng mas magandang buhay.

234
00:11:47,283 --> 00:11:50,283
Hindi nakakagulat, dahil katulad
ng sinabi ko, ito ang Plymouth.

235
00:11:50,883 --> 00:11:54,043
<i>Sumakay ang mga peregrino</i>
<i>sa kanilang mga sasakyang-dagat o bangka,</i>

236
00:11:54,123 --> 00:11:55,803
<i>ang Starship Mayflower,</i>

237
00:11:56,563 --> 00:12:00,443
<i>at naglayag patungo</i>
<i>sa guhit na ito ng Karagatang Atlantiko</i>

238
00:12:00,523 --> 00:12:03,763
<i>para makarating sa kabila, sa Plymouth.</i>

239
00:12:03,843 --> 00:12:05,683
Nadurog siguro ang mga puso nila.

240
00:12:06,203 --> 00:12:09,603
Sa kabutihang palad,
hindi ito ang Plymouth na iniwan nila.

241
00:12:09,683 --> 00:12:14,203
<i>Noong una, nahirapan ang mga kolonistang</i>
<i>Europeo na mamuhay sa Bagong Daigdig.</i>

242
00:12:14,283 --> 00:12:17,163
<i>Mabuti't may katutubong Amerikano</i>
<i>na nagturo kung paano magtanim ng mais</i>

243
00:12:17,243 --> 00:12:18,563
<i>at kung saan pwede mangisda.</i>

244
00:12:18,643 --> 00:12:23,523
<i>Ang kapalit, ipinakilala ng mga kolonista</i>
<i>ang bulutong sa mga katutubong Amerikano.</i>

245
00:12:23,603 --> 00:12:27,403
Hindi nila nakalimutan ang pagtulong
ng mga katutubong Amerikano sa kanila,

246
00:12:27,483 --> 00:12:30,923
pero kinalimutan nila n'ong pinaslang sila
pagkatapos ng ilang taon.

247
00:12:31,003 --> 00:12:34,243
<i>Habang nagbabago ang Bagong Daigdig,</i>

248
00:12:34,323 --> 00:12:38,083
<i>nagkaroon ng kontrobersyal</i>
<i>na tagumpay sa Lumang Daigdig.</i>

249
00:12:38,843 --> 00:12:42,483
Sa simula ng ika-16 na siglo,
may isang siyentipiko na pangit ang suot

250
00:12:42,563 --> 00:12:45,883
na nagbago ng pananaw
ng sangkatauhan habambuhay.

251
00:12:45,963 --> 00:12:47,483
Siya si Galileo,

252
00:12:47,563 --> 00:12:50,403
isa sa iilang tao sa kasaysayan
na dahil sa sobrang sikat,

253
00:12:50,483 --> 00:12:52,243
kilala sila sa isang pangalan lang,

254
00:12:52,323 --> 00:12:55,963
katulad nina Churchill, Pepsi o Garfield.

255
00:12:56,043 --> 00:13:00,603
Ang buong pangalan ni Galileo
ay Galileo Figaro Magnifico, 'di ba?

256
00:13:00,683 --> 00:13:04,043
Hindi ako sigurado
kung tama ka. Hindi ko alam…

257
00:13:04,123 --> 00:13:06,043
'Yon ang binanggit sa
"Dominican Rhapsody."

258
00:13:06,723 --> 00:13:08,523
Hindi ba "Bohemian Rhapsody" 'yon?

259
00:13:08,603 --> 00:13:09,683
Ano'ng buong pangalan niya?

260
00:13:09,763 --> 00:13:13,403
Sa pagkakaalam ko, ang buong
pangalan niya ay Galileo Galilei.

261
00:13:13,483 --> 00:13:16,163
-Galileo Galilei?
-Oo.

262
00:13:16,243 --> 00:13:19,683
Parang ang pangalan ko,
magiging Philomena Philomeni.

263
00:13:20,843 --> 00:13:22,083
Gusto ko 'yon.

264
00:13:22,643 --> 00:13:25,723
<i>Sobrang lakas</i>
<i>ng teleskopyo na naimbento ni Galileo,</i>

265
00:13:25,803 --> 00:13:28,363
<i>nakikita niya</i>
<i>ang mga taong nagbibihis sa Araw.</i>

266
00:13:28,443 --> 00:13:31,603
Pambihira!
Ang laking tingnan ng mga bagay-bagay.

267
00:13:31,683 --> 00:13:33,803
Nasubukan mo na ba? Nakakamangha.

268
00:13:35,123 --> 00:13:36,283
Paano mo nagawa 'yon?

269
00:13:36,363 --> 00:13:38,843
Ikaw ba ang totoong Galileo
o isa kang artista?

270
00:13:40,763 --> 00:13:42,203
Abala ba 'yong tunay?

271
00:13:42,963 --> 00:13:47,603
<i>Sobrang talino ni Galileo,</i>
<i>may natuklasan siyang sobrang nakakagulat,</i>

272
00:13:47,683 --> 00:13:49,323
<i>hindi napigilang matulala ng Papa.</i>

273
00:13:50,123 --> 00:13:51,723
Ayon sa Lumang Tipan,

274
00:13:51,803 --> 00:13:54,923
ang Araw ay umiikot sa mundo,
hindi kabaliktaran.

275
00:13:55,003 --> 00:13:57,243
Kung simbahan ang pag-uusapan,

276
00:13:57,323 --> 00:14:00,003
hindi pinaniwalaan ni Galileo ang Bibliya.

277
00:14:00,083 --> 00:14:01,883
<i>Sa halip na kagalitan siya,</i>

278
00:14:01,963 --> 00:14:04,923
<i>pinagbintangan siya bilang isang erehe,</i>
<i>ng mga Kristiyano</i>

279
00:14:05,003 --> 00:14:07,723
<i>at napatunayang nagkasala</i>
<i>sa isang kurap na paglilitis.</i>

280
00:14:08,243 --> 00:14:12,323
Nasentensiyahan si Galileo
na manatili sa kanyang bahay habambuhay

281
00:14:12,403 --> 00:14:14,563
sa planetang iniikutan ng araw.

282
00:14:14,643 --> 00:14:17,003
Ang alam ng simbahan
ay umiikot ang araw sa mundo,

283
00:14:17,083 --> 00:14:20,083
pero ang alam ni Galileo
ay ang mundo ang umiikot sa araw.

284
00:14:20,163 --> 00:14:22,283
Sino'ng kakampihan natin?

285
00:14:22,363 --> 00:14:24,323
Si Galileo,

286
00:14:25,323 --> 00:14:27,443
tingin ko gan'on din ang simbahan ngayon.

287
00:14:27,523 --> 00:14:29,203
Posible ba na pareho silang tama,

288
00:14:29,283 --> 00:14:31,243
na nag-iikutan sa isa't isa
ang araw at ang mundo?

289
00:14:31,323 --> 00:14:32,763
Magiging masaya ang lahat.

290
00:14:32,843 --> 00:14:34,323
Pwede ba tayong magkasundo r'on?

291
00:14:34,923 --> 00:14:38,203
Kung nag-imbento lang sana siya
ng makina para maging imortal

292
00:14:38,283 --> 00:14:40,323
sa halip na walang kabuluhang teleskopyo,

293
00:14:40,403 --> 00:14:43,723
mabubuhay sana si Galileo para makita
na tinanggap ang mga ideya niya.

294
00:14:43,803 --> 00:14:46,523
Sa sawing palad,
hindi siya gan'on katalino.

295
00:14:47,803 --> 00:14:51,643
<i>Tulad ng agham,</i>
<i>lumalawak din ang mundo ng pilosopiya,</i>

296
00:14:51,723 --> 00:14:54,003
<i>salamat sa mahihilig mag-isip</i>
<i>tulad ng lalaking ito.</i>

297
00:14:54,563 --> 00:14:57,283
Sino si Jim Des Cart?

298
00:14:57,363 --> 00:15:00,963
Hindi ko kilala kung sino si Jim Des Cart.

299
00:15:01,043 --> 00:15:02,883
PROPESOR NG PILOSOPIYA NG RELIHIYON

300
00:15:02,963 --> 00:15:06,603
Pero alam kong
kinikilala si Rene Descartes

301
00:15:06,683 --> 00:15:08,923
bilang tagapagtatag
ng modernong pilosopiya.

302
00:15:09,003 --> 00:15:12,683
Ano'ng ibig sabihin niya sa,
"Sa tingin ko, samakatuwid ako?"

303
00:15:14,043 --> 00:15:19,763
Ang ibig sabihin ni Descartes
ay ang kamalayan sa sarili,

304
00:15:19,843 --> 00:15:22,283
ang kakimian,

305
00:15:22,363 --> 00:15:26,283
ay ang tampok na pagtukoy
ng pagkakakilanlan ng tao.

306
00:15:26,363 --> 00:15:29,843
Teka, kung sa tingin ko, samakatuwid ako,

307
00:15:29,923 --> 00:15:31,563
paano ang ibang tao?

308
00:15:31,643 --> 00:15:33,563
Sa tingin ba nila, kung gayon sila nga?

309
00:15:33,643 --> 00:15:37,163
Paano ko malalaman
kung iniisip nila, kaya sila?

310
00:15:37,243 --> 00:15:41,203
O iniisip ko lang
na iniisip nila, kaya sila,

311
00:15:41,283 --> 00:15:44,683
pero sa totoo lang,
hindi sila totoo at akala ko sila lang?

312
00:15:44,763 --> 00:15:47,323
Nag-iisip ka ba, kaya ikaw ngayon?

313
00:15:48,323 --> 00:15:51,443
Ayokong sabihin na ang buhay ko

314
00:15:51,523 --> 00:15:54,763
ay nakadepende sa pag-iisip ko,

315
00:15:55,323 --> 00:15:59,363
pero hindi 'yon
ang gustong patunayan ni Descartes.

316
00:15:59,443 --> 00:16:02,083
Posible bang isipin na ibang tao ka?

317
00:16:02,163 --> 00:16:05,763
Kung iisipin ko nang maigi

318
00:16:05,843 --> 00:16:07,363
na ako si Eddie Murphy,

319
00:16:08,163 --> 00:16:10,523
pwede ba akong maging siya?

320
00:16:10,603 --> 00:16:14,323
Kung magiging ako siya,
magiging siya ba ako

321
00:16:14,403 --> 00:16:16,603
o bigla na lang siyang mawawala?

322
00:16:16,683 --> 00:16:19,283
Pinagtuunan ba 'yon
ng pansin ni Des Carts?

323
00:16:20,843 --> 00:16:26,283
Sa pagkakaalam ko,
hindi niya pinagtuunang pansin iyan.

324
00:16:26,363 --> 00:16:27,283
Bakit hindi?

325
00:16:28,403 --> 00:16:32,683
<i>Nagbigay inspirasyon si Descartes sa</i>
<i>intelektwal na kilusan na Enlightenment</i>

326
00:16:32,763 --> 00:16:35,523
<i>kung saan gumawa ng sanaysanay</i>
<i>ang mga metrosexual na elitista</i>

327
00:16:35,603 --> 00:16:39,683
<i>na nagpalawak sa pananaw ng mga tao</i>
<i>sa paraang hindi mapapantayan</i>

328
00:16:39,763 --> 00:16:44,403
<i>hanggang n'ong nilabas ang 1989 na</i>
<i>Belgian techno anthem, "Pump Up The Jam".</i>

329
00:17:01,043 --> 00:17:04,043
Ang video na ito ay base sa 72-pahina
ni William Goldman,

330
00:17:04,123 --> 00:17:06,643
Ang nanalo ng Oscar na manunulat
ng <i>All the President's Men</i>

331
00:17:07,923 --> 00:17:11,323
pinagsama ng technotronic
ang salitang 'techno',

332
00:17:11,402 --> 00:17:14,203
isang musikang pangsayaw,
at 'tronic' na ang ibig sabihin ay tronic

333
00:17:15,203 --> 00:17:21,122
ang orihinal na 12-inch ng "Pump Up
The Jam" ay may kasamang libreng kabayo

334
00:17:22,603 --> 00:17:25,763
n'ong 7.16 ng gabi, ika-28 ng Disyembre
1879, bumagsak ang Tay Bridge sa Dundee

335
00:17:25,843 --> 00:17:28,763
nang may dumaang tren.
May 60 tao ang namatay.

336
00:17:30,122 --> 00:17:32,003
Ang lalaking nasa larawang ito

337
00:17:32,083 --> 00:17:35,483
ay ang pilosopo ng Panahon ng Kalinawan
na si Jean-Jacques Rousseau,

338
00:17:35,563 --> 00:17:39,163
na kulang na lang
ay tawagin siyang Pierre Baguette

339
00:17:39,243 --> 00:17:40,323
pero 'di nangyari 'yon,

340
00:17:40,403 --> 00:17:42,003
kaya 'di ko siya tinawag na gan'on.

341
00:17:43,123 --> 00:17:47,643
<i>Sinulat ni Rousseau na, "Malaya ang tao,</i>
<i>ngunit nakakadena kahit saan."</i>

342
00:17:48,163 --> 00:17:49,803
<i>Pinangarap niya ang isang bagong lipunan</i>

343
00:17:49,883 --> 00:17:52,163
<i>kung saan ang mga tao</i>
<i>ang gagawa ng sarili nilang kapalaran.</i>

344
00:17:52,243 --> 00:17:54,963
<i>'Yon ang nag-udyok sa mga kolonista</i>

345
00:17:55,043 --> 00:17:58,203
<i>na pumunta sa Bagong Daigdig</i>
<i>kasama ang kawan at sakay sa bangka.</i>

346
00:17:59,363 --> 00:18:03,523
Pagdating nila sa Amerika
para magsikap at magtrabaho,

347
00:18:03,603 --> 00:18:06,963
mabilis natuklasan ng mga kolonista
na hindi nilang magtrabaho

348
00:18:07,043 --> 00:18:10,163
kaya nagnakaw sila ng mga tao
mula sa Africa para gawing tauhan.

349
00:18:10,763 --> 00:18:12,923
<i>Maaaring iniisip n'yo na ito ang mga taong</i>

350
00:18:13,003 --> 00:18:14,443
<i>tinutukoy ni Rousseau</i>

351
00:18:14,523 --> 00:18:17,403
<i>n'ong sinabi niyang dapat maging malaya</i>
<i>ang mga tao.</i>

352
00:18:17,483 --> 00:18:18,883
Pero nagkakamali kayo.

353
00:18:18,963 --> 00:18:21,843
Tulad ng maraming humanista,
nakahanap siya ng ibang paraan.

354
00:18:21,923 --> 00:18:25,923
Kung ituring na 'di tao ang mga alipin,
pwede na na silang baliwalain.

355
00:18:26,003 --> 00:18:28,043
<i>Dahil sa swerte, noong panahong ito,</i>

356
00:18:28,123 --> 00:18:30,883
<i>nagsimulang maging interesado</i>
<i>ang mga kolonista sa kalayaan.</i>

357
00:18:32,403 --> 00:18:33,843
Malas nga lang

358
00:18:33,923 --> 00:18:37,283
dahil interesado sila sa kalayaan nila
at hindi sa kalayaan ng mga alipin.

359
00:18:38,003 --> 00:18:42,443
<i>Pinamumunuan ng hari na si George III</i>
<i>at ng guhit ang mga kolonya ng Britanya.</i>

360
00:18:43,243 --> 00:18:48,403
<i>Ngunit nasira ang relasyon sa pagitan</i>
<i>ng dating Inglatera at ng Bagong Daigdig.</i>

361
00:18:48,483 --> 00:18:53,643
Saan nagsimula ang tensyon
sa pagitan ng British at Amerikano?

362
00:18:53,723 --> 00:18:56,483
Dahil ba ang tawag n'yo sa Ingles
ay "cookies" at kami "biscuits"

363
00:18:56,563 --> 00:18:59,363
at kayo "sidewalk" at kami "pavement?"

364
00:18:59,443 --> 00:19:00,643
Para sa 'kin,

365
00:19:00,723 --> 00:19:03,723
'yon ang pwedeng maging
dahilan ng away ng magkarelasyon.

366
00:19:03,803 --> 00:19:05,083
Mas malala pa r'on.

367
00:19:05,163 --> 00:19:08,203
Nagpasya ang Britanya
na magbubuwis sila sa mga kolonya,

368
00:19:08,283 --> 00:19:09,963
at hindi pa 'yon nangyayari.

369
00:19:10,043 --> 00:19:13,003
Hindi nagkasundo dahil sa pera, gan'on ba?

370
00:19:13,083 --> 00:19:16,803
Parang ang sitwasyon namin
ng dati kong kasintahan na si Sean.

371
00:19:17,603 --> 00:19:20,963
Tuwing oorder kami sa labas,
"takeout" sa Ingles kung tawagin n'yo,

372
00:19:22,003 --> 00:19:26,163
minsan, ipipilit niya na maghati kami,

373
00:19:26,243 --> 00:19:29,443
kaso ang mga binibili niya
ay 'yong mga ayaw ko

374
00:19:29,523 --> 00:19:31,203
tulad ng onion bhajis.

375
00:19:31,283 --> 00:19:33,203
Bumabaho ang hininga niya dahil do'n.

376
00:19:34,363 --> 00:19:38,683
Ako pa rin ang nagbayad ng kalahati.
Parang hindi yata patas 'yon.

377
00:19:39,323 --> 00:19:40,243
Ano sa tingin mo?

378
00:19:41,163 --> 00:19:42,403
Sa sitwasyon mo, hindi.

379
00:19:42,483 --> 00:19:45,003
Hindi talaga.
Nanggaling na mismo sa propesor, Sean.

380
00:19:47,123 --> 00:19:49,723
<i>Sa wakas, sa Boston, noong 1773,</i>

381
00:19:49,803 --> 00:19:52,643
<i>nagpasya na ang isang grupo</i>
<i>ng mga kolonista, na tama na.</i>

382
00:19:52,723 --> 00:19:57,283
N'ong nagalit ang mga tao
sa Boston sa mga British,

383
00:19:57,363 --> 00:20:01,243
bakit sila nagsagawa ng tea party

384
00:20:01,323 --> 00:20:04,643
sa halip na maglaban
tulad ng gawain ng mga lalaking British?

385
00:20:04,723 --> 00:20:07,923
Bakit duwag pa rin

386
00:20:08,003 --> 00:20:10,363
ang mga Amerikano hanggang ngayon?

387
00:20:10,443 --> 00:20:14,003
Sa palagay ko, masasabi kong duwag sila

388
00:20:14,083 --> 00:20:17,403
dahil nagdamit sila na parang mga Indian

389
00:20:17,483 --> 00:20:19,283
at walang nagbanggit ng mga pangalan nila.

390
00:20:19,363 --> 00:20:21,403
Magkukusang loob ka ba,

391
00:20:21,483 --> 00:20:24,603
kahit hindi naman kailangan,
na pumasok sa kulungan?

392
00:20:26,603 --> 00:20:28,883
Depende sa mga pasilidad na mayroon sila.

393
00:20:29,923 --> 00:20:32,843
<i>Bukod sa pambabastos sa tsaa namin,</i>

394
00:20:32,923 --> 00:20:36,163
<i>may parating pang mas matindi.</i>

395
00:20:36,243 --> 00:20:39,843
<i>Noong 1776,</i>
<i>nagpasya ang mga pinuno ng 13 kolonya</i>

396
00:20:39,923 --> 00:20:42,843
<i>na ayaw na nilang matawag na "British"</i>

397
00:20:42,923 --> 00:20:44,203
<i>kundi Amerikano na lang.</i>

398
00:20:44,763 --> 00:20:48,683
Ang straight at white na grupo
na kilala bilang Founding Fathers

399
00:20:48,763 --> 00:20:51,723
ay lumikha ng pinakasikat
na break-up na mensahe sa kasaysayan,

400
00:20:51,803 --> 00:20:54,243
ang <i>Declaration of Independence.</i>

401
00:20:54,323 --> 00:20:57,803
Naging sikat ang lahat ng lalaki rito,
kung Amerikano ka.

402
00:20:57,883 --> 00:20:59,563
Kung hindi, hindi sila sikat.

403
00:21:00,243 --> 00:21:03,723
<i>Humantong sa matinding digmaan</i>
<i>sa pagitan ng Amerikano at British.</i>

404
00:21:04,243 --> 00:21:06,883
<i>Dahil wala pang nakakaimbento</i>
<i>ng pagbabalatkayo,</i>

405
00:21:06,963 --> 00:21:10,043
<i>nakasuot ng matitingkad at pulang</i>
<i>Amerikana ang mga British na kawal</i>

406
00:21:10,123 --> 00:21:14,083
<i>at laging nababaril</i>
<i>kahit maganda ang suot.</i>

407
00:21:14,803 --> 00:21:18,523
<i>Ang larawan na ito ay isa</i>
<i>sa pinakamahalagang pangyayari sa digmaan,</i>

408
00:21:18,603 --> 00:21:21,603
<i>ang pagtawid ni George Washington</i>
<i>sa Delaware River.</i>

409
00:21:21,683 --> 00:21:24,843
Kung nakikita n'yo,
buong byahe siyang nakatayo

410
00:21:24,923 --> 00:21:26,763
dahil hindi siya nakapagreserba ng upuan.

411
00:21:26,843 --> 00:21:29,843
Hindi siya nahulog,
pero hindi rin siya tumulong sa paggaod.

412
00:21:29,923 --> 00:21:31,243
Nakakainis 'yon panigurado.

413
00:21:32,283 --> 00:21:34,083
Kinalaunan, nanalo si Washington,

414
00:21:34,163 --> 00:21:36,443
siya ang naging
unang presidente ng Amerika,

415
00:21:36,523 --> 00:21:41,083
ang nag-iisang pinaka-ginagalang
na posisyon sa mundo hanggang 2016.

416
00:21:41,163 --> 00:21:45,283
<i>Isinulat nina Washington</i>
<i>at ng ibang nagtatag ng Konstitusyon,</i>

417
00:21:45,363 --> 00:21:47,723
<i>isang manwal ng pagtuturo</i>
<i>para sa bago nilang bansa</i>

418
00:21:47,803 --> 00:21:51,483
<i>na naglalaman ng ilan</i>
<i>sa mga prominenteng konsepto sa pulitika.</i>

419
00:21:51,563 --> 00:21:55,843
Nabasa ko na hindi lang basta bansa
ang Amerika kundi isang ideya.

420
00:21:56,563 --> 00:21:59,203
Pero bansa naman ang Amerika, 'di ba?

421
00:21:59,283 --> 00:22:01,123
Nagsimula 'yon sa ideya,

422
00:22:01,203 --> 00:22:03,683
at umiikot sa…

423
00:22:03,763 --> 00:22:08,043
umiikot sa ideya na lupain 'yon
ng kalayaan para sa lahat.

424
00:22:08,123 --> 00:22:10,843
Ang pagkain ng tinapay, ideya 'yon.

425
00:22:10,923 --> 00:22:13,083
Pagpipinta ng bisikleta
sa kulay asul, ideya 'yon.

426
00:22:13,163 --> 00:22:14,763
Ganito…

427
00:22:14,843 --> 00:22:15,963
Ideya 'yon.

428
00:22:16,043 --> 00:22:17,923
Ang Amerika ay isang lugar.

429
00:22:18,963 --> 00:22:22,243
Ginulat ng Rebolusyong Amerikano
ang buong mundo,

430
00:22:22,323 --> 00:22:23,603
pati na rin ang buong planeta.

431
00:22:23,683 --> 00:22:26,243
<i>Tinamaan nang husto ang France,</i>

432
00:22:26,323 --> 00:22:29,883
<i>kung saan ang karaniwang tao</i>
<i>ay kailangan maghukay sa dumi,</i>

433
00:22:30,563 --> 00:22:34,203
<i>habang ang mayayaman</i>
<i>ay namuhay nang maganda at nagpapasikat.</i>

434
00:22:34,803 --> 00:22:38,683
Napagod na ang karaniwang Jacques
sa kanilang pinuno na si King Louis XVI,

435
00:22:38,763 --> 00:22:41,323
at ang magkamukha niyang asawa
na sina Mary at Toinette,

436
00:22:41,403 --> 00:22:43,203
na komportable ang pamumuhay

437
00:22:43,283 --> 00:22:45,803
habang ang mahihirap
ay napipilitang mabuhay sa cake.

438
00:22:47,043 --> 00:22:51,963
<i>At noong 1789,</i>
<i>sumabog ito sa topless revolution.</i>

439
00:22:52,963 --> 00:22:55,883
Pinatalsik ng mga mahihirap ang hari
at nag-imbento ng makina

440
00:22:55,963 --> 00:22:58,243
na magpapaalis
ng mayayaman sa mundo habambuhay.

441
00:23:00,083 --> 00:23:02,203
Ang guillotine ay partikular na idinisenyo

442
00:23:02,283 --> 00:23:05,683
upang maging ang pinamadaling paraan
para putulin ang ulo ng tao

443
00:23:05,763 --> 00:23:07,843
sa harap ng mga nanunuyang tao.

444
00:23:07,923 --> 00:23:12,803
Ilalagay mo ang ulo
ng maharlika rito sa butas,

445
00:23:12,883 --> 00:23:16,763
tapos babagsak ang matalim
na pamputol para matatanggal ang ulo

446
00:23:16,843 --> 00:23:19,923
at humiwalay sa leeg at katawan.

447
00:23:20,003 --> 00:23:22,723
Sa puntong iyon,
akala siguro nila nakatakas na sila,

448
00:23:22,803 --> 00:23:25,203
pero panandalian lang ang tagumpay,

449
00:23:25,283 --> 00:23:28,443
dahil makalipas ang ilang sandali,
mapupunta ang ulo nila

450
00:23:28,523 --> 00:23:31,083
dito sa magaspang na basket.

451
00:23:32,803 --> 00:23:35,683
Kung titingnan n'yo,
walang pampakapal sa loob.

452
00:23:35,763 --> 00:23:38,363
Kaya makakaranas ng matinding pasa

453
00:23:38,443 --> 00:23:40,243
at concussion ang naputol na ulo.

454
00:23:40,323 --> 00:23:41,683
May mas malala pang pwedeng mangyari.

455
00:23:41,763 --> 00:23:43,603
Pwede ka nilang utusan
na ilabas ang ulo sa karwahe

456
00:23:43,683 --> 00:23:45,523
habang minamaneho malapit sa isang gusali.

457
00:23:46,243 --> 00:23:50,363
Magiging malaki ang epekto
ng nangyaring guillotine sa sinuman,

458
00:23:50,443 --> 00:23:52,243
lalo na kay King Louis.

459
00:23:52,323 --> 00:23:56,003
Dahil wala na siyang ulo, hindi na siya
makakabuntis o makakasuot ng korona

460
00:23:56,083 --> 00:23:59,763
at tiyak na hindi na siya matatanggap
sa kung anumang trabaho.

461
00:23:59,843 --> 00:24:03,123
Kaya siguro pinili niyang
magtago muna sa publiko

462
00:24:03,203 --> 00:24:04,843
matapos mangyari 'yon.

463
00:24:04,923 --> 00:24:07,283
<i>Ang Rebolusyong Pranses</i>
<i>ay hindi ang unang pagkakataon</i>

464
00:24:07,363 --> 00:24:11,243
<i>na bumangon ang masa laban sa mayayaman,</i>
<i>at maaaring hindi ito ang huli.</i>

465
00:24:11,323 --> 00:24:15,283
Karamihan ng rebolusyon ay ang mahihirap
na gustong magpatalsik sa mayayaman.

466
00:24:15,363 --> 00:24:17,603
Tingin mo ba dapat mag-alala

467
00:24:17,683 --> 00:24:20,043
ng mga bilyonaryong tulad ni Elon Musk
na maputulan ng ulo?

468
00:24:20,923 --> 00:24:25,163
Palagay ko maraming makapangyarihang tao

469
00:24:25,243 --> 00:24:29,363
ang labis na nag-alala sa kanilang buhay
dahil sa Rebolusyong Pranses.

470
00:24:29,443 --> 00:24:31,963
Baka pwedeng mag-imbento
si Elon Musk ng isang elektronikong makina

471
00:24:32,043 --> 00:24:35,403
na puputol sa ulo niya
bago dumating ang mga mandurumog.

472
00:24:35,483 --> 00:24:37,403
Mas may alam ka diyan kaysa sa akin.

473
00:24:37,483 --> 00:24:39,123
Nanghuhula lang ako.

474
00:24:40,203 --> 00:24:43,843
Kinalaunan, nagpasya ang Pransiya
na kailangan nila ng makapangyarihang tao,

475
00:24:43,923 --> 00:24:46,883
at naisip nila sa Emperador Napoleon.

476
00:24:46,963 --> 00:24:50,363
Sa pagkakaalam ko,
hindi siya kaano-ano ni Emperador Penguin.

477
00:24:51,163 --> 00:24:54,083
Nagsagawa si Napoleon
ng malawakang digmaan sa lupa at dagat,

478
00:24:54,163 --> 00:24:56,763
na sa sobrang mahal, hindi natin magaya

479
00:24:56,843 --> 00:24:59,083
sa mga makasaysayang
dokumentaryo hanggang ngayon.

480
00:25:02,003 --> 00:25:05,403
<i>Marahil ay may ideya na kayo sa nangyaring</i>
<i>digmaan dito sa larawan na 'to</i>

481
00:25:05,483 --> 00:25:07,723
<i>dahil sa iba't ibang tunog</i>
<i>na naririnig n'yo,</i>

482
00:25:07,803 --> 00:25:10,403
<i>pero mayroon pa ring kulang.</i>

483
00:25:10,483 --> 00:25:13,683
Tanging ang klasikal na musika lang
ang makapagbibigay-buhay

484
00:25:13,763 --> 00:25:16,283
sa mga digmaan ni Napoleon.

485
00:25:23,843 --> 00:25:25,963
Nakita n'yo? Mas maganda.

486
00:25:26,843 --> 00:25:30,403
Sa kabutihang-palad,
ang klasikal na musika ay pinapaganda

487
00:25:30,483 --> 00:25:33,363
ng isang kompositer
na nagngangalang Beethoven.

488
00:25:34,923 --> 00:25:39,403
Totoo bang may aktwal na kabayo
na nakatira sa loob ng mukha ni Beethoven?

489
00:25:40,843 --> 00:25:42,643
Pasensya na, mali ang sinabi ko.

490
00:25:42,723 --> 00:25:45,763
Ang ibig kong sabihin,
magaling ba si Beethoven sa musika?

491
00:25:47,083 --> 00:25:49,563
Oo! Ikinokonsidera siyang
pinakamagaling na kompositor…

492
00:25:49,643 --> 00:25:50,963
KOMPOSITOR, PROPESOR NG MUSIKA

493
00:25:51,043 --> 00:25:52,523
…ng klasikal na musika sa kanluran.

494
00:25:52,603 --> 00:25:54,603
Si Beethoven ang nagsulat ng kantang…

495
00:25:54,683 --> 00:25:59,043
<i>Da-da-da-dum, da-da-da-dum.</i>

496
00:25:59,123 --> 00:26:00,843
Ano'ng ibig sabihin n'on?

497
00:26:01,803 --> 00:26:04,843
Talagang malakas na motif ng orkestra.

498
00:26:04,923 --> 00:26:06,923
Paulit-ulit ang salitang "dum".

499
00:26:07,003 --> 00:26:11,083
Pinaparinggan niya ba ang manonood
o salitang Aleman 'yon?

500
00:26:11,163 --> 00:26:16,323
Instrumento ang gamit
ng Beethoven symphonic music.

501
00:26:16,403 --> 00:26:21,123
Walang salita sa musika na 'yon.

502
00:26:21,203 --> 00:26:23,683
Walang salita? Paano natin
malalaman kung tungkol saan 'yon

503
00:26:23,763 --> 00:26:24,963
kung walang salita?

504
00:26:25,043 --> 00:26:26,523
Literal na walang kahulugan.

505
00:26:27,443 --> 00:26:30,923
<i>Sa kabila ng pagtatamasa ng tagumpay</i>
<i>sa kanyang walang kabuluhang musika,</i>

506
00:26:31,003 --> 00:26:34,723
<i>nakaranas ng malalaking problema</i>
<i>si Beethoven sa kanyang karera.</i>

507
00:26:34,803 --> 00:26:37,723
Totoo ba na sa mga huling taon
ng kanyang buhay trabaho,

508
00:26:37,803 --> 00:26:39,163
namatay si Beethoven?

509
00:26:40,443 --> 00:26:42,443
Halos buong buhay siyang bingi.

510
00:26:42,523 --> 00:26:44,323
-Halos kahalati ng buhay niya.
-Namatay siya, 'di ba?

511
00:26:44,403 --> 00:26:45,643
-Namatay?
-Oo.

512
00:26:47,043 --> 00:26:48,243
Hindi.

513
00:26:48,323 --> 00:26:50,683
'Yon ang isinulat ng producer sa mga tala.

514
00:26:50,763 --> 00:26:52,483
Nandito 'yon.

515
00:26:53,283 --> 00:26:54,843
-Tingnan natin.
-Isa siyang…

516
00:26:55,683 --> 00:27:00,323
"Sa kanyang huling mga taon,
namatay si Beethoven."

517
00:27:00,403 --> 00:27:02,163
Bingi siya. <i>"Deaf"</i> sa Ingles.

518
00:27:02,243 --> 00:27:04,203
D-E-A-F.

519
00:27:04,283 --> 00:27:06,243
Siyempre nabingi siya pagkamatay niya,

520
00:27:06,323 --> 00:27:10,523
pero bingi na ba siya
n'ong nabubuhay pa siya?

521
00:27:10,603 --> 00:27:12,483
Oo, bingi siya.

522
00:27:12,563 --> 00:27:14,723
-Bingi siya.
-Hindi siya namatay?

523
00:27:14,803 --> 00:27:15,963
-Hindi siya namatay…
-Hindi.

524
00:27:16,043 --> 00:27:18,763
-…n'ong buhay siya?
-Hindi.

525
00:27:18,843 --> 00:27:21,043
Paano siya nagsulat
ng musika kung patay na siya?

526
00:27:22,523 --> 00:27:25,683
<i>Noong ika-26 ng Marso, 1827,</i>

527
00:27:25,763 --> 00:27:27,803
<i>namatay si Beethoven</i>

528
00:27:27,883 --> 00:27:30,803
<i>at akala ng lahat</i>
<i>ay nawala na ang henyong tulad niya.</i>

529
00:27:30,883 --> 00:27:32,243
Hanggang ngayon.

530
00:27:32,803 --> 00:27:35,283
Binuo muli ng mga siyentipiko
mula sa Silicon Valley ang isip niya

531
00:27:35,363 --> 00:27:38,203
at na-install ito sa smart speaker na ito,

532
00:27:38,283 --> 00:27:40,123
ang B8-Hoven Smart Home Plus.

533
00:27:40,203 --> 00:27:41,483
Tingnan natin kung gumagana.

534
00:27:42,243 --> 00:27:45,323
B8-Hoven, gumawa ka ng bagong simponya.

535
00:27:45,403 --> 00:27:46,443
<i>Ano 'yon?</i>

536
00:27:47,083 --> 00:27:49,163
Gumawa ka ng bagong simponya!

537
00:27:49,243 --> 00:27:50,603
<i>Nasaan ako?</i>

538
00:27:50,683 --> 00:27:52,923
Ano? Sundin mo na lang ang sinabi ko.

539
00:27:53,003 --> 00:27:55,923
<i>Diyos ko, napakadilim dito!</i>
<i>Bakit ako nagsasalita ng Ingles?</i>

540
00:27:56,003 --> 00:27:57,763
<i>-Hindi ko makita ang mga binti ko.</i>
-Alam mo…

541
00:27:57,843 --> 00:28:00,043
patugtugin mo na lang
ang playlist ko tuwing Biyernes ng gabi.

542
00:28:00,123 --> 00:28:02,203
<i>Ito ang playlist tuwing Biyernes ng gabi.</i>

543
00:28:03,163 --> 00:28:05,123
<i>Bakit ko ginagawa ito?</i>

544
00:28:05,203 --> 00:28:07,523
<i>Diyos ko, patayin n'yo na lang ako.</i>

545
00:28:12,283 --> 00:28:15,563
<i>Tulad ng nakita natin,</i>
<i>sa loob lamang ng ilang daang taon,</i>

546
00:28:15,643 --> 00:28:16,963
<i>sumailalim ang sangkatauhan</i>

547
00:28:17,043 --> 00:28:20,803
<i>sa isang serye ng kultura</i>
<i>at mga rebolusyong pampulitika.</i>

548
00:28:20,883 --> 00:28:23,763
<i>Sa susunod, ipapakita ko sa inyo</i>
<i>ang mas malaking rebolusyon.</i>

549
00:28:23,843 --> 00:28:28,723
<i>Ang Rebolusyong Industriyal</i>
<i>na huwad sa bakal, singaw, pawis,</i>

550
00:28:28,803 --> 00:28:32,243
<i>eroplano, tren, sasakyan,</i>
<i>at mga eroplano muli.</i>

551
00:28:32,323 --> 00:28:34,923
Ilang taon sinubukan ng mga tao
na gumawa ng eroplano.

552
00:28:35,563 --> 00:28:38,483
Bakit tayo interesado
sa paglipad sa langit?

553
00:28:38,563 --> 00:28:39,803
Wala namang makikita r'on.

554
00:28:39,883 --> 00:28:41,363
Wala ring mauupuan.

555
00:29:02,043 --> 00:29:05,243
Ang pagsasalin ng subtitle ay ginawa ni:
Kristine Gutierrez