1
00:00:09,043 --> 00:00:11,483
Ito ang ating planeta.
2
00:00:11,563 --> 00:00:13,003
Ang planetang Earth.
3
00:00:13,082 --> 00:00:15,763
Ang planetang kinatatayuan ko ngayon.
4
00:00:15,843 --> 00:00:18,283
Maliban nalang kung pinapanood mo ito,
sakay ng eroplano
5
00:00:18,363 --> 00:00:20,283
o habang nahuhulog mula sa gusali,
6
00:00:20,363 --> 00:00:22,243
malamang gano'on na nga.
7
00:00:22,323 --> 00:00:26,723
Ito ang nakakamanghang kwento kung paano
binago ng sangkatauhan ang ating mundo
8
00:00:26,803 --> 00:00:29,723
mula sa walang kabuluhang
kalikasan tulad nito
9
00:00:29,803 --> 00:00:32,443
hanggang sa puno
ng modernong bagay tulad nito,
10
00:00:32,523 --> 00:00:36,043
pati na din ang paglikha nito
gamit lang ang sariling mga kamay niya
11
00:00:37,003 --> 00:00:38,483
at imahinasyon
12
00:00:38,563 --> 00:00:41,763
at mga kagamitan,
at kuryente, at internet.
13
00:00:42,723 --> 00:00:45,723
Isang paglalakbay na magdadala sa'kin
sa bawat sulok ng mundo
14
00:00:45,803 --> 00:00:48,603
hanggang sa kaya ng pera at
pahintulot ng restriksiyon sa pandemya.
15
00:00:49,283 --> 00:00:53,003
Makita ng malapitan ang mga
kaakit-akit na tagumpay ng uri natin.
16
00:00:54,163 --> 00:00:56,003
At magtatanong din ako…
17
00:00:56,563 --> 00:00:57,643
Sino ka?
18
00:00:57,723 --> 00:01:00,483
…sa mga akademya, matatalino,
at mga eksperto
19
00:01:00,563 --> 00:01:04,123
na tutulong sa akin sa paglutas
ng misteryo ng sibilisasyon.
20
00:01:04,203 --> 00:01:07,683
Bakit sinasabing misteryo
ang paggawa ng mga pyramid
21
00:01:07,763 --> 00:01:11,283
kahit halatang malalaking bato lang
na nakaayos na patatsulok?
22
00:01:12,803 --> 00:01:15,323
Hindi lang ito kwento ng planeta natin.
23
00:01:15,403 --> 00:01:19,043
Kwento din ito ng mundo natin.
O parehas.
24
00:01:19,123 --> 00:01:21,123
Samahan n'yo ako, Philomena Cunk,
25
00:01:21,203 --> 00:01:24,443
sa makasaysayang pagtingin
sa mundong gawa natin.
26
00:01:24,523 --> 00:01:27,643
Ito ang Cunk On Earth!
27
00:01:42,363 --> 00:01:44,443
UNANG KABANATA:
NANG MGA PASIMULA
28
00:01:44,523 --> 00:01:47,803
Walang sibilisasyon
sa Earth ng bilyun-bilyong taon.
29
00:01:47,883 --> 00:01:51,683
Mga hayop, halaman, at hanging
nakikisama't nakikihalubilo lang.
30
00:01:51,763 --> 00:01:54,603
Maganda siguro, pero nakakainip din.
31
00:01:55,443 --> 00:01:58,443
Hanggang sa dumating
ang nilalang na nagbago n'on.
32
00:01:58,523 --> 00:01:59,963
Ang tao.
33
00:02:00,643 --> 00:02:02,603
Katulad ba natin ang mga Tao Noon?
34
00:02:02,683 --> 00:02:05,883
Pareho ba ang karne niya sa'tin?
35
00:02:05,963 --> 00:02:07,443
Ito ba'y…
36
00:02:07,523 --> 00:02:10,123
May brand name ba s'ya
tulad ng baka o baboy?
37
00:02:10,203 --> 00:02:12,403
Sa alam natin, katulad nila tayo.
38
00:02:12,483 --> 00:02:13,643
ARKEOLOGO
39
00:02:13,723 --> 00:02:17,123
Buto lang meron tayo, siyempre,
at katulad lang din ito ng sa atin.
40
00:02:17,203 --> 00:02:20,443
Maipapalagay lang natin
na nababalot din ito ng mga laman dati
41
00:02:20,523 --> 00:02:23,683
na tulad ng sa'tin,
pero wala akong alam na brand name
42
00:02:23,763 --> 00:02:24,683
na meron sila.
43
00:02:24,763 --> 00:02:26,323
Basta laman lang?
44
00:02:26,403 --> 00:02:28,123
Laman lang, tingin ko, oo.
45
00:02:28,203 --> 00:02:30,563
Mahirap ngang mag-isip ng brand name
46
00:02:30,643 --> 00:02:32,203
para sa laman ng tao, 'di ba?
47
00:02:34,283 --> 00:02:35,163
"LamangTao?"
48
00:02:37,243 --> 00:02:39,203
Lagi nating ipinapalagay na 'di matalino
49
00:02:39,283 --> 00:02:41,683
ang mga tao noon dahil sa makapal
nilang kilay at pagsambit ng "Ug,"
50
00:02:41,763 --> 00:02:44,643
pero mga pioneer na imbentor sila.
51
00:02:45,883 --> 00:02:47,843
Sila ang unang gumamit ng mga kagamitan
52
00:02:47,923 --> 00:02:51,363
na nalimutan na ng karamihan
ng mga kalalakihan ngayon.
53
00:02:51,443 --> 00:02:54,403
Kaya tumatawag pa sila ng gagawa,
isang tunay na lalaki.
54
00:02:56,643 --> 00:03:00,963
Paano nakagawa ng kagamitan ang Tao Noon
habang naglalakad paggapang?
55
00:03:01,043 --> 00:03:04,763
Tingin namin, 'di naman sila naglakad
ng paggapang nang matagal.
56
00:03:04,843 --> 00:03:06,883
Sigurado kaming patayo na silang maglakad
57
00:03:06,963 --> 00:03:09,003
ng mga dalawang milyong taon na.
58
00:03:09,083 --> 00:03:12,203
Ginawa ba nila ang mga kagamitan
gamit ang mga paa nila sa harap
59
00:03:12,283 --> 00:03:13,843
o mga paa sa likod?
60
00:03:13,923 --> 00:03:15,843
Parang 'di naging magaling ang mga tao
61
00:03:15,923 --> 00:03:17,203
gumawa ng mga bagay gamit ang paa
62
00:03:17,283 --> 00:03:20,443
kaya malamang,
paa sa harap ang gamit nila.
63
00:03:20,523 --> 00:03:23,443
Sige. Sa terminong binti, binti sa taas?
64
00:03:23,523 --> 00:03:26,803
Oo. Siguradong
mga binti sa taas ang ginamit,
65
00:03:26,883 --> 00:03:29,963
o ang mga tinatawag nating braso't kamay.
66
00:03:31,043 --> 00:03:33,723
Isang inimbento nga nila ay apoy,
67
00:03:33,803 --> 00:03:36,443
na nagbigay liwanag sa gabi't
nagpainit sa kanila,
68
00:03:36,523 --> 00:03:40,163
at masaklap na mas pinapahaba pa
ang matrabaho nilang mga buhay.
69
00:03:40,243 --> 00:03:43,763
Pero kinailangan nilang mag-imbento
ng gagawin sa mahabang gabi
70
00:03:43,843 --> 00:03:45,883
at ang inimbento nila ay sining.
71
00:03:48,923 --> 00:03:53,523
Pumapasok ako ng kuweba, 'di dahil
sa naligaw ako, o isa akong lobo,
72
00:03:54,363 --> 00:03:58,683
kundi dahil lang sa utos
ng mga producer na tingnan ko
73
00:03:58,763 --> 00:04:00,403
ang mga sining sa kuweba.
74
00:04:01,683 --> 00:04:04,003
Ang mga pinta sa kuweba na tulad nito
75
00:04:04,083 --> 00:04:07,963
ay isa sa mga unang
halimbawa ng sibilisasyon sa Earth.
76
00:04:10,043 --> 00:04:11,603
'Wag mag-alala't gaganda pa 'to.
77
00:04:12,723 --> 00:04:17,323
Ang mga unang pintor ng kuweba'y
nagsimula sa pagpinta ng maaabot nila
78
00:04:17,403 --> 00:04:18,763
tulad ng mga kamay nila.
79
00:04:18,843 --> 00:04:21,122
Tapos nagsangay ito sa mga kuwento.
80
00:04:21,203 --> 00:04:24,923
Sa simula, mga nakakainip
tungkol sa mga nakatayo lang na baka.
81
00:04:25,483 --> 00:04:29,243
Pero 'di nagtagal, gumawa sila
ng mga eksenang labanan tulad nito.
82
00:04:29,323 --> 00:04:32,243
Tao laban sa baka, sa 2D.
83
00:04:32,323 --> 00:04:34,603
Sa taong-kuweba, katumbas nito
84
00:04:34,683 --> 00:04:36,683
ang Fast and Furious Part Seven.
85
00:04:38,043 --> 00:04:41,123
Nagawan na ba ng pelikula
ang mga pininta sa kuweba?
86
00:04:41,203 --> 00:04:44,403
Mukha yatang mahirap kunin
ang pahintulo't nila, 'di ba?
87
00:04:44,483 --> 00:04:47,203
Maraming taon ang lumipas
bago dumating ang paggawa ng pelikula
88
00:04:47,283 --> 00:04:48,923
kaysa sa mga pagpinta sa kuweba.
89
00:04:49,003 --> 00:04:51,123
Kaya walang pader sa kuweba
na nagsasabing,
90
00:04:51,203 --> 00:04:53,403
"Diyos ko, ang gandang kwento.
91
00:04:53,483 --> 00:04:56,563
Ipagawa natin kay Steven Spielberg."
92
00:04:56,643 --> 00:04:59,483
Mahirap gumawa
ng kwentong isa't kalahating oras
93
00:04:59,563 --> 00:05:01,923
base lang sa isang panig ng kuweba.
94
00:05:02,003 --> 00:05:05,443
May mga naniniwalang relihiyoso
ang mga bayolenteng imaheng ito,
95
00:05:05,523 --> 00:05:08,643
na iginuhit para magbigay swerte
sa mga darating na paglaban.
96
00:05:08,723 --> 00:05:11,323
'Di natin alam kung bakit may giyera
sa pagitan ng tao at baka
97
00:05:11,403 --> 00:05:13,403
at sa kasawiang-palad
ay 'di na natin ito malalaman.
98
00:05:13,483 --> 00:05:17,643
Sa katunayan, 'di din natin malalaman
ang pangalan ng pintor o nitong mga baka
99
00:05:17,723 --> 00:05:21,043
dahil halos siguradong patay na
ang nagpinta nito.
100
00:05:22,363 --> 00:05:25,563
Nakakayamot ang
pangangaso ng hayop araw-araw
101
00:05:25,643 --> 00:05:29,403
hanggang sa may nakaisip
na pagkain din ang mga halaman,
102
00:05:29,483 --> 00:05:32,963
na mas madaling makuha
dahil 'di sila tumatakas.
103
00:05:34,403 --> 00:05:39,323
Itong simpleng gawi ng katamaran
ay humantong sa pag-imbento ng pagsasaka,
104
00:05:39,403 --> 00:05:42,683
isang luksong pasulong,
na mas mapanganib na ngayon
105
00:05:42,763 --> 00:05:45,403
dahil baka matapakan mo
ang mga kagamitang pangsaka
106
00:05:45,483 --> 00:05:46,923
na ngayon'y nagkalat na.
107
00:05:47,923 --> 00:05:51,163
Trigo ang tinanim ng mga unang magsasaka,
at ginawang tinapay ito.
108
00:05:51,803 --> 00:05:54,843
Nagtanim din sila
ng sebada, gisantes, at lentils,
109
00:05:54,923 --> 00:05:56,883
at maaaring nakapag-vegan burger sila
110
00:05:56,963 --> 00:05:58,603
para ilagay sa tinapay nila,
111
00:05:58,683 --> 00:06:00,963
pero swerte nalang
at 'di nila kinailangan.
112
00:06:02,003 --> 00:06:04,803
Kasi inimbento din nila ito, ang bakod,
113
00:06:04,883 --> 00:06:07,683
isang high-tech na bagay
para ikulong ang mga hayop.
114
00:06:08,843 --> 00:06:12,403
Agad na inalipin ng mga tao
ang mga tupa, manok, kambing,
115
00:06:12,483 --> 00:06:15,403
at ang kanilang
numero unong kaaway, ang baka.
116
00:06:15,483 --> 00:06:17,563
Naging parang zoo ang mga sakahan,
117
00:06:17,643 --> 00:06:21,203
pero, syempre sa zoo,
'di mo pwedeng kunin ang gusto mong hayop
118
00:06:21,283 --> 00:06:22,523
para patayin at kainin.
119
00:06:22,603 --> 00:06:25,683
Maliban na lang kung ang zoo ay nalulugi
120
00:06:25,763 --> 00:06:27,523
at wala ng pag-asa.
121
00:06:28,163 --> 00:06:32,123
Ginawa nilang alaga ang mga hayop
na 'di nila makain o masakyan
122
00:06:32,203 --> 00:06:33,523
kung maganda sila.
123
00:06:33,603 --> 00:06:36,843
Pinaamo ng Tao Noon ang mga aso
para makasama
124
00:06:38,083 --> 00:06:40,563
at mga pusa
para sa kung anumang gamit sa kanila.
125
00:06:41,283 --> 00:06:46,043
Ito ang unang pagkakataon
na masasabing maginhawa ang buhay.
126
00:06:46,123 --> 00:06:48,083
Maayos ang mga tirahan ng mga tao,
127
00:06:48,163 --> 00:06:51,123
na naging siyudad na din nang kalaunan.
128
00:06:51,203 --> 00:06:53,243
Mahirap paniwalaang dinadaanan ko
129
00:06:53,323 --> 00:06:56,003
ang pinakaunang siyudad
kasi wala ako doon.
130
00:06:56,083 --> 00:06:59,963
Nasa Iraq 'yon, na milya-milya ang layo,
at talagang mapanganib.
131
00:07:00,043 --> 00:07:02,563
Pero parang ganito ang mga labi n'on,
132
00:07:02,643 --> 00:07:04,363
kaya 'di mo malalaman na wala ako doon
133
00:07:04,443 --> 00:07:06,563
kung 'di ko aksidenteng nasabi sa inyo.
134
00:07:08,003 --> 00:07:11,003
Nakakalumbay na
mga bato at alikabok na lang ito ngayon,
135
00:07:11,083 --> 00:07:14,963
pero kung gumawa ka ng simulasyon
gamit ang modernong kompyuter,
136
00:07:15,043 --> 00:07:18,643
ang mga resulta ay nakakapigil-hininga.
137
00:07:18,723 --> 00:07:21,243
Nagsimula na nga ang sibilisasyon.
138
00:07:22,083 --> 00:07:24,083
Sino ang nag-imbento ng sibilisasyon?
139
00:07:24,683 --> 00:07:26,803
Ang sibilisasyon ay hindi isang bagay…
140
00:07:26,883 --> 00:07:28,323
NG PUBLIKONG UGNAYAN SA AGHAM
141
00:07:28,403 --> 00:07:31,603
…na inimbento o biglang nagsimula.
142
00:07:31,683 --> 00:07:36,203
Pinag-uusapan natin ang sibilisasyon
nang magsimula ang pagsasaka,
143
00:07:36,283 --> 00:07:40,363
sa simula ng pagtatayo ng mga siyudad
144
00:07:40,443 --> 00:07:42,523
at paggagawa ng mga batas.
145
00:07:42,603 --> 00:07:45,123
Iyon ay unti-unting nangyari
146
00:07:45,203 --> 00:07:47,923
sa iba't ibang panig ng mundo
sa halip na biglaang na-imbento.
147
00:07:48,003 --> 00:07:53,403
Kung gayon, 'di ito nagmula
sa isang taong ayaw magpakilala?
148
00:07:53,483 --> 00:07:54,523
Hindi.
149
00:07:55,203 --> 00:07:58,163
Kasi 'di dapat natin sundan iyon
kung ganoon nga.
150
00:07:58,243 --> 00:07:59,683
Ibig mo bang sabihin, 'di tayo dapat…
151
00:07:59,763 --> 00:08:03,763
Kung mula sa isang taong ayaw makilala,
152
00:08:03,843 --> 00:08:06,163
hindi ba kahina-hinala iyon?
153
00:08:06,763 --> 00:08:09,763
Inimbento ang sibilisasyon sa Mesopotamia
154
00:08:09,843 --> 00:08:12,323
ng isang tao o mga taong hindi kilala.
155
00:08:12,403 --> 00:08:15,483
Pero kung sinuman sila,
nauuna sila sa panahon nila.
156
00:08:15,563 --> 00:08:18,243
May mga bagay ba tayong
meron din ang Mesopotamian?
157
00:08:18,323 --> 00:08:20,883
ALALAY NA TAGAPAG-INGAT
NG SINAUNANG MESOPOTOMYANONG SULAT
158
00:08:20,963 --> 00:08:22,323
-Oo.
-Tulad ng ano?
159
00:08:23,123 --> 00:08:27,483
Mga sandata, alahas, templo, hayop.
160
00:08:27,563 --> 00:08:31,723
Ay, oo. Hindi, ibig kong sabihin
ay mga paa, kilay, at mga ganoon.
161
00:08:31,803 --> 00:08:33,643
-Oo.
-Talaga?
162
00:08:34,203 --> 00:08:39,003
Buo ang mga laman-loob nila, mga butas,
163
00:08:39,082 --> 00:08:40,363
mga parte na gumagana,
164
00:08:40,443 --> 00:08:43,003
may mga parte sa labas, at sa loob.
165
00:08:43,082 --> 00:08:45,602
Pareho ang dami ng butas nila?
166
00:08:45,683 --> 00:08:48,962
Kung mapapanatag ka ng agham, oo.
167
00:08:50,163 --> 00:08:53,163
Ang isa sa kanilang
pinakamakabuluhang killer apps
168
00:08:53,243 --> 00:08:56,163
ay ginagamit pa natin ngayon.
169
00:08:56,243 --> 00:08:57,243
Ang bilog.
170
00:08:58,043 --> 00:09:01,043
Mukhang kumplikado
sa mga tulad n'yo ang gulong,
171
00:09:01,123 --> 00:09:04,203
pero simple lang ang paggana nila.
172
00:09:05,723 --> 00:09:11,483
Ang pirasong bilog na ito'y
umiikot sa parang lawit sa gitna,
173
00:09:11,563 --> 00:09:17,043
tapos, habang itong balat
ng gulong ay tumutulak laban sa lupa,
174
00:09:17,123 --> 00:09:22,883
ginugulong ng puwersa ang buong planeta,
pabalik at palayo sa'yo,
175
00:09:22,963 --> 00:09:26,363
na nagbibigay ng impresyong sumusulong ka,
176
00:09:26,443 --> 00:09:29,323
na talaga namang ginagagawa mo.
177
00:09:31,203 --> 00:09:33,403
Ang gulong ay nagbigay-daan
178
00:09:33,483 --> 00:09:36,923
sa paglakbay at pagkalakal,
at kinailangan bilangin ang pag-aari nila.
179
00:09:37,003 --> 00:09:40,643
At tumungo iyon sa masaklap
na pag-imbento ng matematika.
180
00:09:40,723 --> 00:09:42,363
Mag-usap tayo tungkol sa mga numero.
181
00:09:42,443 --> 00:09:45,723
Mas kaunti ba ang kwenta
ng numero n'ong sinaunang panahon,
182
00:09:45,803 --> 00:09:48,403
o parehas, mas malaki lang
ang halaga nila ngayon?
183
00:09:49,283 --> 00:09:53,483
Magkatulad noon
at ngayon ang halaga ng numero, oo.
184
00:09:53,563 --> 00:09:55,763
Kinailangan pa rin magbilang ng tao.
185
00:09:55,843 --> 00:09:58,723
At pareho ba
ang bilang ng mga numero nila,
186
00:09:58,803 --> 00:10:01,403
tulad nang isa hanggang 700,
187
00:10:01,483 --> 00:10:04,123
ang pinakamalaking numero ang 700?
188
00:10:04,203 --> 00:10:05,843
'Di naman 700 ang pinakamalaki.
189
00:10:05,923 --> 00:10:08,163
Maaari pang bumiling hangga't gusto mo.
190
00:10:08,243 --> 00:10:10,643
Hindi. May napanood ako sa YouTube,
191
00:10:10,723 --> 00:10:13,483
sabi daw na pagkatapos ng 700,
naulit ang mga numero.
192
00:10:13,563 --> 00:10:16,523
Naiba lang ang pangalan,
kaya parang tuloy pa rin.
193
00:10:17,243 --> 00:10:18,763
Gusto mong ipadala ko sa'yo?
194
00:10:19,403 --> 00:10:23,043
Sa pagtaas
ng mga numero ng hindi hihigit sa 700,
195
00:10:23,123 --> 00:10:25,483
kinailangan ng tao ng tulong sa pagbilang.
196
00:10:26,363 --> 00:10:28,003
Dito pumasok ito.
197
00:10:28,083 --> 00:10:30,323
Abako ang tawag dito.
198
00:10:31,203 --> 00:10:35,523
Gamit ang abako, nabibilang ng mga ninuno
natin ang dami ng mga pag-aari nila.
199
00:10:36,083 --> 00:10:39,363
Maikli ang hakbang mula dito
patungo sa pag-imbento
200
00:10:40,043 --> 00:10:41,883
ng perang hinahawakan.
201
00:10:41,963 --> 00:10:45,363
Inimbento ng mga sinaunang tao
ang salapi para mas madali ang buhay,
202
00:10:45,443 --> 00:10:48,483
pero aksidente nilang naimbento
ang kapitalismo,
203
00:10:48,563 --> 00:10:50,203
na papatay sa lahat.
204
00:10:50,283 --> 00:10:53,483
Paumanhin, 'di 'yon tanong.
Nabasa ko lang sa Twitter 'yon.
205
00:10:54,243 --> 00:10:56,003
Sa pagsakop sa mga numero,
206
00:10:56,083 --> 00:10:59,523
umusad ang
sangkatauhan sa mas nakakainip pa
207
00:10:59,603 --> 00:11:01,843
sa pag-imbento ng pagsusulat.
208
00:11:02,883 --> 00:11:06,483
Ang pag-imbento ba
sa pagsusulat ay makabuluhang pag-uunlad,
209
00:11:06,563 --> 00:11:09,763
o minsang pagsikat ba siya
tulad ng rap metal?
210
00:11:10,483 --> 00:11:12,403
Tingin ko sa pag-isip ng pagsusulat,
211
00:11:12,483 --> 00:11:15,803
pagsulpot n'on sa mundo,
hindi na iyon mapigilan.
212
00:11:15,883 --> 00:11:18,403
Mas higit na malaki pa kaysa sa rap metal?
213
00:11:18,483 --> 00:11:19,723
-Oo, higit doon.
-Oo.
214
00:11:19,803 --> 00:11:21,283
Kung acid jazz naman?
215
00:11:23,283 --> 00:11:25,403
Nauuna pa rin ang pagsusulat doon.
216
00:11:25,483 --> 00:11:27,323
Hindi, ano ba ang palagay mo sa acid jazz.
217
00:11:27,403 --> 00:11:28,603
Ano 'to?
218
00:11:28,683 --> 00:11:30,403
Molde iyan. Hindi 'yan ang tunay.
219
00:11:30,483 --> 00:11:34,963
Humahalili iyan sa isang
tabletang luwad mula sa Mesopotamia
220
00:11:35,043 --> 00:11:36,523
na may cuneiform na sulat.
221
00:11:36,603 --> 00:11:39,963
Mula sa tabletang luwad
ang unang pagsusulat sa mundo.
222
00:11:40,043 --> 00:11:43,563
Parang nakakainip naman
ang pabalat nitong libro, hindi ba?
223
00:11:43,643 --> 00:11:45,723
Parang 'di din bumubukas ng maayos.
224
00:11:45,803 --> 00:11:48,603
Isa ka ba sa mga taong humuhusga
ng balat ng libro?
225
00:11:48,683 --> 00:11:50,163
Oo.
226
00:11:50,243 --> 00:11:52,683
Malungkot at ligaw na pananaw iyon.
227
00:11:52,763 --> 00:11:57,203
Kung sinigaw ang pagbasa nito,
'yan ba ang magiging unang audiobook?
228
00:12:02,403 --> 00:12:03,363
Hindi.
229
00:12:05,363 --> 00:12:07,003
Binago ng pagsusulat ang mundo.
230
00:12:07,083 --> 00:12:09,083
Biglang 'di na kailangan maglaho
231
00:12:09,163 --> 00:12:11,843
ng mga ideyang nasa loob ng isip
ng mga namayapa na.
232
00:12:13,043 --> 00:12:16,483
Sa halip, pwede mong isulat
ang mga ideya mo,
233
00:12:16,563 --> 00:12:18,683
at maaaring kahit na sinuman ay
234
00:12:18,763 --> 00:12:21,443
ilagay ang mga ideya sa mga utak nila
235
00:12:21,523 --> 00:12:24,603
gamit ang wireless
sa pamamagitan ng mga mata nila.
236
00:12:25,763 --> 00:12:29,843
Nakakamanghang kahit na
libu-libong taon na ang imbensyong 'to,
237
00:12:29,923 --> 00:12:31,843
may pagsusulat pa rin ngayon
238
00:12:31,923 --> 00:12:35,563
sa ilalim
ng mga pinapanood nating video sa online.
239
00:12:35,643 --> 00:12:38,443
At dito din natin matatagpuan
ang isa pang inimbentong wika,
240
00:12:38,523 --> 00:12:41,083
na tumagal hanggang ngayon, ang emoji.
241
00:12:41,163 --> 00:12:43,843
O sa tawag ng mga sinaunang taga-Ehipto,
242
00:12:43,923 --> 00:12:46,163
ang hyeroglipiko.
243
00:12:46,243 --> 00:12:50,003
Nagkwento sila gamit ang hyeroglipiko.
244
00:12:50,083 --> 00:12:52,403
Para itong mas naiintindihang komiks
na Marvel.
245
00:12:52,483 --> 00:12:56,483
Sa halip na ilagay sa publiko
para sa kasiyahan ng mga buhay na tao,
246
00:12:56,563 --> 00:13:00,563
itong mga Ehiptong komiks
ay ipininta sa mga pader ng mga libingan
247
00:13:00,643 --> 00:13:02,803
para aliwin ang mga patay,
248
00:13:02,883 --> 00:13:06,523
at ang mga libingang iyon
ay nasa ilalim ng isang pinakakilala
249
00:13:06,603 --> 00:13:10,163
at pinakamatulis na gusali sa kasaysayan.
250
00:13:10,243 --> 00:13:11,683
'Yon ay ang mga Pyramid.
251
00:13:12,323 --> 00:13:14,763
'Pag tiningnan mo ang mga pyramid,
imposibleng 'di mo maisip
252
00:13:14,843 --> 00:13:17,843
na mga tatsulok lang sila
253
00:13:17,923 --> 00:13:19,723
na may mga parisukat na puwit.
254
00:13:19,803 --> 00:13:21,003
May tawag sa korteng 'yon
255
00:13:21,083 --> 00:13:23,443
pero walang nakakaalam kung ano 'yon.
256
00:13:23,523 --> 00:13:26,683
Isa sa mga walang-hanggang misteryo
ng mga pyramid iyon.
257
00:13:26,763 --> 00:13:28,923
Bakit ganoon ang hugis ng mga pyramid?
258
00:13:29,003 --> 00:13:31,923
Para 'di tulugan ng mga walang bahay?
259
00:13:32,003 --> 00:13:35,003
Tingin ko hindi madami
ang mga walang bahay sa sinaunang Ehipto.
260
00:13:35,083 --> 00:13:36,443
-Hindi pala?
-Hindi.
261
00:13:36,523 --> 00:13:39,723
Tingin ko nag-aalagaan
at nagtutulungan ang mga tao.
262
00:13:39,803 --> 00:13:43,643
Tama. Baka ayos din sa ulan
dahil gugulong lang ito paalis.
263
00:13:43,723 --> 00:13:46,443
Paano ginawa
ng mga taga-Ehipto ang mga pyramid?
264
00:13:46,523 --> 00:13:48,803
Nagsimula ba sila sa itaas pababa
265
00:13:48,883 --> 00:13:50,763
o sa ibaba pataas?
266
00:13:50,843 --> 00:13:52,603
Nagsimula sila sa ibaba pataas
267
00:13:52,683 --> 00:13:55,603
dahil imposibleng
sa taas sila mag-umpisa pababa.
268
00:14:00,083 --> 00:14:02,323
Paniwala ng mga taga-Ehipto
na ang pinakamakabuluhan
269
00:14:02,403 --> 00:14:04,403
sa buhay ay ang mamatay,
270
00:14:04,483 --> 00:14:08,363
at kung mas importante ka,
mas kumplikado dapat ang pagkamatay mo.
271
00:14:08,443 --> 00:14:11,523
Paro ang tawag sa mga haring taga-Ehipto,
272
00:14:11,603 --> 00:14:12,563
at sa pagkamatay nila,
273
00:14:12,643 --> 00:14:15,403
ginagawa silang mummy
tulad sa sikat na Scooby-Doo.
274
00:14:16,323 --> 00:14:20,923
Nahumaling ng husto ang mga sinaunang
taga-Ehipto sa mga patay na tao, 'di ba?
275
00:14:21,003 --> 00:14:24,923
Pero patay na sila,
kaya ganoon pa rin ba ang iniisip nila?
276
00:14:25,003 --> 00:14:28,323
Hindi nahumaling sa mga patay
ang sinaunang taga-Ehiptio,
277
00:14:28,403 --> 00:14:30,643
pero nahumaling sila sa buhay.
278
00:14:30,723 --> 00:14:32,883
Gusto nilang mabuhay,
at gusto nilang siguruhin
279
00:14:32,963 --> 00:14:35,003
na mabubuhay silang muli,
280
00:14:35,083 --> 00:14:36,883
kaya ginawa nila ang mummification.
281
00:14:36,963 --> 00:14:39,683
Paano nila ginagawang mummy ang tao?
282
00:14:39,763 --> 00:14:41,643
Ikwento mo sa'kin ang proseso.
283
00:14:41,723 --> 00:14:46,163
Kukunin ang bangkay at ilalatag sa mesa,
284
00:14:46,243 --> 00:14:49,723
tapos huhugasan ito't magsisimula ka
sa pagtanggal ng utak.
285
00:14:49,803 --> 00:14:53,963
Tapos maghihiwa sila
sa gitna ng katawan,
286
00:14:54,043 --> 00:14:56,163
at aalisin ang sa tingin nila'y nabubulok.
287
00:14:56,243 --> 00:14:59,203
Tapos ay babalutin nila ito ng asin
at papatuyuin,
288
00:14:59,283 --> 00:15:02,963
tapos babalutin ng benda,
tapos iyon na ang mummy.
289
00:15:03,043 --> 00:15:04,723
Parang yung tipong spa treatment
290
00:15:04,803 --> 00:15:06,963
ni Gwyneth Paltrow kada linggo.
291
00:15:07,843 --> 00:15:10,883
Nakapagbisikleta na ba ang mummy?
292
00:15:10,963 --> 00:15:12,483
Wala akong alam doon.
293
00:15:12,563 --> 00:15:14,843
Walang bisikleta
ang mga sinaunang taga-Ehipto.
294
00:15:14,923 --> 00:15:16,883
-Tama.
-Wala din silang kalsada.
295
00:15:16,963 --> 00:15:20,123
Kaya 'di sila pwedeng magkabisikleta
at 'di sila makakakasakay nito.
296
00:15:20,203 --> 00:15:21,563
Ewan ko kung bakit ko natanong iyon.
297
00:15:22,203 --> 00:15:24,243
Wala na akong ibang maisip.
298
00:15:26,963 --> 00:15:31,043
Habang nag-iwan ng pamanang
templo at libingan ang mga paro ng Ehipto,
299
00:15:31,123 --> 00:15:35,523
sa kabilang dako, may mas
nakakamanghang imperyong sumusulpot.
300
00:15:35,603 --> 00:15:38,363
Ang Gresya, ang bansa, hindi ang musikal,
301
00:15:38,443 --> 00:15:41,043
ang pinanggalingan
ng simula ng sibilisasyon.
302
00:15:41,683 --> 00:15:44,843
Madaming imbensyon ang sinaunang Griyego,
ang nasa atin pa ngayon,
303
00:15:44,923 --> 00:15:46,683
tulad ng gamot at oliba.
304
00:15:46,763 --> 00:15:51,163
At marami din ang namatay na,
tulad ng demokrasya at mga poste.
305
00:15:52,043 --> 00:15:54,283
Kasama itong mga nakakamanghang labi,
306
00:15:54,363 --> 00:15:58,883
pinayabong din ng sinaunang Griyego
ang kultura, tulad ng yogurt
307
00:15:58,963 --> 00:16:01,963
at teatro,
at sa maraming iba't ibang anyo nito.
308
00:16:02,043 --> 00:16:04,203
Mahilig sa trahedya ang mga Griyego.
309
00:16:04,283 --> 00:16:06,723
Sa trahedya,
malulungkot ang mga nangyayari,
310
00:16:06,803 --> 00:16:09,283
tulad ng mga namamatay o nagpapakamatay,
311
00:16:09,363 --> 00:16:13,003
pero matagal nang nangyari
ang mga sinaunang Griyegong trahedya.
312
00:16:13,083 --> 00:16:16,083
Malungkot pa rin ba
ang mga nangyayari sa mga ganoon?
313
00:16:16,163 --> 00:16:17,163
Malungkot pa rin,
314
00:16:17,243 --> 00:16:19,203
dahil nagkukwento sila ukol sa tao…
315
00:16:19,283 --> 00:16:22,163
TAGAPAGLEKSYON NG SINAUNANG GRIYEGONG
WIKA'T PANITIKAN
316
00:16:22,243 --> 00:16:24,323
…na nakakapag-ugnay tayo.
317
00:16:24,403 --> 00:16:25,883
Pero ang tagal na n'on.
318
00:16:25,963 --> 00:16:27,763
Bakit dapat akong may pakialam?
319
00:16:27,843 --> 00:16:32,643
Dahil, inuulit ko, kadalasang ukol
sa sitwasyon ng tao ang trahedya.
320
00:16:32,723 --> 00:16:35,443
Kahit ngayon,
kung aksidente mong napatay mo ang ama mo
321
00:16:35,523 --> 00:16:37,363
at pinakasalan mo ang ina mo,
322
00:16:37,443 --> 00:16:41,123
sasama din ang loob mo
tulad ni Oedipus.
323
00:16:41,203 --> 00:16:45,643
Baka manhid ako, pero wala akong pakialam
sa mga tao sa sinaunang Griyego.
324
00:16:46,323 --> 00:16:47,763
Sayang naman.
325
00:16:47,843 --> 00:16:50,203
-May pakialam ka?
-Malaki ang pakialam ko.
326
00:16:50,283 --> 00:16:51,563
Oo, trabaho ko kasi.
327
00:16:52,243 --> 00:16:55,963
Nagsulat ang kaibigan kong si Paul
tungkol sa lalaking may patatas
328
00:16:56,043 --> 00:16:59,123
na naipit sa puwit n'ya
dahil lang sa isang masamang laro sa seks.
329
00:16:59,203 --> 00:17:01,283
Sa isang limerick niya ito isinulat.
330
00:17:01,363 --> 00:17:04,443
Walang namatay, pero parang nakakakilabot.
331
00:17:04,523 --> 00:17:06,363
Trahedya ba 'yon,
332
00:17:06,443 --> 00:17:10,483
o dapat bang magkaugat ang patatas at
mapatay siya para maging trahedya nga 'to?
333
00:17:11,443 --> 00:17:13,923
Parang isang malas na insidente 'yan.
334
00:17:14,003 --> 00:17:17,162
'Di ko lang alam kung maraming tao
ang makakaugnay diyan
335
00:17:17,243 --> 00:17:19,003
para tawaging isang trahedya ito.
336
00:17:19,083 --> 00:17:21,243
Sabi ni Paul na nangyari talaga 'yon.
337
00:17:21,323 --> 00:17:23,483
Sa totoo lang, inabala siya talaga.
338
00:17:23,563 --> 00:17:25,003
Kailangan niya ng bakasyon.
339
00:17:27,003 --> 00:17:30,843
Gumawa din ang mga Griyego
ng ibang uri ng teatro para sa mga hangal
340
00:17:30,923 --> 00:17:32,642
na kilala bilang isports.
341
00:17:32,723 --> 00:17:35,803
Sinimulan nila Olympic Games
ng mag-isa
342
00:17:35,883 --> 00:17:37,603
para Gresya lang ang panalo.
343
00:17:38,643 --> 00:17:42,643
Ang mga lumahok sa mga unang Olympics
ay sumali ng hubad,
344
00:17:42,723 --> 00:17:45,923
medyo dahil mataas ang tingin
sa katawang pang-atleta,
345
00:17:46,003 --> 00:17:48,643
pero pangunahing dahilan
ay wala pang Lycra noon.
346
00:17:48,723 --> 00:17:53,443
Dinig ko noong unang mga Olympic,
hubad na nagpapaligsahan ang mga atleta.
347
00:17:53,523 --> 00:17:56,323
Nagpaligsahan nga silang hubad.
348
00:17:56,403 --> 00:18:02,363
At may mga sulat ukol
sa pagiging erotikong tanawin nito minsan.
349
00:18:02,443 --> 00:18:05,203
Sa pagbubuno,
sa lahat ng pagkislot na 'yon,
350
00:18:05,283 --> 00:18:07,843
makikita na nila butas ng puwit ng lahat.
351
00:18:07,923 --> 00:18:10,923
'Di ba pwedeng sensurahin
para sa mga nanonood
352
00:18:11,003 --> 00:18:12,363
gumamit ng mga pangtakip?
353
00:18:13,163 --> 00:18:16,283
O hinging pumikit ang mga tao
kada may tutuwad?
354
00:18:18,843 --> 00:18:20,603
Tingin ko 'di gagana 'yon.
355
00:18:20,683 --> 00:18:22,843
Pero masisilipan mo sila.
356
00:18:23,683 --> 00:18:25,603
May tumitingin nga minsan.
357
00:18:25,683 --> 00:18:28,643
Aprubado ba talaga ni Zeus iyon?
358
00:18:30,803 --> 00:18:34,523
Pero marahil ang pinakasikat
na pagbubuno na gawa ng Griyego
359
00:18:34,603 --> 00:18:36,163
ay ang pagbubuno ng isip.
360
00:18:36,243 --> 00:18:40,083
Ang pilosopiya sa madaling salita
ay pag-iisip tungkol sa pag-iisip,
361
00:18:40,163 --> 00:18:42,603
na parang pagsasayang ng oras,
dahil totoo 'yon.
362
00:18:43,163 --> 00:18:45,923
Pero baka mangatwiran ang pilosopo
na ang nasayang na oras
363
00:18:46,003 --> 00:18:48,003
ay 'di nangyari talaga,
364
00:18:48,083 --> 00:18:50,043
at baka doon ka na umalis
365
00:18:50,123 --> 00:18:51,723
para magbiskwit.
366
00:18:53,923 --> 00:18:57,323
Ito ang mga sinaunang Griyegong pilosopo,
hindi ang mga tunay.
367
00:18:57,403 --> 00:18:59,483
Puro alikabok at buto na ang mga 'yon.
368
00:18:59,563 --> 00:19:01,243
Ngipin din kung swertehin.
369
00:19:01,323 --> 00:19:04,243
Mga estatwang gawa sa bato lang mga ito.
370
00:19:05,163 --> 00:19:09,443
Nag-isip ng mga mapusok at bagong teoryang
ukol sa buhay ang mga Griyegong pilosopo.
371
00:19:09,523 --> 00:19:11,963
Kaya kilala pa rin natin mga pangalan nila
372
00:19:12,043 --> 00:19:15,243
kahit na wala na silang
mga bagong gawang nilalabas.
373
00:19:15,323 --> 00:19:16,883
Si Socrates.
374
00:19:16,963 --> 00:19:18,483
Si Pythagoras.
375
00:19:18,563 --> 00:19:19,843
Ang isang ito.
376
00:19:19,923 --> 00:19:20,803
Siya.
377
00:19:21,963 --> 00:19:23,603
At ito si Plato.
378
00:19:23,683 --> 00:19:26,683
Kita mong kahit na ilang siglo na
mula ng mamatay s'ya,
379
00:19:26,763 --> 00:19:28,523
malalim pa rin ang iniisip niya,
380
00:19:28,603 --> 00:19:30,923
lumilikha ng mga teorya sa ulo niya.
381
00:19:31,003 --> 00:19:33,523
Kung pwede sanang lagyan ng mikropono
ang gilid ng utak niya
382
00:19:33,603 --> 00:19:36,283
para marinig natin mismo,
pero 'di pwede.
383
00:19:36,363 --> 00:19:37,803
Bukod dito, Gresya salita niya
384
00:19:37,883 --> 00:19:39,923
wala ni isa sa amin ang nakakaintindi.
385
00:19:41,283 --> 00:19:43,923
Ipinamana ni Plato
ang kaalaman niya sa isang estudyanteng
386
00:19:44,003 --> 00:19:47,323
magiging isa
sa pinakamaimpluwensyang tagapag-isip,
387
00:19:47,923 --> 00:19:49,083
si Aristotle.
388
00:19:49,163 --> 00:19:53,283
Madaming matalinong
nasabi si Aristotle, 'di ba?
389
00:19:53,363 --> 00:19:55,883
Ang paborito ko'y,
"Sumayaw ka na parang walang nanonood."
390
00:19:55,963 --> 00:19:59,443
Napakatotoo,
at pwedeng iangkop sa kahit ano.
391
00:20:00,603 --> 00:20:04,563
Kasi napakahina minsan ng kumpiyansa ko,
392
00:20:04,643 --> 00:20:07,443
at alam kong mukhang may kumpiyansa ako,
393
00:20:07,523 --> 00:20:09,763
pero minsan,
habang kausap ang mga eksperto,
394
00:20:10,643 --> 00:20:15,043
nag-aalala akong baka
ang maging dating ko ay tanga ako.
395
00:20:15,563 --> 00:20:19,043
At kapag iniisip ko ang,
"Sayaw na parang walang nanonood,"
396
00:20:19,123 --> 00:20:20,683
nakakatulong iyon.
397
00:20:20,763 --> 00:20:21,963
Parang ikinaloob.
398
00:20:22,683 --> 00:20:25,043
Anong nagpaisip kay Aristotle doon?
399
00:20:26,683 --> 00:20:30,163
'Di ko alam na sinabi ni Aristole 'yan
400
00:20:30,243 --> 00:20:33,043
tungkol sa pagsasayaw
na parang walang nanonood.
401
00:20:33,123 --> 00:20:35,323
Parang 'di niya sinabi 'yon.
402
00:20:35,403 --> 00:20:36,763
Sinabi niya, 'di ba?
403
00:20:36,843 --> 00:20:39,883
Kung sinabi niya 'yon, 'di ko alam
at 'di ko alam kung bakit
404
00:20:39,963 --> 00:20:41,563
pero tingin ko 'di n'ya sinabi.
405
00:20:42,723 --> 00:20:45,523
May nasabi ba siyang hawig
406
00:20:47,163 --> 00:20:50,003
ng kumpiyansa sa tao?
407
00:20:52,363 --> 00:20:53,843
Tingin ko wala.
408
00:20:53,923 --> 00:20:54,763
Tama.
409
00:20:57,283 --> 00:20:58,203
Sige.
410
00:21:00,363 --> 00:21:03,563
Maaaring 'di magkasundo
ang mga eksperto sa mga sinabi nila,
411
00:21:03,643 --> 00:21:07,123
pero siguradong binago ng mga
sinaunang Griyego ang pag-iisip natin.
412
00:21:07,963 --> 00:21:10,923
Nakapag-isip ba ang isang pilosopo
ng ideyang napakalaki
413
00:21:11,003 --> 00:21:12,243
na nabiyak pa ang ulo niya?
414
00:21:13,123 --> 00:21:14,283
Wala akong alam.
415
00:21:14,363 --> 00:21:16,723
Batid n'yo naman
na puno ng mga tubo ang utak?
416
00:21:16,803 --> 00:21:18,723
-Ang mga pilosopo…
-Hindi.
417
00:21:19,363 --> 00:21:20,963
-'Di n'yo alam?
-Hindi.
418
00:21:21,043 --> 00:21:22,683
Sige, puro tubo ang utak.
419
00:21:22,763 --> 00:21:26,723
Alam n'yo ba kung paanong
sinusubukang itulak ng mga pilosopo
420
00:21:26,803 --> 00:21:31,603
itong mga kaisipang 'to sa mga tubo?
421
00:21:31,683 --> 00:21:34,763
Kung may malaking ideya ka,
mainam ba kung pira-pirasuhin ito
422
00:21:34,843 --> 00:21:37,763
na kasinglaki ng mga gisante,
423
00:21:37,843 --> 00:21:40,763
tapos pisilin sila palabas ng sunud-sunod,
424
00:21:40,843 --> 00:21:43,843
o tiisin na lang at pwesahin itong palabas
sa tubo ng utak mo
425
00:21:43,923 --> 00:21:45,323
ng isang bagsakan?
426
00:21:45,403 --> 00:21:48,083
Parang pagkagat ng madiin
at pag-alala sa buhay.
427
00:21:48,763 --> 00:21:52,003
Interesanteng paraan 'yan
428
00:21:52,083 --> 00:21:56,243
ng paglalarawan sa dalawang laganap
na ugali sa pilosopiya.
429
00:21:56,323 --> 00:21:59,643
Isa ang mas analitikong istilo,
430
00:21:59,723 --> 00:22:04,843
ang pagpirara-piraso ng mga problema.
431
00:22:04,923 --> 00:22:09,243
-Mga gisante.
-At ang mas sintetikong paraan,
432
00:22:09,323 --> 00:22:12,763
na mas malaki ang pananaw.
433
00:22:12,843 --> 00:22:16,923
Kaya ang karakterisasyon mo
434
00:22:17,003 --> 00:22:19,923
ay nakakaintrigang pagsasalarawan
435
00:22:20,003 --> 00:22:23,443
ng dalawang pangunahing pagtahak
ng kasalukuyang pilosopiya.
436
00:22:24,043 --> 00:22:24,963
Mabuti iyon?
437
00:22:25,043 --> 00:22:26,443
-Napakabuti.
-Uy, ayos.
438
00:22:28,323 --> 00:22:31,763
Samantala, ikinakalat
ang sinaunang Gresya sa mundo
439
00:22:31,843 --> 00:22:34,643
ng lalaking ito, Alexander the Great.
440
00:22:35,163 --> 00:22:38,643
Si Alexander the Great
ay naging hari noong 20 siya,
441
00:22:38,723 --> 00:22:41,883
nagkampanyang militar sa Gitnang Silangan,
442
00:22:41,963 --> 00:22:46,283
at nagka-imperyo
mula Gresya hanggang India
443
00:22:46,363 --> 00:22:48,203
ng sumapit siya ng 30.
444
00:22:48,283 --> 00:22:49,963
Ano ang itsura ng buhok niya?
445
00:22:51,003 --> 00:22:51,883
'Di ko alam.
446
00:22:54,403 --> 00:22:58,043
'Di lang si Alexander ang megastar
na may sariling imperyo.
447
00:22:58,123 --> 00:23:02,403
May mga malalaking bahagi ng Tsina
ang ipinagkaisa ni Qin Shi Huang,
448
00:23:02,483 --> 00:23:05,403
ang unang karakter na cartoon
na nagka-imperyo
449
00:23:05,483 --> 00:23:07,243
at ang gumawa ng Great Wall ng China.
450
00:23:07,963 --> 00:23:12,443
Sabi nila na ang Great Wall ng China.
ay ang tanging palantandaang
451
00:23:12,523 --> 00:23:14,323
dinig mula sa kalawakan.
452
00:23:14,403 --> 00:23:15,563
MANANALAYSAY
453
00:23:15,643 --> 00:23:17,763
Oo, 'di mo… 'Di mo maririnig.
454
00:23:17,843 --> 00:23:20,763
At sabi nila makikita mo ito
mula sa kalawakan,
455
00:23:20,843 --> 00:23:22,483
pero 'di totoo iyon.
456
00:23:23,123 --> 00:23:24,843
-Sinubukan nila…
-'Di kita sa kalawakan?
457
00:23:24,923 --> 00:23:28,923
Sinubukan tingnan ng
mga Tsinong astronaut at 'di nila magawa.
458
00:23:29,003 --> 00:23:30,803
-'Di nila makita.
-Hindi kita.
459
00:23:30,883 --> 00:23:33,323
'Di nakikitang pader, parang forcefield.
460
00:23:33,403 --> 00:23:35,923
'Di nakikita mula lang sa kalawakan.
461
00:23:36,003 --> 00:23:38,043
Siguradong makikita ito sa lupa.
462
00:23:38,123 --> 00:23:39,683
Kakaiba 'yon, 'di ba?
463
00:23:39,763 --> 00:23:41,883
Isa ba 'yon sa mga malalaking misteryo?
464
00:23:41,963 --> 00:23:44,203
At may bubong ba ang Tsina?
465
00:23:45,283 --> 00:23:47,003
Higanteng Bubong ng Tsina?
466
00:23:47,083 --> 00:23:48,843
Walang higanteng bubong.
467
00:23:50,003 --> 00:23:53,523
Ang imperyong Tsina
ay pinagmulan ng maraming paglikha
468
00:23:53,603 --> 00:23:55,603
at pilosopikal na pag-iisip
469
00:23:55,683 --> 00:23:58,723
na binanggit sa mga sinaunang dokumento,
ilang siglo pa bago lumabas
470
00:23:58,803 --> 00:24:02,083
ang walang kinalamang
awiting tekno na Belgian,
471
00:24:02,163 --> 00:24:03,763
ang "Pump Up the Jam."
472
00:24:39,483 --> 00:24:42,723
May imperyo ang mga Griyego,
at gayun din ang mga Tsina,
473
00:24:42,803 --> 00:24:44,763
pero kadalasan pag sinabing "imperyo"
474
00:24:44,843 --> 00:24:47,923
isa lang ang sumasagi sa atin, Star Wars.
475
00:24:48,003 --> 00:24:48,963
O ang Roma.
476
00:24:49,043 --> 00:24:51,323
At kasaysayan ito, kaya Roma 'yon.
477
00:24:51,403 --> 00:24:55,763
Umangat sa kataasan ang imperyo nito
sa pangunguna ni Julius Caesar,
478
00:24:55,843 --> 00:24:58,483
ang pinakakilabot na Roman
hanggang dumating si Polanski.
479
00:24:59,283 --> 00:25:03,203
Ang isang dahilan kaya marami tayong alam
tungkol sa mga Romano ngayon
480
00:25:03,283 --> 00:25:04,683
ay ang Wikipedia.
481
00:25:05,243 --> 00:25:08,203
At madaming alam ang Wikipedia
sa mga Romano
482
00:25:08,283 --> 00:25:10,203
ay dahil sa nangyari sa Pompeii.
483
00:25:12,483 --> 00:25:15,683
Progresibo ang Pompeii,
meron silang sariling bulkan,
484
00:25:15,763 --> 00:25:17,843
na Latin para sa "Galit na Burol."
485
00:25:18,683 --> 00:25:21,923
Mapayapang nabubuhay
ang mga tao at ang bulkan
486
00:25:22,003 --> 00:25:26,243
hanggang sa isang araw na nagkawatak-watak
sila't pumutok ang bulkan
487
00:25:26,323 --> 00:25:28,803
na naglibing sa Pompeii
sa ilalim ng makapal na abo.
488
00:25:29,843 --> 00:25:32,763
Tumigil ang pang araw-araw na pamumuhay
489
00:25:32,843 --> 00:25:36,323
na parang may mahikang pumigil
sa mga kamay ng orasan
490
00:25:36,403 --> 00:25:38,523
at nagpasabog ng abo sa buong lugar.
491
00:25:38,603 --> 00:25:41,123
Nakakamatay noon,
pero sa kabutihang-palad,
492
00:25:41,203 --> 00:25:43,803
nagbigay ito ng maraming impormasyon
sa mga arkeologo
493
00:25:43,883 --> 00:25:45,643
tungkol sa pamumuhay ng mga Romano.
494
00:25:45,723 --> 00:25:49,843
Salamat sa bulkan, alam natin na ang
karaniwang Romano'y may abong balat,
495
00:25:49,923 --> 00:25:53,043
kalbo at magdamag na nakahiga
496
00:25:53,123 --> 00:25:55,483
sa maalikabok nilang mga bahay.
497
00:25:56,003 --> 00:26:00,563
Nagpreserba naman sila ng mga katibayan
sa pagiging sopistikado ng Romanong buhay,
498
00:26:00,643 --> 00:26:04,723
na may mga ginhawang tulad
ng tubig sa bahay, at cunnilingus.
499
00:26:04,803 --> 00:26:08,043
Ang Imperyong Romano
ay napakaunlad para sa panahon nila.
500
00:26:08,123 --> 00:26:10,403
Akala ng mga tao na maraming naimbento
ang mga Romano,
501
00:26:10,483 --> 00:26:15,003
pero kadalasan, sila lang ang nagperpekto
ng mga gawa ng iba.
502
00:26:15,083 --> 00:26:17,883
Sabihin mo kung ang sasabihin ko
ay inimbento ng Romano…
503
00:26:17,963 --> 00:26:19,283
TAGAPAGLEKSYON NG KLASIKO
504
00:26:19,363 --> 00:26:20,363
…o pineperpekto.
505
00:26:20,443 --> 00:26:21,883
Ha? Inimbento o pinerpekto.
506
00:26:22,643 --> 00:26:23,643
Subukan mo ako.
507
00:26:23,723 --> 00:26:26,323
-Pampainit sa ilalim ng sahig.
-Inimbento.
508
00:26:26,883 --> 00:26:27,883
Ding!
509
00:26:27,963 --> 00:26:30,443
-Ang kalendaryo.
-Pinerpekto.
510
00:26:31,763 --> 00:26:32,643
Ang bagal mo…
511
00:26:33,643 --> 00:26:35,723
kaya 'di mo masasagot ang susunod.
512
00:26:35,803 --> 00:26:36,803
Mga kalsada.
513
00:26:36,883 --> 00:26:39,363
Hindi, mga Persyano ang nag-imbento nito.
514
00:26:39,443 --> 00:26:42,043
At madaming may alam tungkol sa kalsada.
515
00:26:42,123 --> 00:26:44,043
Ang bagal mo,
'di mo na pwedeng sagutin yan.
516
00:26:44,123 --> 00:26:46,043
-Ay, oo.
-Semento.
517
00:26:46,123 --> 00:26:48,003
-Inimbento. Oo.
-Ding!
518
00:26:48,083 --> 00:26:49,003
Ang alpabeto.
519
00:26:49,683 --> 00:26:51,723
Ay, talagang 'di inimbento,
520
00:26:51,803 --> 00:26:53,683
at baka 'di din pinerpekto.
521
00:26:53,763 --> 00:26:55,603
-Ibig ko sabihin…
-Pumili ka ng isa.
522
00:26:55,683 --> 00:26:56,923
-Nakapili na ako?
-Oo.
523
00:26:59,043 --> 00:27:01,723
-Mali ang pinerpekto…
-Ding!
524
00:27:01,803 --> 00:27:04,363
-Pagpapaputi sa butas ng puwit.
-Ano?
525
00:27:04,443 --> 00:27:05,723
Pagpapaputi sa butas ng puwit.
526
00:27:06,523 --> 00:27:07,923
Pagpapaputi sa butas ng puwit…
527
00:27:10,323 --> 00:27:13,483
-Ewan ko kung anong magagawa nila.
-Subukan mo.
528
00:27:13,563 --> 00:27:15,803
-'Di ko nga alam iyon.
-Pagpapaputi 'yon ng puwit.
529
00:27:15,883 --> 00:27:18,003
-Talaga?
-Oo, papaputiin nila.
530
00:27:18,843 --> 00:27:20,123
'Di ganoon sa'min.
531
00:27:20,203 --> 00:27:22,883
Pero, 'di ko alam
ang ginawa nila doon. Pass.
532
00:27:22,963 --> 00:27:25,003
Imbento o pinerpekto? Walang pass dito.
533
00:27:28,283 --> 00:27:29,563
-Pagpapaputi?
-Oo.
534
00:27:30,523 --> 00:27:31,963
Pagpapaputi ng butas ng puwit.
535
00:27:35,643 --> 00:27:37,683
Sige. Inimbento, pero…
536
00:27:39,683 --> 00:27:42,203
Ilang 100,000 taon noon,
537
00:27:42,283 --> 00:27:45,123
nakatira sa kuweba
na parang hayop ang mga tao.
538
00:27:45,203 --> 00:27:49,523
Ngayon, pagkatapos ng mga serye
ng pagsusulong sa teknolohiya't kultura,
539
00:27:49,603 --> 00:27:52,043
nakatira na tayo sa siyudad na parang tao.
540
00:27:52,123 --> 00:27:53,923
Sa pagtingin sa sinaunang Romano,
541
00:27:54,003 --> 00:27:57,283
napatawad na ang ating mga ninuno
sa yabang na naramdaman nila
542
00:27:57,363 --> 00:27:58,763
na parang si James Corden.
543
00:27:59,403 --> 00:28:01,163
Pero 'di alam ng imperyo ng Romano
544
00:28:01,243 --> 00:28:04,723
na makakaharap nila ang pinakamalaki
nilang hamon, isang lalaki ng kapayapaan,
545
00:28:04,803 --> 00:28:06,563
si Hesukristo.
546
00:28:06,643 --> 00:28:08,363
Pangalan ng kalye, "Anak ng Diyos."
547
00:28:09,163 --> 00:28:12,683
Sa susunod, titingnan natin
ang relihiyon at ang pagkalat nito,
548
00:28:12,763 --> 00:28:16,483
na parang mga meme, pero may
pamumuhay at mga damit na kasama.
549
00:28:16,563 --> 00:28:19,403
Tatalakayin din ang dalawa
sa pinakamahalagang libro sa kasaysayan,
550
00:28:19,483 --> 00:28:21,483
ang Bibliya at ang Koran,
551
00:28:21,563 --> 00:28:24,683
at ang pinakasagot sa tanong
na alin ang mas magaling?
552
00:28:46,963 --> 00:28:49,963
Ang pagsasalin ng subtitle ay ginawa ni:
Jem De Ocampo