1 00:00:06,152 --> 00:00:10,573 NETFLIX — SERIAL ORYGINALNY 2 00:00:11,198 --> 00:00:15,619 Drodzy tyrani, skoro już pokonaliście wrogów wewnątrz rządu, 3 00:00:15,703 --> 00:00:18,581 wasz reżim powinien trwać długie lata. 4 00:00:18,664 --> 00:00:22,376 Jest jednak druga grupa, która może stanowić zagrożenie. 5 00:00:22,460 --> 00:00:24,253 I trudniej nad nią zapanować. 6 00:00:26,297 --> 00:00:28,049 To wasi rodacy. 7 00:00:29,425 --> 00:00:33,471 Jak utrzymać masy po swojej stronie na dobre i na złe? 8 00:00:34,305 --> 00:00:37,558 Księga zasad wskazuje na jeden ważny element. 9 00:00:37,641 --> 00:00:40,352 Machiavelli pyta: 10 00:00:40,436 --> 00:00:44,106 „Lepiej, by władca budził strach czy uwielbienie?”. 11 00:00:44,190 --> 00:00:46,567 Powinniście polegać na strachu, 12 00:00:46,650 --> 00:00:50,321 bo gdy ludzie się was boją, możecie nad nimi panować. 13 00:00:51,322 --> 00:00:52,615 To nie wszystko. 14 00:00:52,698 --> 00:00:56,786 Odpowiednio to rozegrajcie, a okaże się, że strach ma zaletę: 15 00:00:57,620 --> 00:00:59,371 pomaga zdobyć serca ludu. 16 00:01:00,664 --> 00:01:03,667 I tym sposobem trafiamy do Ugandy, 17 00:01:03,751 --> 00:01:07,129 w której poznamy legendarnego tyrana Idiego Amina Dadę. 18 00:01:07,213 --> 00:01:09,215 DYKTATOR UGANDY W LATACH 1971–1979 19 00:01:09,298 --> 00:01:14,887 Reżim Amina opierał się na przemocy i terrorze. 20 00:01:14,970 --> 00:01:18,390 Bezwzględność jest dobra, bo budzi szacunek. 21 00:01:18,474 --> 00:01:22,228 Zobaczcie, jak zaprzągł do pracy swą mroczną stronę. 22 00:01:27,566 --> 00:01:32,029 3. ZAPROWADŹ RZĄDY TERRORU IDI AMIN 23 00:01:33,614 --> 00:01:35,699 W ciągu ośmiu lat rządów Amina 24 00:01:35,783 --> 00:01:40,204 zniknęło lub zginęło aż 300 000 Ugandyjczyków. 25 00:01:41,872 --> 00:01:43,791 Często z jego rozkazu. 26 00:01:43,874 --> 00:01:46,710 Uczynił Afrykę ludzką rzeźnią. 27 00:01:46,794 --> 00:01:48,671 BYŁY PREZYDENT UGANDY 28 00:01:50,089 --> 00:01:53,968 Zanim przyjrzymy się rządom Amina nad tą byłą brytyjską kolonią, 29 00:01:54,051 --> 00:01:57,972 oto co musicie wiedzieć o tym, jak zdobył tę robotę. 30 00:01:58,055 --> 00:02:02,351 FAKT #1: BYŁ ODZNACZONYM ŻOŁNIERZEM BRYTYJSKIEJ ARMII KOLONIALNEJ 31 00:02:02,434 --> 00:02:06,021 W 1946 roku dołączył do Królewskich Strzelców Afrykańskich… 32 00:02:06,105 --> 00:02:07,731 WYDAWCA THE BLACK STAR NEWS 33 00:02:07,815 --> 00:02:12,194 …którzy mieli tak naprawdę tłumić powstania i bunty 34 00:02:12,278 --> 00:02:14,029 w krajach afrykańskich. 35 00:02:14,113 --> 00:02:18,242 Bardzo często stosował przemoc, za co go nie karano… 36 00:02:18,325 --> 00:02:20,744 PROFESOR AFRYKANISTYKI, PENSYLWANIA 37 00:02:20,828 --> 00:02:23,289 …ale wręcz wielokrotnie awansowano. 38 00:02:24,081 --> 00:02:28,252 FAKT #2: AMIN WYKORZYSTAŁ ARMIĘ, ŻEBY ZDOBYĆ SOJUSZNIKÓW 39 00:02:28,335 --> 00:02:33,382 Zdołał wcielić do armii lojalnych ludzi. 40 00:02:33,465 --> 00:02:35,885 Rekrutował wiele osób, 41 00:02:35,968 --> 00:02:39,138 które należały do jego grupy etnicznej, Kakwa, 42 00:02:39,221 --> 00:02:41,223 z południowo-zachodniej Ugandy. 43 00:02:41,307 --> 00:02:45,352 FAKT #3: GDY KRAJ ODZYSKAŁ NIEPODLEGŁOŚĆ, AMIN ZOSTAŁ DOWÓDCĄ ARMII 44 00:02:45,436 --> 00:02:49,982 Odchodzący gubernator ostrzegł prezydenta Miltona Obote, 45 00:02:50,733 --> 00:02:53,110 że Idi Amin jest jak tykająca bomba. 46 00:02:53,194 --> 00:02:56,614 Obote wiedział, że będzie musiał coś z nim zrobić. 47 00:02:57,281 --> 00:02:59,783 Nieznacznie później, w 1971 roku, 48 00:02:59,867 --> 00:03:04,622 Amin przejął władzę od Obote i usunął go w puczu wojskowym. 49 00:03:04,705 --> 00:03:10,586 Będę sprawował funkcję szefa rządu, 50 00:03:10,669 --> 00:03:13,631 tak mi dopomóż Bóg. 51 00:03:13,714 --> 00:03:15,633 OJEJ… 52 00:03:16,217 --> 00:03:19,053 Tak zaczęła się nowa, obiecująca era. 53 00:03:19,637 --> 00:03:21,597 Media były entuzjastyczne. 54 00:03:21,680 --> 00:03:24,767 Ukuły pseudonim: „Wielki Tatuś”. 55 00:03:24,850 --> 00:03:27,394 Nazywano go też „łagodnym olbrzymem”. 56 00:03:28,103 --> 00:03:33,234 Zdobycie władzy w puczu oznaczało, że Amin musiał pozbyć się wrogów. 57 00:03:33,317 --> 00:03:38,280 Jak to zrobić, nie zniechęcając fanów w kraju i na świecie? 58 00:03:38,364 --> 00:03:41,617 Księga zasad sugeruje małą sztuczkę. 59 00:03:42,159 --> 00:03:45,162 UKRYJ BRUTALNOŚĆ 60 00:03:45,246 --> 00:03:48,624 Stworzenie nowego reżimu to ciężka i niemiła praca. 61 00:03:48,707 --> 00:03:53,170 Przyciągnięcie uwagi do jej nieprzyjemnych aspektów to problem. 62 00:03:53,754 --> 00:03:56,257 Uganda to pokojowy kraj. 63 00:03:56,340 --> 00:03:59,718 Nie naruszamy tu praw człowieka. 64 00:03:59,802 --> 00:04:02,137 Dlatego, dzięki księdze zasad, 65 00:04:02,221 --> 00:04:05,182 najlepsi wiedzą, że należy tuszować rzeczywistość. 66 00:04:07,309 --> 00:04:11,480 Gdy podczas wojny pojawiły się pogłoski o okrucieństwie nazistów, 67 00:04:11,563 --> 00:04:15,276 Hitler zaprosił Czerwony Krzyż do Theresienstadtu. 68 00:04:15,943 --> 00:04:20,614 Zamieniono go w modelowe getto pełne zdrowych mieszkańców, 69 00:04:21,115 --> 00:04:25,077 w którym znajdowały się bank, żydowskie firmy i ligi sportowe. 70 00:04:25,995 --> 00:04:31,417 Gdy polityka rolnicza Stalina doprowadziła do milionów śmierci głodowych na Ukrainie, 71 00:04:31,500 --> 00:04:35,671 wykorzystał dezinformację, cenzurę i przyjaznych reporterów, 72 00:04:35,754 --> 00:04:37,881 żeby prawda nie wyszła na jaw. 73 00:04:37,965 --> 00:04:40,968 Pol Pot zatuszował ludobójstwo w Kambodży. 74 00:04:41,051 --> 00:04:42,970 Zabił dwa miliony ludzi, 75 00:04:43,053 --> 00:04:46,515 ale stwierdził, że Czerwonych Khmerów wrobili Wietnamczycy. 76 00:04:47,016 --> 00:04:50,269 SIERPIEŃ 1971 ROKU 6 MIESIĘCY PO DOJŚCIU AMINA DO WŁADZY 77 00:04:51,103 --> 00:04:52,229 Wierzcie lub nie, 78 00:04:52,313 --> 00:04:58,235 ale łagodny olbrzym Ugandy musiał dość szybko zastosować tę zasadę. 79 00:04:58,819 --> 00:05:01,488 Idi Amin był niezwykle ujmujący. 80 00:05:01,572 --> 00:05:04,575 Nie oznacza to oczywiście, że nie był też mordercą, 81 00:05:05,576 --> 00:05:09,079 który zaczął zabijać zaraz po tym, jak przejął władzę. 82 00:05:10,080 --> 00:05:12,499 Po sześciu miesiącach rządów Amina 83 00:05:12,583 --> 00:05:17,880 pojawiły się zarzuty, że w koszarach miały miejsce pogromy. 84 00:05:19,089 --> 00:05:22,593 Zwłaszcza na żołnierzach z grup etnicznych 85 00:05:22,676 --> 00:05:25,596 powiązanych z byłym prezydentem, Miltonem Obote. 86 00:05:25,679 --> 00:05:28,015 Ludzi zabijano w lesie pod Kampalą. 87 00:05:28,098 --> 00:05:30,142 PROFESOR HISTORII I AFRYKANISTYKI 88 00:05:30,225 --> 00:05:32,603 Ich zwłoki grzebano w lesie 89 00:05:32,686 --> 00:05:34,396 lub wrzucano do Nilu. 90 00:05:37,900 --> 00:05:43,030 Coraz więcej pogłosek skłoniło dziennikarza z USA, Nicholasa Stroha, 91 00:05:43,739 --> 00:05:48,118 i profesora miejscowego uniwersytetu, Roberta Siedle’a, do zbadania sprawy. 92 00:05:48,202 --> 00:05:50,746 Stroh i Siedle pojechali na miejsce zbrodni: 93 00:05:50,829 --> 00:05:54,833 wiejskie koszary ok. 270 km na południowy zachód od stolicy. 94 00:05:56,335 --> 00:05:59,296 Po dwóch dniach słuch o nich zaginął. 95 00:06:00,506 --> 00:06:02,841 Mijały kolejne tygodnie. 96 00:06:04,176 --> 00:06:06,178 Amin zapewnił żonę Stroha, 97 00:06:06,261 --> 00:06:09,306 że zrobi wszystko, by odkryć prawdę, 98 00:06:10,265 --> 00:06:13,435 ale dopiero po wielu miesiącach wszczął śledztwo. 99 00:06:14,269 --> 00:06:15,604 TERYTORIUM TANZANII 100 00:06:15,687 --> 00:06:19,691 Wkrótce pewien pułkownik ugandyjskiej armii uciekł do Tanzanii. 101 00:06:19,775 --> 00:06:25,989 Poinformował tamtejszą policję, że wojskowi Amina zarąbali Amerykanów, 102 00:06:26,073 --> 00:06:29,368 a ich zwłoki spalili i wrzucili do wody. 103 00:06:33,747 --> 00:06:37,835 W zbrodnię mieli być zamieszani wysoko postawieni funkcjonariusze, 104 00:06:37,918 --> 00:06:41,296 ale Amin zamknął sprawę, nie stawiając zarzutów. 105 00:06:42,506 --> 00:06:46,093 Kolejny sukces na podstawie księgi? Nie do końca. 106 00:06:51,640 --> 00:06:53,225 RZĄDY TERRORU IDIEGO AMINA 107 00:06:53,308 --> 00:06:57,271 O naturze rządów Amina pisano teraz na całym świecie. 108 00:06:57,354 --> 00:06:58,856 AMIN ZAMYKA SPRAWĘ STROHA 109 00:06:58,939 --> 00:07:02,234 Prasa zaczyna pisać o Aminie inaczej, bo staje się jasne, 110 00:07:02,317 --> 00:07:05,779 że jego rząd jest wyjątkowo brutalny. 111 00:07:05,863 --> 00:07:08,782 Ale komu potrzebna społeczność międzynarodowa? 112 00:07:08,866 --> 00:07:10,868 Liczy się lojalność obywateli. 113 00:07:11,743 --> 00:07:14,997 Księga zasad podpowiada, jak trzymać ich w ryzach. 114 00:07:17,082 --> 00:07:20,752 ZNAJDŹ KOZŁA OFIARNEGO 115 00:07:23,714 --> 00:07:28,469 Każdy dobry tyran rozumie, że naród to ludzie z emocjami, 116 00:07:29,136 --> 00:07:31,430 a emocjami można manipulować. 117 00:07:32,431 --> 00:07:35,767 Mechanizm kozła ofiarnego jest szalenie skuteczny. 118 00:07:35,851 --> 00:07:37,060 PROFESOR PSYCHOLOGII 119 00:07:39,146 --> 00:07:43,066 Obwinianie kogoś za nieszczęścia, których doświadczają masy. 120 00:07:43,150 --> 00:07:44,359 PROFESOR POLITOLOGII 121 00:07:44,443 --> 00:07:49,239 Tak zyskuje się zaufanie, poparcie i uznanie mas. 122 00:07:51,283 --> 00:07:53,285 Istnieje wiele przykładów. 123 00:07:54,786 --> 00:07:58,040 Józef Stalin obwiniał bogatych chłopów, tzw. kułaków, 124 00:07:58,123 --> 00:08:02,920 za gromadzenie bogactw w latach 30., gdy gospodarka ZSRR kulała. 125 00:08:03,795 --> 00:08:07,132 Mu’ammar al-Kaddafi skonfiskował majątki 126 00:08:07,216 --> 00:08:11,053 mieszkających w Libii Włochów, którzy wcześniej rządzili krajem, 127 00:08:11,136 --> 00:08:14,598 wygnał ich i ustanowił w ten dzień święto, Dzień Zemsty. 128 00:08:14,681 --> 00:08:16,642 Jest też oczywiście Hitler, 129 00:08:16,725 --> 00:08:21,563 który zbudował cały ruch na prześladowaniu Żydów. 130 00:08:22,189 --> 00:08:27,069 Ale Amin wykorzystał tę taktykę w innym celu. 131 00:08:27,152 --> 00:08:30,072 Gospodarka kraju podupadała, 132 00:08:30,155 --> 00:08:34,493 a Amin usiłował znaleźć strategię, żeby ugłaskać naród. 133 00:08:34,576 --> 00:08:39,206 W ten sposób pokazałby, że jest prawowitym i ważnym przywódcą. 134 00:08:39,289 --> 00:08:43,877 Musiał znaleźć grupę, którą wybierze na cel ataku. 135 00:08:43,961 --> 00:08:45,379 Byli nią Azjaci. 136 00:08:48,298 --> 00:08:51,552 W Ugandzie mieszkało około 100 000 Azjatów. 137 00:08:51,635 --> 00:08:54,555 Przeważnie Hindusi z subkontynentu Indyjskiego. 138 00:08:54,638 --> 00:08:57,891 Brytyjczycy sprowadzili ich w czasach kolonializmu, 139 00:08:57,975 --> 00:08:59,935 żeby wybudowali tory kolejowe. 140 00:09:00,018 --> 00:09:01,478 Nigdy nie wrócili. 141 00:09:02,312 --> 00:09:06,191 Społeczność azjatycka: 80 000 osób wśród 10 milionów obywateli. 142 00:09:06,275 --> 00:09:09,486 Posiadają niemal wszystkie duże sklepy i firmy. 143 00:09:09,570 --> 00:09:13,407 Wielu Ugandyjczyków czuło niechęć do Azjatów. 144 00:09:13,490 --> 00:09:16,326 Wszędzie widzieli azjatyckich biznesmenów. 145 00:09:16,410 --> 00:09:20,831 Myśleli sobie: „To nasz kraj. To Afrykanie powinni prowadzić te sklepy”. 146 00:09:20,914 --> 00:09:23,625 Z własnego doświadczenia wiemy, 147 00:09:23,709 --> 00:09:25,752 że Azjaci są bardzo cwani. 148 00:09:25,836 --> 00:09:29,715 Wyzyskują ten kraj od bardzo dawna. 149 00:09:30,591 --> 00:09:32,342 Gdy Amin doszedł do władzy, 150 00:09:32,426 --> 00:09:36,597 wśród ludności indyjskiej zapanowała wielka radość. 151 00:09:36,680 --> 00:09:38,140 POLITOLOG I ANTROPOLOG 152 00:09:38,223 --> 00:09:42,352 Amin mawiał, że wyzwolił Hindusów pozbawionych praw przez Brytyjczyków. 153 00:09:42,436 --> 00:09:47,316 Ale jako badacz księgi zasad Amin postanowił zmienić zdanie. 154 00:09:47,941 --> 00:09:51,361 PAŹDZIERNIK 1971 ROKU 9 MIESIĘCY PO DOJŚCIU AMINA DO WŁADZY 155 00:09:51,445 --> 00:09:53,614 W 1971 roku Amin zwołał konferencję. 156 00:09:53,697 --> 00:09:57,868 Mówił, że Azjaci są nastawieni przeciwko czarnym Ugandyjczykom 157 00:09:57,951 --> 00:10:00,579 i mają ich za mniej cywilizowanych. 158 00:10:01,496 --> 00:10:05,334 Ale potem Amin pozornie pokazał swe łagodniejsze oblicze. 159 00:10:06,710 --> 00:10:07,794 GRUDZIEŃ 1971 ROKU 160 00:10:07,878 --> 00:10:13,592 Amin zaprosił społeczność azjatycką na spotkanie, by wyjaśnić nieporozumienia. 161 00:10:14,718 --> 00:10:17,804 Na konferencji pojawiły się ugandyjskie elity 162 00:10:17,888 --> 00:10:20,015 oraz międzynarodowe media. 163 00:10:20,599 --> 00:10:21,808 Były pełne nadziei… 164 00:10:22,768 --> 00:10:28,065 póki nie przybył jego ekscelencja prezydent z wojskowymi. 165 00:10:30,692 --> 00:10:33,862 Amin zaczął atakować społeczność azjatycką 166 00:10:33,945 --> 00:10:38,200 i oskarżył ją o oszustwa podatkowe, wyprowadzanie pieniędzy z kraju, 167 00:10:38,283 --> 00:10:41,244 i dyskryminację czarnych Ugandyjczyków w biznesie. 168 00:10:41,328 --> 00:10:44,373 Innymi słowy: o gospodarczą i kulturową zdradę. 169 00:10:45,374 --> 00:10:46,375 AZJACI DO DOMU! 170 00:10:46,458 --> 00:10:49,461 Słowa Amina podsyciły antyazjatycką propagandę, 171 00:10:49,544 --> 00:10:51,296 mowę nienawiści i przemoc. 172 00:10:53,548 --> 00:10:54,883 Tworząc podziały, 173 00:10:54,966 --> 00:11:01,556 tyran Amin nie tylko niszczy zaufanie wewnątrz społeczeństwa, 174 00:11:01,640 --> 00:11:05,102 ale jednoczy osoby, wśród których ma największe poparcie: 175 00:11:05,185 --> 00:11:08,188 głównie czarnych Ugandyjczyków. 176 00:11:09,022 --> 00:11:11,650 Kozioł ofiarny praktycznie z głowy 177 00:11:11,858 --> 00:11:14,361 i myślicie, że możecie robić, co chcecie, 178 00:11:14,569 --> 00:11:16,446 ale to nie takie proste. 179 00:11:16,655 --> 00:11:18,073 Przynajmniej jeszcze. 180 00:11:18,740 --> 00:11:22,703 Na drodze tyranów stoi pewna bariera, a jest nią prawo. 181 00:11:23,412 --> 00:11:24,913 Trzeba ją obalić. 182 00:11:26,289 --> 00:11:29,334 UCZYŃ PRAWO BRONIĄ 183 00:11:29,418 --> 00:11:32,212 Jedna z przyjemności władcy absolutnego: 184 00:11:32,838 --> 00:11:34,673 rzadko słyszy się „nie”. 185 00:11:35,298 --> 00:11:39,094 Ale niszczenie wszystkich przeszkód wymaga pracy. 186 00:11:39,594 --> 00:11:41,972 Istniejące instytucje prawne to bariera. 187 00:11:42,055 --> 00:11:43,265 PROFESOR POLITOLOGII 188 00:11:43,348 --> 00:11:45,142 Tyrani je rozmontowują. 189 00:11:45,225 --> 00:11:49,271 Chodzi o osłabienie wszystkich instytucji i przeszkód… 190 00:11:49,354 --> 00:11:50,355 WYKŁADOWCZYNI 191 00:11:50,439 --> 00:11:53,442 …które mają kontrolować władzę. 192 00:11:54,067 --> 00:11:56,319 Gdy obalicie przeszkody, 193 00:11:56,403 --> 00:11:59,030 obrócicie prawo przeciw kozłom ofiarnym. 194 00:11:59,823 --> 00:12:02,325 Każdy tyran byłby za. 195 00:12:05,495 --> 00:12:10,625 Idi Amin mógł kontrolować rząd, administrację i strukturę gospodarczą. 196 00:12:10,709 --> 00:12:12,753 UGANDYJSKA HISTORYCZKA 197 00:12:13,420 --> 00:12:16,506 W sporcie nokautuję przeciwników. 198 00:12:16,590 --> 00:12:18,175 W polityce również. 199 00:12:19,926 --> 00:12:23,638 Amin nie wniknął tylko do władzy sądowniczej, 200 00:12:24,639 --> 00:12:27,267 więc zawiesił część konstytucji. 201 00:12:27,350 --> 00:12:32,814 Dał sobie władzę przyjmowania dekretów, żeby osiągnąć to, czego pragnął. 202 00:12:33,690 --> 00:12:38,069 Wykluczcie nieznośnych sędziów z gry, a boisko stanie przed wami otworem. 203 00:12:38,695 --> 00:12:42,616 Amin rozpoczyna tak kolejny etap taktyki kozła ofiarnego. 204 00:12:43,450 --> 00:12:46,620 5 SIERPNIA 1972 18 MIESIĘCY PO DOJŚCIU AMINA DO WŁADZY 205 00:12:46,703 --> 00:12:50,457 Pewnego ranka, podczas wizyty w Soroti we wschodniej Ugandzie, 206 00:12:50,540 --> 00:12:52,125 Amin wstał przed świtem 207 00:12:52,209 --> 00:12:55,045 i udał się do miejscowej stacji radiowej. 208 00:12:55,128 --> 00:12:57,214 Zwrócił się do narodu. 209 00:12:57,297 --> 00:13:02,969 Powiedział: „Zeszłej nocy, śniło mi się, że Azjaci doili krowę, 210 00:13:03,053 --> 00:13:04,763 ale jej nie karmili. 211 00:13:04,846 --> 00:13:09,810 Uważam zatem, że trzeba się ich pozbyć”. 212 00:13:10,811 --> 00:13:15,607 Chcę zobaczyć ulicę w Kampali, która nie będzie pełna Hindusów. 213 00:13:15,690 --> 00:13:18,193 Chce pan wyrzucić wszystkich Azjatów? 214 00:13:18,276 --> 00:13:20,612 Tak. Muszą wrócić do własnego kraju. 215 00:13:20,695 --> 00:13:22,447 Społeczność azjatycka Ugandy 216 00:13:22,531 --> 00:13:26,535 dostała trzy miesiące na zamknięcie firm i wyjazd z kraju. 217 00:13:26,618 --> 00:13:30,705 Muszą zatem sprzedać wszystko, co mają, 218 00:13:30,789 --> 00:13:34,042 do dziewiątego dnia po poniedziałku. 219 00:13:35,877 --> 00:13:37,212 Byłem tam wtedy. 220 00:13:37,295 --> 00:13:39,548 Byłem asystentem na uczelni. 221 00:13:39,631 --> 00:13:43,301 Społeczność azjatycka miała wrażenie, 222 00:13:43,385 --> 00:13:46,304 że po prostu dał pompatyczny popis. 223 00:13:47,764 --> 00:13:51,977 Azjatyccy przywódcy zgłosili się po pomoc do sądów. Na próżno. 224 00:13:53,603 --> 00:13:56,690 Wielu Azjatów urodziło się w Ugandzie. 225 00:13:56,773 --> 00:14:01,111 Ich rodziny mieszkały tam od pokoleń. Nie mieli dokąd odejść. 226 00:14:01,987 --> 00:14:07,033 Ludzie zostawiali auta z kluczykami na lotniskach. 227 00:14:08,410 --> 00:14:10,912 Nikt nie rozumiał, co się dzieje. 228 00:14:11,788 --> 00:14:17,127 Wyobraźcie sobie, że całe życie mieszkacie w jednym kraju i… 229 00:14:17,210 --> 00:14:18,879 Od kilku pokoleń. 230 00:14:18,962 --> 00:14:23,425 Opuszczacie ten kraj i nikt was nie żegna. 231 00:14:25,594 --> 00:14:28,263 Nie była to katastrofa dla wszystkich. 232 00:14:29,514 --> 00:14:32,475 Kiedy pozbyliście się już kozłów ofiarnych, 233 00:14:32,559 --> 00:14:34,978 czas zebrać nagrody. 234 00:14:36,229 --> 00:14:39,983 Wygnanie całej społeczności azjatyckiej z kraju 235 00:14:40,901 --> 00:14:44,362 było dla ludności ugandyjskiej powodem do świętowania. 236 00:14:46,990 --> 00:14:52,495 Idi Amin mógł odebrać firmy prowadzone przez Azjatów 237 00:14:52,579 --> 00:14:55,332 i przekazać je Afrykanom. 238 00:14:56,291 --> 00:14:58,335 Dobrze, że odeszli. 239 00:14:58,418 --> 00:14:59,419 Dlaczego? 240 00:15:00,170 --> 00:15:02,172 Dość już nas obrobili. 241 00:15:04,299 --> 00:15:06,009 Zyskał tym ruchem uznanie. 242 00:15:06,509 --> 00:15:10,013 Pod pewnymi względami mocno przemówił 243 00:15:10,096 --> 00:15:13,642 do ogromnej większości obywateli i ich żądań, 244 00:15:14,809 --> 00:15:16,061 więc zyskał uznanie. 245 00:15:16,144 --> 00:15:18,438 Czy osiągnął sukces? To inna kwestia. 246 00:15:19,064 --> 00:15:23,735 Po wyrzuceniu Azjatów w kraju zapanował ogromny kryzys gospodarczy. 247 00:15:23,818 --> 00:15:28,657 Ludzie, którzy przejęli dawne sklepy należące do Azjatów, 248 00:15:28,740 --> 00:15:30,116 nie mieli umiejętności. 249 00:15:30,200 --> 00:15:33,870 Nie potrafili kierować przedsiębiorstwami. 250 00:15:35,038 --> 00:15:38,166 Niedobór przeróżnych artykułów 251 00:15:38,249 --> 00:15:41,211 wywołał masową inflację, 252 00:15:41,920 --> 00:15:45,256 a wiele sektorów gospodarki upadło. 253 00:15:45,340 --> 00:15:47,258 PKB UGANDY NA JEDNEGO MIESZKAŃCA 254 00:15:47,926 --> 00:15:51,513 Być może terroryzowanie małej grupy nie rozwiąże problemów. 255 00:15:51,596 --> 00:15:54,391 Jak widzicie, może ich wręcz namnożyć. 256 00:15:54,474 --> 00:15:57,978 Ale nie wińcie księgi zasad. To ludzie was zawiedli. 257 00:15:58,061 --> 00:15:59,938 Zanim zaczną narzekać, 258 00:16:00,021 --> 00:16:03,066 dajcie im dobry powód, żeby milczeli. 259 00:16:03,191 --> 00:16:06,277 ZADAJ BÓL 260 00:16:08,279 --> 00:16:09,197 Tortury. 261 00:16:09,781 --> 00:16:13,410 To świetny sposób, żeby zniechęcić ludzi do sprzeciwu. 262 00:16:13,493 --> 00:16:17,080 To lepsze niż zabójstwo, bo daną osobę trzyma się przy życiu. 263 00:16:17,163 --> 00:16:18,873 PISARZ, KOMENTATOR POLITYCZNY 264 00:16:18,957 --> 00:16:23,086 Można ją uwięzić, przycisnąć i zastosować wobec niej przemoc. 265 00:16:23,169 --> 00:16:24,421 Tyrani to uwielbiają. 266 00:16:24,504 --> 00:16:25,839 Z całą pewnością. 267 00:16:26,673 --> 00:16:30,385 W Kambodży Czerwoni Khmerzy torturowali na różne sposoby, 268 00:16:30,468 --> 00:16:32,971 stosując waterboarding, rażąc prądem, 269 00:16:33,596 --> 00:16:37,142 a nawet wykorzystując skorpiony, żeby wymusić zeznania. 270 00:16:37,892 --> 00:16:41,646 W Korei Północnej stosuje się deprywację snu i tzw. gołębia, 271 00:16:42,272 --> 00:16:47,235 czyli pozycję, która wypycha kręgosłup ofiary z ciała. 272 00:16:47,694 --> 00:16:52,866 NKWD Józefa Stalina upodobało sobie klasyczną technikę wahadła, 273 00:16:52,949 --> 00:16:55,869 która polega na związaniu rąk ofiary za plecami 274 00:16:55,952 --> 00:16:57,746 i zawieszenie jej w powietrzu. 275 00:16:58,496 --> 00:17:00,999 ROK 1973 2 LATA PO DOJŚCIU AMINA DO WŁADZY 276 00:17:01,082 --> 00:17:03,168 W wyniku wyrzucenia Azjatów 277 00:17:03,251 --> 00:17:07,964 wzrósł przemyt, a kraj pogrążył się w gospodarczym chaosie. 278 00:17:09,007 --> 00:17:12,802 Kiepska gospodarka zawsze wznieca bunt przeciw władzy. 279 00:17:12,886 --> 00:17:17,515 Żeby zapanować nad chaosem, Amin polegał na szwadronie tortur, 280 00:17:17,599 --> 00:17:19,809 Państwowym Biurze Badawczym, 281 00:17:19,893 --> 00:17:24,689 którego agenci słynęli z okrucieństwa i modowego gustu. 282 00:17:24,773 --> 00:17:28,151 Każdy, kto ich zobaczył, od razu ich rozpoznawał. 283 00:17:29,402 --> 00:17:34,616 Nosili spodnie dzwony, ciemne okulary i koszule w kwiaty. 284 00:17:34,699 --> 00:17:37,285 Czyste lata 70. 285 00:17:38,328 --> 00:17:40,205 Mimo spoko wdzianek 286 00:17:40,288 --> 00:17:43,708 raczej nie chcielibyście z nimi imprezować. 287 00:17:44,626 --> 00:17:47,796 Niektóre osoby dosłownie porywano z ulic. 288 00:17:47,879 --> 00:17:50,256 Wyciągano ludzi z restauracji, 289 00:17:50,340 --> 00:17:53,051 wsadzano do bagażnika 290 00:17:53,134 --> 00:17:54,552 i odjeżdżano. 291 00:17:55,136 --> 00:17:57,013 I słuch o nich ginął. 292 00:17:59,015 --> 00:18:00,850 Wszyscy wiedzieli, dokąd jadą. 293 00:18:00,934 --> 00:18:02,352 PAŃSTWOWE BIURO BADAWCZE 294 00:18:02,435 --> 00:18:06,356 Amin miał mnóstwo izb tortur. 295 00:18:07,273 --> 00:18:08,817 Jedną z najsłynniejszych 296 00:18:08,900 --> 00:18:14,030 była siedziba Państwowego Biura Badawczego w samym centrum Kampali. 297 00:18:14,948 --> 00:18:17,742 Obok znajdowała się ambasada Francji. 298 00:18:17,826 --> 00:18:23,331 Jej pracownicy mówili później, że słyszeli dochodzące z budynku krzyki. 299 00:18:24,124 --> 00:18:28,628 Budynek słynął z okrutnych rzeczy, które się w nim działy. 300 00:18:29,212 --> 00:18:32,173 Torturowano i zabijano zwykłych, niewinnych ludzi. 301 00:18:34,217 --> 00:18:39,848 Amin i jego pomocnicy zawsze pozwalali kilku osobom uciec, 302 00:18:39,931 --> 00:18:42,350 żeby mogli o wszystkim opowiedzieć. 303 00:18:42,433 --> 00:18:47,689 Widziałem miejsce, w którym rozbijali głowy młotem. 304 00:18:48,481 --> 00:18:51,901 Amin ostrożnie rozpuszczał plotki, 305 00:18:52,402 --> 00:18:55,280 żeby ludzie nie przestawali się bać. 306 00:18:55,363 --> 00:19:00,451 Zwykli obywatele nigdy nie wiedzieli, komu mogą ufać, 307 00:19:00,535 --> 00:19:03,538 i nie byli w stanie sprzeciwić się władzy. 308 00:19:04,622 --> 00:19:08,251 Można by pomyśleć, że rządy terroru odsuną od was obywateli, 309 00:19:08,334 --> 00:19:11,754 ale tyrani wiedzą, że to tak nie działa. 310 00:19:11,838 --> 00:19:13,256 EKONOMISTKA BEHAWIORALNA 311 00:19:13,339 --> 00:19:19,721 Kiepsko odróżniamy strach od bardziej ogólnego poczucia pobudzenia. 312 00:19:20,805 --> 00:19:25,101 W dyktaturze może to prowadzić do rozumowania, 313 00:19:25,185 --> 00:19:29,355 że takie wzmożone emocje to uczucie, które żywimy do dyktatora. 314 00:19:30,857 --> 00:19:32,192 A to uczucie… 315 00:19:32,275 --> 00:19:33,818 KRÓL AFRYKI 316 00:19:33,902 --> 00:19:35,778 …jest podobne do miłości. 317 00:19:35,862 --> 00:19:38,031 Przypomina to przemocowe relacje… 318 00:19:38,114 --> 00:19:39,616 PSYCHIATRYCZKA SĄDOWA 319 00:19:39,699 --> 00:19:41,242 …w rodzinie, 320 00:19:41,326 --> 00:19:42,744 w gangu 321 00:19:42,827 --> 00:19:44,204 albo sekcie. 322 00:19:44,871 --> 00:19:49,500 Dochodzi do psychologicznego sprzymierzenia się z ciemiężcą. 323 00:19:50,668 --> 00:19:55,423 Ale zawsze będą tacy, którzy oprą się waszym przerażającym urokom. 324 00:19:56,966 --> 00:20:00,220 LUTY 1977 ROKU 6 LAT PO DOJŚCIU AMINA DO WŁADZY 325 00:20:00,386 --> 00:20:01,387 Tak jak on: 326 00:20:01,471 --> 00:20:07,227 Janani Luwum, anglikański arcybiskup Ugandy, Rwandy, Burundi i Zairu 327 00:20:07,310 --> 00:20:11,064 oraz jeden z najpotężniejszych chrześcijan w Afryce Wschodniej. 328 00:20:11,147 --> 00:20:13,816 Luwum był niemal powszechnie szanowany. 329 00:20:14,609 --> 00:20:16,361 Podczas sprawowania posługi 330 00:20:16,444 --> 00:20:21,241 czuł się coraz bardziej zobowiązany do krytyki przemocy tamtych czasów. 331 00:20:21,324 --> 00:20:24,202 Napisał list, w którym ją potępiał. 332 00:20:24,285 --> 00:20:29,415 To wystarczyło, by Amin zauważył w arcybiskupie zagrożenie. 333 00:20:32,502 --> 00:20:35,546 Amin postanowił odbić piłeczkę. 334 00:20:36,047 --> 00:20:39,842 Amin oskarżył go i dwóch ministrów 335 00:20:39,926 --> 00:20:43,429 o spisek w celu obalenia rządu. 336 00:20:44,222 --> 00:20:47,141 Powiedziano, że arcybiskup gromadził broń, 337 00:20:47,225 --> 00:20:50,311 oczekując anglikańskiego powstania. 338 00:20:50,395 --> 00:20:53,231 Następnego dnia ministrów i arcybiskupa 339 00:20:53,314 --> 00:20:55,233 znaleziono we wraku auta. 340 00:20:55,316 --> 00:20:58,736 Rzekomo stracili życie w wypadku. 341 00:20:58,820 --> 00:21:02,240 Ale świadkowie mają inną wersję wydarzeń. 342 00:21:03,324 --> 00:21:07,161 Podobno Luwum wraz z żoną uczestniczyli w zebraniu u Amina, 343 00:21:08,288 --> 00:21:11,207 kiedy prezydent poprosił o prywatne spotkanie. 344 00:21:14,711 --> 00:21:18,798 Amin oskarżył Luwuma o zdradę i kazał mu podpisać fałszywe zeznania. 345 00:21:18,881 --> 00:21:20,508 ZEZNANIA 346 00:21:20,591 --> 00:21:23,261 Luwum odmówił i zabrano go do aresztu. 347 00:21:23,845 --> 00:21:25,805 W Państwowym Biurze Badawczym 348 00:21:25,888 --> 00:21:29,100 Luwuma brutalnie pobito i zagrożono, że to nie koniec, 349 00:21:29,183 --> 00:21:31,978 chyba że przyzna się do zdrady. 350 00:21:32,478 --> 00:21:34,480 Ale Luwum się nie ugiął. 351 00:21:35,481 --> 00:21:38,234 Tamtej nocy odwiedził go gość. 352 00:21:38,818 --> 00:21:41,237 Amin kazał mu wszystko przemyśleć, 353 00:21:41,821 --> 00:21:45,908 ale Luwum tylko modlił się o miłosierdzie dla Ugandy i jej przywódców. 354 00:21:47,160 --> 00:21:50,413 Miłosierdzie nie było jednak w planach Idiego Amina. 355 00:21:54,625 --> 00:21:56,919 Luwuma pochowano następnego ranka. 356 00:21:57,003 --> 00:22:00,089 Nigdy nie przeprowadzono oficjalnej sekcji zwłok, 357 00:22:00,173 --> 00:22:03,593 ale było wiadomo, że go zastrzelono, połamano mu kości 358 00:22:03,676 --> 00:22:05,386 i spowodowano inne urazy. 359 00:22:06,220 --> 00:22:09,015 Może da się jednak posunąć za daleko. 360 00:22:09,807 --> 00:22:13,061 Zabójstwo arcybiskupa umocniło odczucie, 361 00:22:13,144 --> 00:22:15,480 że rząd Amina musi odejść. 362 00:22:15,563 --> 00:22:19,525 Ale gdy stoi się pod ścianą, a ostatki nadziei wygasły, 363 00:22:19,609 --> 00:22:24,322 księga zasad ma asa w rękawie, który może odwrócić wasz los. 364 00:22:24,447 --> 00:22:28,368 ROZPĘTAJ WOJNĘ 365 00:22:31,037 --> 00:22:32,121 Wojna. 366 00:22:32,789 --> 00:22:33,998 A na co to komu? 367 00:22:36,459 --> 00:22:37,877 Tyranowi się przydaje. 368 00:22:38,711 --> 00:22:43,674 Zwłaszcza jeśli znalazł się w potrzasku jak Idi Amin w 1978 roku. 369 00:22:44,342 --> 00:22:46,344 Tyrani zawsze idą na wojnę. 370 00:22:46,427 --> 00:22:51,766 Zawsze nadchodzi bowiem chwila, gdy poparcie w kraju zaczyna słabnąć. 371 00:22:51,849 --> 00:22:54,727 Należy wtedy znaleźć wroga za granicą 372 00:22:54,811 --> 00:22:57,105 i poprowadzić państwo przeciw niemu. 373 00:22:58,523 --> 00:23:02,693 Amin wykorzystał zagrożenie najazdu i obcego przeciwnika, 374 00:23:02,777 --> 00:23:07,949 żeby sprowokować lojalność i poświęcenie Ugandyjczyków. 375 00:23:08,032 --> 00:23:10,868 PAŹDZIERNIK 1978 7 LAT PO DOJŚCIU AMINA DO WŁADZY 376 00:23:10,952 --> 00:23:11,953 Jak wyszło? 377 00:23:13,496 --> 00:23:19,794 W 1978 roku oddziału ugandyjskiego wojska przekroczyły południową granicę kraju 378 00:23:19,877 --> 00:23:21,295 i najechały Tanzanię. 379 00:23:22,797 --> 00:23:27,135 Nie było żadnych powodów, żeby zaatakować Tanzanię. 380 00:23:27,218 --> 00:23:29,011 To była dywersja. 381 00:23:29,762 --> 00:23:32,348 I wyrównanie dawnych rachunków. 382 00:23:32,432 --> 00:23:36,519 Tanzania utrzymywała bliskie stosunki z Miltonem Obote. 383 00:23:36,602 --> 00:23:39,439 BYŁY PREZYDENT UGANDY 384 00:23:39,522 --> 00:23:42,316 Pora, żeby Ugandyjczycy obalili reżim śmierci. 385 00:23:43,109 --> 00:23:45,862 Aminowi się to nie podobało. 386 00:23:45,945 --> 00:23:49,198 Rzecz jasna, żeby taktyka zadziałała, 387 00:23:49,282 --> 00:23:51,659 trzeba mieć odpowiednio silne wojsko. 388 00:23:51,742 --> 00:23:55,288 Wojsko Amina dysponowało zaawansowaną bronią, 389 00:23:55,371 --> 00:23:57,081 ale tak naprawdę 390 00:23:57,915 --> 00:24:03,087 jego żołnierze nigdy nie walczyli z uzbrojonym przeciwnikiem. 391 00:24:04,046 --> 00:24:09,510 Stosowali tylko brutalną przemoc wobec nieuzbrojonych Ugandyjczyków. 392 00:24:09,594 --> 00:24:11,512 TANZAŃSKI DYPLOMATA 393 00:24:11,596 --> 00:24:14,557 Feldmarszałek Amin domaga się naszego terytorium. 394 00:24:15,391 --> 00:24:22,356 Miał teraz dobry powód, żeby naprawdę zaatakować Ugandę. 395 00:24:22,440 --> 00:24:26,819 Nie tego chciał Amin, kiedy to wszystko zaczął. 396 00:24:27,528 --> 00:24:32,575 Nad wojskiem Amina, wojskiem Ugandy w ogóle nie można było zapanować. 397 00:24:32,658 --> 00:24:37,330 Tanzańska Armia Ludowa była znacznie lepiej zorganizowana. 398 00:24:38,122 --> 00:24:41,125 Wojsko Amina upadło bardzo szybko. 399 00:24:41,751 --> 00:24:45,630 BRYGADIER MARWA KAMBAIE TANZAŃSKI DOWÓDCA POLOWY 400 00:24:47,131 --> 00:24:49,967 - Amin jest w Arui. Idziemy tam. - Idziecie tam? 401 00:24:50,051 --> 00:24:51,260 Tak! 402 00:24:51,344 --> 00:24:53,054 Kiedy będziecie w Arui? 403 00:24:53,137 --> 00:24:55,389 Nie wiem. Idziemy pieszo. 404 00:24:58,601 --> 00:25:02,271 Idi Amin pozostawał w kraju z przenośnym radiem 405 00:25:02,355 --> 00:25:07,193 i wciąż nadawał, twierdząc, że nadal jest u władzy. 406 00:25:07,276 --> 00:25:09,946 Namawiał ludność, 407 00:25:10,029 --> 00:25:13,533 którą dziewięć lat brutalnie traktował, żeby powstała… 408 00:25:14,784 --> 00:25:16,953 i walczyła na jego rzecz. 409 00:25:17,036 --> 00:25:19,330 To był oczywiście kompletny nonsens. 410 00:25:19,997 --> 00:25:23,960 Nic nie budzi mniejszej grozy niż uciekający przegrany. 411 00:25:25,086 --> 00:25:30,383 Zapamiętajcie: jeśli chcecie iść na wojnę, to wybierzcie taką, którą wygracie. 412 00:25:30,466 --> 00:25:36,305 Ostatecznie uciekł z kraju do Arabii Saudyjskiej, 413 00:25:36,389 --> 00:25:39,267 w której mieszkał na wygnaniu przez resztę życia. 414 00:25:40,226 --> 00:25:43,854 Upadek reżimu Idiego Amina to ważna lekcja. 415 00:25:43,938 --> 00:25:48,609 To, że macie księgę zasad, nie gwarantuje jeszcze sukcesu. 416 00:25:48,693 --> 00:25:50,736 Żeby wasze rządy przetrwały, 417 00:25:50,820 --> 00:25:54,949 potrzebne są większa wizja i dyscyplina. 418 00:25:55,866 --> 00:25:57,535 Weźcie przykład z człowieka, 419 00:25:57,618 --> 00:26:01,289 który zdominował wszystkie aspekty życia codziennego narodu, 420 00:26:01,372 --> 00:26:03,958 w tym ten najbardziej podstawowy: 421 00:26:05,042 --> 00:26:06,252 prawdę. 422 00:26:06,335 --> 00:26:07,962 Komu to zawdzięczamy? 423 00:26:41,495 --> 00:26:43,331 Napisy: Krzysztof Bożejewicz