1 00:00:13,951 --> 00:00:15,745 Często myślę o jedzeniu. 2 00:00:16,954 --> 00:00:20,916 O tym, jak łączy nas mimo upływu czasu i w różnych miejscach. 3 00:00:21,000 --> 00:00:22,084 Pyszne. 4 00:00:24,503 --> 00:00:26,505 Jak scala kolejne pokolenia. 5 00:00:27,256 --> 00:00:32,762 Opowiada o tym, gdzie byliśmy, gdzie jesteśmy teraz i dokąd zmierzamy. 6 00:00:33,637 --> 00:00:36,849 - Znasz sformułowanie „życie na wypasie”? - Tak. 7 00:00:39,101 --> 00:00:41,562 - Klasyczny makaron z serem. - No ba. 8 00:00:42,730 --> 00:00:47,610 Wiele elementów amerykańskiej kuchni pochodzi od Afroamerykanów. 9 00:00:47,693 --> 00:00:50,404 Wywodzi się z ich tradycji i pomysłowości. 10 00:00:52,948 --> 00:00:54,867 Jestem Stephen Satterfield. 11 00:00:54,950 --> 00:01:00,414 Piszę o jedzeniu, a przez ponad dekadę poznawałem świat kucharzy i sommelierów. 12 00:01:00,498 --> 00:01:04,502 Zamierzam na nowo odkryć tajemnice afroamerykańskiej kuchni 13 00:01:04,585 --> 00:01:07,838 i poznać nowe pokolenie, które dba o naszą historię. 14 00:01:08,339 --> 00:01:11,258 Ten ryż to Carolina Gold. 15 00:01:11,801 --> 00:01:13,886 Rozdrobniliśmy ryż na papkę. 16 00:01:15,179 --> 00:01:20,059 Przetrwaliśmy pierwsze lata w Ameryce i najmroczniejsze dekady zaciętej walki. 17 00:01:22,311 --> 00:01:25,272 Mimo że przeżywaliśmy piekielne cierpienia, 18 00:01:25,356 --> 00:01:27,483 to nawet w obliczu tego obłędu 19 00:01:28,067 --> 00:01:30,319 udało nam się stworzyć własną kuchnię. 20 00:01:30,820 --> 00:01:32,780 Oto nasze opowieści. 21 00:01:33,405 --> 00:01:36,075 NETFLIX — ORYGINALNY SERIAL DOKUMENTALNY 22 00:02:12,319 --> 00:02:15,489 {\an8}NA PODSTAWIE KSIĄŻKI JESSIKI B. HARRIS 23 00:02:21,745 --> 00:02:24,665 NASZE KORZENIE 24 00:04:02,930 --> 00:04:04,431 Benin, Afryka Zachodnia. 25 00:04:09,311 --> 00:04:11,814 AFRYKA 26 00:04:11,897 --> 00:04:13,023 KOTONU 27 00:04:13,107 --> 00:04:16,318 Dziwnie było wrócić do domu, w którym nigdy nie byłem. 28 00:04:18,946 --> 00:04:21,115 Są tu resztki zapomnianej historii. 29 00:04:22,700 --> 00:04:24,994 W dźwiękach, zapachach i smakach. 30 00:04:26,203 --> 00:04:30,499 Badanie pochodzenia kuchni, która ukształtowała Amerykę, to jedno. 31 00:04:31,333 --> 00:04:33,419 {\an8}Ale zasmakowanie jej u źródła? 32 00:04:33,502 --> 00:04:34,545 {\an8}KOTONU, BENIN 33 00:04:34,628 --> 00:04:36,297 {\an8}To zgoła inne doświadczenie. 34 00:04:37,298 --> 00:04:42,386 Swoją wiedzę zacząłem pogłębiać podczas przechadzki po targu Dantokpa 35 00:04:42,469 --> 00:04:44,263 z doktor Jessicą B. Harris. 36 00:04:44,346 --> 00:04:47,474 Albo doktor J, jak lubię ją nazywać. 37 00:05:02,197 --> 00:05:08,662 {\an8}- To targ Tokpa? Dantokpa? - Dantokpa. Tokpa to nazwa gminy. 38 00:05:08,746 --> 00:05:13,542 To jeden z największych targów na otwartym powietrzu w Afryce Zachodniej. 39 00:05:13,625 --> 00:05:18,464 Przechadzam się tutaj i jest to niesamowite uczucie. 40 00:05:18,547 --> 00:05:21,175 Dosłownie poczułeś tę ziemię. 41 00:05:21,967 --> 00:05:25,763 Doktor J jest dla mnie prawdziwą legendą. 42 00:05:26,513 --> 00:05:30,642 Napisała kilkanaście książek, analizując kuchnię afrykańskiej diaspory. 43 00:05:31,226 --> 00:05:35,356 Trudno przecenić wpływ, jaki miała na mnie książka High on the Hog. 44 00:05:38,317 --> 00:05:40,194 Uwielbiam targi. 45 00:05:40,277 --> 00:05:46,158 Tutaj można poczuć życie, jakim tętni to miejsce. 46 00:05:46,241 --> 00:05:50,829 To tutaj najlepiej poznamy to społeczeństwo. 47 00:05:50,913 --> 00:05:55,000 Patrzymy tutaj na jednoosobowe, ruchome sklepy. 48 00:05:55,084 --> 00:05:55,959 To prawda. 49 00:05:56,043 --> 00:05:58,587 Wszystkiego tu po trochu. 50 00:05:58,670 --> 00:06:01,590 - I jakie tłumy! - W końcu to sobota. 51 00:06:09,056 --> 00:06:10,682 No proszę. 52 00:06:10,766 --> 00:06:11,600 Kojarzę to. 53 00:06:11,683 --> 00:06:15,270 To coś znajomego, prawda? Wiesz, że mam okrę na wizytówce? 54 00:06:15,354 --> 00:06:18,023 - Nie wiedziałem. - I na papierze. 55 00:06:18,107 --> 00:06:22,277 - I chyba w adresie e-mail? - Owszem. 56 00:06:22,361 --> 00:06:25,114 - To element naszej kultury. - Zgadza się. 57 00:06:25,197 --> 00:06:27,574 Porozmawiajmy o okrze i o tym, 58 00:06:27,658 --> 00:06:30,744 dlaczego jest kwintesencją afrykańskości. 59 00:06:30,828 --> 00:06:34,456 Jest afrykańska, bo przywieźliśmy ją do Ameryki. 60 00:06:34,540 --> 00:06:38,127 A także dlatego, że stąd właśnie pochodzi. 61 00:06:38,210 --> 00:06:41,797 - Właśnie. - Zabraliśmy ją do Nowego Świata. 62 00:06:41,880 --> 00:06:43,173 To element łączący. 63 00:06:43,257 --> 00:06:48,887 A w których zachodnioafrykańskich daniach natrafimy na okrę? 64 00:06:48,971 --> 00:06:52,433 Na przykład w gulaszach różnego typu. 65 00:06:52,516 --> 00:06:54,143 To zagęszczacz. 66 00:06:55,602 --> 00:06:58,647 A jeśli chcemy poprosić o okrę po francusku, 67 00:06:58,730 --> 00:07:01,608 skojarzy nam się to również z angielskim słowem. 68 00:07:01,692 --> 00:07:03,402 - Czyli? - Gombo. 69 00:07:05,571 --> 00:07:09,658 - No tak, ma to sens. - Oczywiście. 70 00:07:09,741 --> 00:07:14,288 - Okra to jednak nie wszystko. - Znajdziemy tu mnóstwo innych rzeczy. 71 00:07:19,835 --> 00:07:25,424 Czuję, że patrzę na ludzi, którzy są tacy sami jak ja. 72 00:07:25,507 --> 00:07:28,802 - Prawda? - Widzę to w naszych włosach. 73 00:07:31,138 --> 00:07:34,933 Dostrzegam tu nasz styl. Ubiór i sposób jego noszenia. 74 00:07:35,017 --> 00:07:37,519 - I sposób chodzenia? - Tak. 75 00:07:37,603 --> 00:07:40,355 To ta sama pomysłowość i zaradność. 76 00:07:45,194 --> 00:07:47,196 To ogromne miejsce, 77 00:07:47,279 --> 00:07:49,823 ale mimo tego wyczuwam tu porządek. 78 00:07:49,907 --> 00:07:51,074 Bardzo słusznie. 79 00:07:52,367 --> 00:07:56,955 Spójrz, jak wiele różnych rzeczy jest tutaj sprzedawanych. 80 00:07:57,039 --> 00:07:57,873 To prawda. 81 00:08:13,847 --> 00:08:15,182 Dwa jednocześnie. 82 00:08:20,020 --> 00:08:24,608 Cieszę się, że mogę tu z panią być, bo to pani ma największy wkład 83 00:08:24,691 --> 00:08:28,445 w rozprawianiu się z mitem, że jams i batat są tym samym. 84 00:08:28,529 --> 00:08:31,949 - Tutaj możemy to potwierdzić. - Tak. Tu mamy jamsy. 85 00:08:32,032 --> 00:08:32,991 Owszem. 86 00:08:33,867 --> 00:08:37,913 Mówi się, że wyglądają jak owłosione stopy słonia. 87 00:08:37,996 --> 00:08:39,331 Niesamowite. 88 00:08:39,414 --> 00:08:43,168 - Czteropalczasta, owłosiona stopa słonia. - Niewiarygodne. 89 00:08:43,252 --> 00:08:45,546 - To nie batat. - Bez dwóch zdań. 90 00:08:45,629 --> 00:08:49,091 Jeśli widzimy to w supermarkecie, to nie są to jamsy. 91 00:08:49,174 --> 00:08:50,384 Zgadza się. 92 00:08:50,467 --> 00:08:53,303 To dlaczego po tylu latach 93 00:08:53,387 --> 00:08:57,432 ludzie nadal mylą jamsy z batatami? 94 00:08:57,516 --> 00:09:00,310 Jamsy są tu bardzo popularne. 95 00:09:00,978 --> 00:09:02,229 Jak widzisz, 96 00:09:02,312 --> 00:09:05,691 to chyba właśnie ich jest tutaj najwięcej. 97 00:09:05,774 --> 00:09:09,278 Ale do niedawna nie uprawiało się ich w Ameryce Północnej. 98 00:09:09,361 --> 00:09:14,992 Obecnie jest ich trochę na Florydzie i w paru innych ciepłych miejscach. 99 00:09:15,075 --> 00:09:16,076 Rozumiem. 100 00:09:16,159 --> 00:09:19,538 Ale zawsze byliśmy pomysłowi, więc jak sobie poradziliśmy? 101 00:09:19,621 --> 00:09:22,040 - Wymyśliliśmy coś nowego. - Czyli? 102 00:09:22,124 --> 00:09:24,459 - Bataty. - I jak zaczęliśmy je nazywać? 103 00:09:24,543 --> 00:09:28,005 - Jamsami. - A co jadasz na Święto Dziękczynienia? 104 00:09:28,088 --> 00:09:33,802 Placek z batatów, a nie jamsów. 105 00:09:33,885 --> 00:09:34,970 I kandyzowane…? 106 00:09:35,679 --> 00:09:37,014 - Bataty. - Właśnie. 107 00:09:38,015 --> 00:09:40,392 Skoro już rozprawiamy się z mitami, 108 00:09:40,934 --> 00:09:45,397 to przychodzą pani na myśl inne afrykańskie składniki, 109 00:09:45,939 --> 00:09:48,317 które według wielu osób są z Ameryki? 110 00:09:48,400 --> 00:09:51,194 Fasola nakrapiana, okra, 111 00:09:51,278 --> 00:09:55,032 arbuzy, jamsy mylone z batatami. 112 00:09:55,866 --> 00:09:58,285 Co tam jeszcze… Ryż. 113 00:09:58,368 --> 00:09:59,620 - No i ryż. - Tak. 114 00:10:09,838 --> 00:10:11,173 I proszę. 115 00:10:11,757 --> 00:10:17,137 Kolejnym tradycyjnym afrykańskim składnikiem jest ryż. 116 00:10:17,220 --> 00:10:18,305 Był nim zawsze. 117 00:10:18,388 --> 00:10:22,809 W Beninie nie królował ryż, tylko niewolnictwo. 118 00:10:25,228 --> 00:10:27,397 Czerwona odmiana pochodzi z Nigerii. 119 00:10:28,231 --> 00:10:30,901 Jest ułożony według jakości. Mamy też lepsze. 120 00:10:30,984 --> 00:10:32,819 Tutaj mamy jollof. 121 00:10:32,903 --> 00:10:35,530 To nazwa odmiany, tak? 122 00:10:35,614 --> 00:10:38,575 Tak. Ziarna są rozbijane. 123 00:10:38,659 --> 00:10:41,912 Czasami dwa razy. Czasami wielokrotnie. 124 00:10:41,995 --> 00:10:46,041 To ryż z rozbijanymi ziarnami, znany jako jollof, tak? 125 00:10:46,667 --> 00:10:48,502 Ryż jollof. 126 00:10:49,544 --> 00:10:53,131 Zawsze, gdy widzę ryż, myślę o tym, 127 00:10:53,215 --> 00:10:56,802 jaki miał wpływ na bogactwo naszego narodu, 128 00:10:56,885 --> 00:10:59,388 zanim jeszcze staliśmy się narodem. 129 00:10:59,471 --> 00:11:01,515 - Zaczęło się od Charleston. - Tak. 130 00:11:01,598 --> 00:11:04,101 A potem Sea Islands i Karoliny Południowej. 131 00:11:04,184 --> 00:11:07,396 Wszędzie tworzono plantacje ryżu. 132 00:11:08,355 --> 00:11:11,358 - Ryż zapewniał bogactwo. - Tak. 133 00:11:11,942 --> 00:11:13,860 Od niego się zaczęło. 134 00:11:16,488 --> 00:11:17,781 Merci, madame. 135 00:11:20,826 --> 00:11:22,285 - To co? - Ruszamy dalej. 136 00:11:22,369 --> 00:11:24,371 Pokażę ci kolejne rzeczy. 137 00:11:38,552 --> 00:11:41,430 Udaliśmy się na lunch do miejscowej knajpki 138 00:11:41,513 --> 00:11:45,100 znanej jako Saveurs du Bénin, czyli „Smaki Beninu”. 139 00:11:48,019 --> 00:11:51,732 To ulubiona potrawa mieszkańców Ouidah. 140 00:11:52,441 --> 00:11:55,444 Właścicielką jest Valérie Vinakpon. 141 00:11:56,069 --> 00:11:58,196 To królowa kulinarnej sceny Kotonu 142 00:11:58,280 --> 00:12:02,284 i autorka sześciu książek o tradycyjnych potrawach Beninu. 143 00:12:03,785 --> 00:12:05,328 - Gotowe. - Super. 144 00:12:05,996 --> 00:12:09,458 - Ładnie to wygląda. Co tu mamy? - Grillowanego kurczaka. 145 00:12:11,918 --> 00:12:13,253 To moyo? 146 00:12:13,336 --> 00:12:16,006 - Nie, to sos pomidorowy. - Naprawdę? 147 00:12:16,798 --> 00:12:20,135 To kurczak z pastą amiwo. 148 00:12:20,218 --> 00:12:23,972 Amiwo wspaniale smakuje. 149 00:12:24,055 --> 00:12:27,559 To mąka kukurydziana z pomidorami. 150 00:12:29,853 --> 00:12:32,564 - Przepyszne. - Wspaniałe. 151 00:12:32,647 --> 00:12:36,234 Ten jest pieprzowy, a ten pomidorowy. 152 00:12:36,318 --> 00:12:37,778 Czyli ten jest pikantny. 153 00:12:38,445 --> 00:12:39,279 Ostrzegałam. 154 00:12:39,362 --> 00:12:42,908 Każdy lubi inaczej, więc najpierw tylko spróbuj. 155 00:12:42,991 --> 00:12:43,825 Jasne. 156 00:12:43,909 --> 00:12:48,288 - Inaczej głowa może zacząć ci parować. - Słuszne słowa. 157 00:12:51,374 --> 00:12:52,209 - Ostry? - Tak. 158 00:12:52,334 --> 00:12:55,629 - Czyli daje we znaki. - O tak. Coś wspaniałego. 159 00:12:55,712 --> 00:12:57,881 To charakterystyczny smak. 160 00:12:57,964 --> 00:12:59,633 - Przypomina nam dom. - Tak. 161 00:12:59,716 --> 00:13:02,969 Jeśli wejdziesz do afroamerykańskiej restauracji 162 00:13:03,053 --> 00:13:06,598 i na stoliku nie ma cienkiej buteleczki z ostrym sosem, 163 00:13:06,681 --> 00:13:08,350 to natychmiast się ewakuuj. 164 00:13:08,433 --> 00:13:09,768 - To nie to. - Właśnie. 165 00:13:09,851 --> 00:13:13,897 Ciężko wyobrazić sobie nasze tradycyjne potrawy bez ostrego sosu. 166 00:13:15,148 --> 00:13:18,235 - Smażony sum bez ostrego sosu? - Z automatu odpada. 167 00:13:18,318 --> 00:13:20,987 Dobrze powiedziane. 168 00:13:30,372 --> 00:13:34,668 Porozmawiajmy o opasłej księdze znanej jako High on the Hog. 169 00:13:34,751 --> 00:13:36,503 Skąd pomysł na tę książkę? 170 00:13:37,045 --> 00:13:40,257 W latach 70. pisałam felietony podróżnicze dla Essence. 171 00:13:40,340 --> 00:13:46,429 Zauważyłam, że zaczynam lepiej poznawać kuchnię diaspory afrykańskiej. 172 00:13:46,513 --> 00:13:49,599 Te dwie sprawy łączą się ze sobą? 173 00:13:50,183 --> 00:13:52,936 Łapałam się na tym, że znam daną potrawę. 174 00:13:53,019 --> 00:13:57,774 Że miałam z nią do czynienia. Albo że coś smakowało jak kuchnia babci. 175 00:14:01,194 --> 00:14:02,696 Tu mam fasolę. 176 00:14:02,779 --> 00:14:05,073 - To czerwona fasola? - Tak. 177 00:14:05,156 --> 00:14:09,202 Czyli to czerwona fasola z czerwonym olejem palmowym. 178 00:14:09,870 --> 00:14:12,914 Z dodatkiem mąki kukurydzianej. 179 00:14:13,874 --> 00:14:14,708 A to? 180 00:14:15,667 --> 00:14:16,585 Jagnięcina. 181 00:14:17,294 --> 00:14:18,295 To jagnięcina. 182 00:14:18,378 --> 00:14:20,755 - Wcinamy. - Dziękujemy. 183 00:14:22,132 --> 00:14:24,134 - Niezłe połączenie. - Fakt. 184 00:14:24,217 --> 00:14:27,012 Czerwony olej palmowy to zawsze ciekawy wybór. 185 00:14:27,095 --> 00:14:28,179 Dlaczego? 186 00:14:28,722 --> 00:14:35,020 Łączy mnie z wieloma miejscami ze względu na swój kolor. 187 00:14:35,896 --> 00:14:39,691 Możemy go dostrzec w odmianie czerwonego ryżu z Charleston. 188 00:14:40,442 --> 00:14:43,653 A także w jambalayi. 189 00:14:43,737 --> 00:14:47,657 - Nigdy na to nie wpadłem. - Tak zwariowanie działa mój umysł. 190 00:14:47,741 --> 00:14:52,621 A czerwona fasola? Typowy poniedziałek w Nowym Orleanie. 191 00:14:55,498 --> 00:14:57,417 - Przepyszne. - Potwierdzam. 192 00:14:57,500 --> 00:15:00,337 - I będzie jeszcze lepszy z sosem. - O tak. 193 00:15:06,343 --> 00:15:10,013 Co w Beninie sprawia, że to ważne miejsce na kulinarnej mapie? 194 00:15:10,096 --> 00:15:14,184 Był to jeden z głównych ośrodków przerzutu niewolników przez Atlantyk. 195 00:15:15,101 --> 00:15:18,563 Wielu mieszkańców tego regionu 196 00:15:18,647 --> 00:15:23,318 i osób, które tu trafiły, skończyło po drugiej stronie oceanu. 197 00:15:23,985 --> 00:15:26,029 To stosunkowo mały kraj, 198 00:15:26,112 --> 00:15:30,533 który miał jednak ogromny wpływ na losy Nowego Świata. 199 00:15:30,617 --> 00:15:33,286 - Rozumiem. - Na całą tę półkulę zachodnią. 200 00:15:34,329 --> 00:15:37,248 Spora część tego wpływu nastąpiła przez żołądek. 201 00:15:41,294 --> 00:15:46,675 Zwyczaj przemycia rąk dotyczy konkretnych dań? 202 00:15:46,758 --> 00:15:49,052 - Będziesz jeść rękami. - No tak. 203 00:15:49,135 --> 00:15:50,095 Trzeba je umyć. 204 00:15:50,178 --> 00:15:53,348 Jasne. Ja już widzę, co zaraz zjemy. 205 00:15:54,933 --> 00:15:57,894 - Pięknie wygląda. - Dziękujemy. 206 00:15:59,229 --> 00:16:00,063 Co tu mamy? 207 00:16:00,146 --> 00:16:03,024 - Tłuczone jamsy. - Tak? 208 00:16:03,108 --> 00:16:06,027 - Z sosem orzechowym. - Rozumiem. 209 00:16:06,111 --> 00:16:07,696 A to ser z baraniną. 210 00:16:16,496 --> 00:16:19,040 - Cudowny ten sos. - Wspaniałe danie. 211 00:16:20,500 --> 00:16:21,584 Dzień dobry. 212 00:16:21,668 --> 00:16:23,086 {\an8}- Valérie? - Tak. 213 00:16:23,253 --> 00:16:26,172 {\an8}WŁAŚCICIELKA LOKALU, PISARKA I SZEF KUCHNI 214 00:16:26,256 --> 00:16:29,050 - Zapraszamy. - Dziękuję. 215 00:16:29,134 --> 00:16:33,888 To restauracja z tradycyjnymi potrawami? 216 00:16:35,348 --> 00:16:40,145 Postanowiliśmy oferować dania charakterystyczne dla Beninu. 217 00:16:40,228 --> 00:16:45,400 Podajemy tylko tradycyjne potrawy, o których powoli się zapomina. 218 00:16:45,483 --> 00:16:47,444 Dlaczego to dla ciebie ważne? 219 00:16:47,527 --> 00:16:54,117 Jeśli nie podkreślimy walorów tej kuchni, kto zrobi to za nas? 220 00:16:54,200 --> 00:16:57,746 Nikt inny się za to nie weźmie. 221 00:16:57,829 --> 00:17:03,752 Zawsze, gdy witamy tutaj naszych amerykańskich pobratymców, 222 00:17:03,835 --> 00:17:08,798 którzy zresztą chętnie nas odwiedzają, pragniemy pokazać im, 223 00:17:08,882 --> 00:17:12,135 co nadal tu jadamy i jest to dla nas czysta przyjemność. 224 00:17:13,386 --> 00:17:16,681 - Bardzo dziękuję. - Ja również. 225 00:17:19,434 --> 00:17:23,938 Moje życie jako czarnej osoby w USA naznaczone jest walką o swoje miejsce. 226 00:17:24,606 --> 00:17:27,150 Zaskoczyło mnie miłe powitanie w Kotonu. 227 00:17:30,987 --> 00:17:35,116 Największe miasto Beninu łączy w sobie tradycję i nowoczesność. 228 00:17:35,200 --> 00:17:39,537 Tradycyjna kuchnia ściera się tutaj z ambicjami młodego pokolenia. 229 00:17:42,665 --> 00:17:44,417 Kuchnia afrykańska? 230 00:17:45,001 --> 00:17:46,377 {\an8}BLOGERKA KULINARNA 231 00:17:46,461 --> 00:17:50,590 {\an8}Nie wiem, dlaczego nie jest tak popularna 232 00:17:50,673 --> 00:17:54,219 jak kuchnia azjatycka czy francuska. 233 00:17:54,302 --> 00:17:59,724 Wykorzystuję swój blog i Instagrama, aby pokazywać ją światu. 234 00:18:00,642 --> 00:18:03,228 Jako badacze naszych kulinarnych korzeni 235 00:18:03,311 --> 00:18:06,523 od razu znaleźliśmy wspólny język. 236 00:18:07,315 --> 00:18:09,692 Karelle cieszy się sporą popularnością. 237 00:18:12,070 --> 00:18:16,991 Codziennie zgłębiam kuchnię Senegalu, Wybrzeża Kości Słoniowej i Beninu. 238 00:18:17,075 --> 00:18:20,078 Czyli jesteś jej badaczem. 239 00:18:20,161 --> 00:18:22,956 To też element twojej osobistej historii? 240 00:18:23,039 --> 00:18:24,374 Zgadza się. 241 00:18:25,208 --> 00:18:28,086 Urodziłam się we Francji, ale jestem z Beninu. 242 00:18:28,169 --> 00:18:34,217 Tutaj jest moja kultura i chcę się nią dzielić z fanami. 243 00:18:35,218 --> 00:18:40,682 - Dlaczego zaprosiłaś mnie tutaj? - Pracuje tu mój znajomy. 244 00:18:40,765 --> 00:18:46,729 Chciałam, by pokazał nam swoje dania, 245 00:18:47,438 --> 00:18:53,069 ponieważ korzysta z tradycyjnych przepisów z nowoczesnymi elementami. 246 00:18:55,822 --> 00:18:56,698 Przystawki. 247 00:18:57,574 --> 00:18:59,909 - Dziękuję. - Roladki z kurczakiem. 248 00:18:59,993 --> 00:19:02,245 - Wspaniale. - I z odrobiną sera. 249 00:19:02,328 --> 00:19:03,371 Wagassi. 250 00:19:05,248 --> 00:19:08,334 Uwielbiam ten przepis. 251 00:19:08,918 --> 00:19:09,878 Dziękuję. 252 00:19:09,961 --> 00:19:11,629 To amiwo. 253 00:19:14,841 --> 00:19:15,967 Pyszne. 254 00:19:16,551 --> 00:19:19,846 - W środku jest sos pomidorowy. - Niesamowite. 255 00:19:21,014 --> 00:19:22,473 Zaskoczyło mnie to. 256 00:19:23,641 --> 00:19:25,268 Genialny pomysł. 257 00:19:25,351 --> 00:19:28,229 Wspaniały smak i zróżnicowana konsystencja. 258 00:19:28,897 --> 00:19:31,649 Bo z zewnątrz jest wręcz chrupiący. 259 00:19:31,733 --> 00:19:33,026 Właśnie. 260 00:19:33,109 --> 00:19:34,277 Klasyka Beninu. 261 00:19:43,453 --> 00:19:45,455 Wygląda wspaniale. 262 00:19:48,917 --> 00:19:50,919 - Jestem gotowa. - Ładnie wygląda. 263 00:19:51,002 --> 00:19:53,671 Krewetki w kremowym musie z batatów. 264 00:19:53,755 --> 00:19:54,881 Dziękujemy. 265 00:19:54,964 --> 00:19:57,550 - Ty masz coś innego. - Widzę. 266 00:19:58,176 --> 00:20:02,055 To sos orzechowy w nowej odsłonie. 267 00:20:02,639 --> 00:20:06,100 - Kurczak w orzechach. - Trochę jak panierka. 268 00:20:10,188 --> 00:20:11,522 Jak kurczak? 269 00:20:11,606 --> 00:20:12,982 Idealnie przyrządzony. 270 00:20:13,733 --> 00:20:16,027 Sos orzechowy w środku jest ciepły. 271 00:20:17,153 --> 00:20:21,908 Prezentuje się zupełnie inaczej. Jakby były to dwa różne sosy. 272 00:20:21,991 --> 00:20:24,535 - Wspaniałe. - Pomysłowe danie. 273 00:20:24,619 --> 00:20:26,579 - Spróbuj mojego. - Jasne. 274 00:20:26,663 --> 00:20:28,373 - Wymienimy się. - Dobrze. 275 00:20:28,456 --> 00:20:31,125 - Piękne krewetki. - Też to zauważyłam. 276 00:20:32,126 --> 00:20:37,048 I te pomidorki z pieprzem. 277 00:20:37,131 --> 00:20:38,508 Istna ambrozja. 278 00:20:41,678 --> 00:20:43,012 Pycha. 279 00:20:54,357 --> 00:20:56,734 - Kolejne danie! - Czekamy. 280 00:20:58,611 --> 00:21:01,114 Piron maki z ananasem i kokosem. 281 00:21:01,656 --> 00:21:02,532 Dziękuję. 282 00:21:03,866 --> 00:21:05,243 Wygląda apetycznie. 283 00:21:05,326 --> 00:21:07,954 Maki, czyli japońskie sushi. 284 00:21:08,037 --> 00:21:09,956 Sparowane z piron. 285 00:21:10,039 --> 00:21:13,418 Piron to na ogół dość słona potrawa. 286 00:21:14,168 --> 00:21:19,632 Tutaj podana jest w wersji słodkiej z ananasem i kokosem. 287 00:21:19,716 --> 00:21:21,134 Pycha. 288 00:21:21,217 --> 00:21:24,595 Fajnie, że każda potrawa skrywa coś w środku. 289 00:21:28,808 --> 00:21:32,687 W Afryce desery nie są popularne. 290 00:21:33,396 --> 00:21:37,066 Ale ja jestem ich wielką fanką. 291 00:21:37,734 --> 00:21:39,319 Ten jest przepyszny. 292 00:21:45,366 --> 00:21:47,869 {\an8}SZEF KUCHNI I WŁAŚCICIEL CHILL N’ GRILL 293 00:21:47,952 --> 00:21:50,788 {\an8}- Sedjro. Miło mi. - Cześć. 294 00:21:50,872 --> 00:21:51,706 Jest milusio. 295 00:21:51,789 --> 00:21:54,459 - Wszystko było pyszne. - Proszę bardzo. 296 00:21:54,542 --> 00:21:57,003 Mam tu regionalny trunek. 297 00:21:58,171 --> 00:22:01,758 To sodabi na bazie wina palmowego. 298 00:22:01,841 --> 00:22:03,051 Super. 299 00:22:03,593 --> 00:22:06,512 Wypijmy za Benin. 300 00:22:06,596 --> 00:22:10,099 - Za Benin i jego tradycyjną kuchnię? - Tak. 301 00:22:10,183 --> 00:22:12,977 - Za naszą kuchnię. - I nasze zdrowie. 302 00:22:13,061 --> 00:22:15,313 - Pewnie. - Zdrówko. 303 00:22:17,440 --> 00:22:21,736 - Gdzie nauczyłeś się tak gotować? - Studiowałem we Francji. 304 00:22:23,488 --> 00:22:25,865 Zwiedziłem też Senegal i Gwadelupę, 305 00:22:26,574 --> 00:22:31,871 po czym postanowiłem wrócić do Beninu i gotować we własnym stylu. 306 00:22:31,954 --> 00:22:34,499 Dlaczego chciałeś tu wrócić? 307 00:22:36,042 --> 00:22:38,086 Potraktowałem to jak wyzwanie. 308 00:22:38,169 --> 00:22:44,258 Chciałem doskonalić i promować gastronomię w naszej ojczyźnie, 309 00:22:44,842 --> 00:22:47,470 ponieważ mamy sporo składników, 310 00:22:48,471 --> 00:22:51,432 z których możemy tworzyć nowe potrawy. 311 00:22:51,516 --> 00:22:56,396 Myślisz, że jest tak w całym kraju? 312 00:22:56,479 --> 00:22:59,190 Młodzi szefowie kuchni próbują tak robić? 313 00:22:59,273 --> 00:23:04,320 Wiele osób próbuje tak samo jak my promować Benin na świecie. 314 00:23:04,404 --> 00:23:09,200 Jesteśmy dumni z naszego kraju i chcemy o nim opowiadać. 315 00:23:09,283 --> 00:23:12,495 To małe państwo, 316 00:23:12,578 --> 00:23:15,665 ale pełne wyjątkowych ludzi. 317 00:23:15,748 --> 00:23:16,791 Właśnie. 318 00:23:17,834 --> 00:23:20,128 - Małe, ale dumne. - Właśnie. 319 00:23:26,050 --> 00:23:30,721 Ale pod maską dumy kryła się także przykra rzeczywistość. 320 00:23:32,765 --> 00:23:34,183 {\an8}Zostaliśmy stąd zabrani. 321 00:23:34,934 --> 00:23:37,478 Aby w pełni zrozumieć, co to znaczy, 322 00:23:38,354 --> 00:23:40,898 musiałem udać się do Abomey. 323 00:23:51,075 --> 00:23:53,953 To dawna stolica królestwa Dahomeju. 324 00:23:58,040 --> 00:24:02,462 Państwo dysponowało członem armii złożonym z samych wojowniczek, 325 00:24:02,545 --> 00:24:06,424 a światowe potęgi kolonialne liczyły się z nim przez stulecia. 326 00:24:34,952 --> 00:24:36,120 Dawno, dawno temu… 327 00:24:36,704 --> 00:24:39,081 {\an8}BADACZ HISTORII ABOMEY 328 00:24:39,165 --> 00:24:43,127 …królestwo Dahomeju było znane w całym ówczesnym świecie 329 00:24:43,920 --> 00:24:47,632 jako największe państwo, które handlowało niewolnikami. 330 00:24:51,135 --> 00:24:53,638 Państwo to od samego początku istnienia… 331 00:24:55,473 --> 00:24:58,809 było nastawione na ekspansję. 332 00:25:04,982 --> 00:25:09,654 Sprowadzano tu mnóstwo ludzi, którzy pomagali w budowie, 333 00:25:09,737 --> 00:25:14,700 a część sprzedawano Europejczykom. 334 00:25:18,079 --> 00:25:20,206 Nie można nie wspomnieć o tym… 335 00:25:21,457 --> 00:25:25,127 że Afrykanie też zajmowali się handlem niewolnikami. 336 00:25:28,839 --> 00:25:32,176 Jak najbardziej braliśmy w tym udział, 337 00:25:32,260 --> 00:25:37,265 godząc się na sprzedawanie naszych pobratymców Europejczykom. 338 00:25:38,391 --> 00:25:40,268 Ale zemściło się to na nas. 339 00:25:53,698 --> 00:25:56,617 W Abomey poczułem się, jakbym cofnął się w czasie. 340 00:25:57,326 --> 00:26:02,373 Można tu chodzić tymi samymi drogami, które przemierzali niewolnicy. 341 00:26:03,207 --> 00:26:07,837 Była to straszna podróż, kończąca się w mieście Ouidah, 342 00:26:08,754 --> 00:26:12,466 gdzie wielu z nas wypływało w podróż, z której nie było powrotu. 343 00:26:16,304 --> 00:26:18,598 Jak to wszystko wyglądało? 344 00:26:19,265 --> 00:26:24,103 Na stopy i nadgarstki zakładano łańcuchy. 345 00:26:24,979 --> 00:26:27,648 Byli ustawiani w szyku i pilnowani. 346 00:26:29,150 --> 00:26:31,611 Pilnował ich specjalny oddział. 347 00:26:33,696 --> 00:26:38,534 - Jak długo trwał ten marsz? - Co najmniej cztery dni. 348 00:26:40,328 --> 00:26:42,413 Zauważyłem tu coś ważnego. 349 00:26:43,789 --> 00:26:46,667 Patrzę na tę drogę i wiem… 350 00:26:47,793 --> 00:26:50,004 że zabiorę ją ze sobą do domu. 351 00:26:50,796 --> 00:26:55,968 Przemierzamy tę trasę, bo… 352 00:26:57,928 --> 00:27:02,808 to ważny rozdział naszej historii. 353 00:27:04,310 --> 00:27:05,895 Gdybyśmy go ignorowali… 354 00:27:07,688 --> 00:27:11,025 ignorowalibyśmy cząstkę siebie. 355 00:27:14,612 --> 00:27:17,531 Są jednak drogi, które opowiadają inne historie. 356 00:27:18,366 --> 00:27:22,620 Drogi, które prowadzą do niebywale mitycznego miejsca. 357 00:27:22,703 --> 00:27:26,874 Mógłbym przysiąc, że nadal słyszę pieśni wznoszone na cześć wolności 358 00:27:26,957 --> 00:27:32,546 {\an8}i nadal otacza mnie legendarna muzyka, rozbrzmiewająca w tej wiosce na palach. 359 00:28:08,416 --> 00:28:12,878 Nie jest nam obca żadna religia, ale najważniejsze jest dla nas voodoo. 360 00:28:12,962 --> 00:28:14,046 CZŁONEK STARSZYZNY 361 00:28:14,130 --> 00:28:18,634 Informujemy przybyłych z zagranicy, że wyznajemy voodoo. 362 00:28:19,635 --> 00:28:24,682 To nasza prawdziwa wiara. 363 00:28:26,851 --> 00:28:32,481 W Ganvié jesteśmy wdzięczni naszym przodkom i założycielom miasta. 364 00:28:34,817 --> 00:28:37,778 Ścigali ich handlarze niewolników. 365 00:28:37,862 --> 00:28:43,409 Podczas ucieczki natrafili na to jezioro. Był z nimi potężny szaman. 366 00:28:48,164 --> 00:28:54,795 Gdy dotarli na brzeg, szaman poprosił ich, by na niego zaczekali. 367 00:28:54,879 --> 00:28:58,382 Następnie wezwał jastrzębia i go dosiadł. 368 00:29:02,178 --> 00:29:06,140 W ten sposób rozpoczęli poszukiwania nowego lądu. 369 00:29:06,682 --> 00:29:11,479 Odkryli wyspę, a następnie wrócili do jego pobratymców. 370 00:29:11,562 --> 00:29:14,482 Gdy szaman powrócił na brzeg, 371 00:29:15,149 --> 00:29:20,321 wypowiedział kolejne magiczne słowa, a z wody wyłonił się krokodyl. 372 00:29:20,404 --> 00:29:26,327 Poprowadził on całą grupę do wcześniej odkrytego miejsca. 373 00:29:27,745 --> 00:29:30,956 Zeszli z jego grzbietu 374 00:29:32,041 --> 00:29:35,503 i znaleźli się na wyspie. 375 00:29:35,586 --> 00:29:38,714 Zauważyli, że już nikt ich nie ściga. 376 00:29:39,590 --> 00:29:41,175 Osiedlili się tam. 377 00:29:44,220 --> 00:29:49,099 Skończyły się dla nich czasy wojny i nazwali to miejsce Ganvié. 378 00:29:49,183 --> 00:29:51,018 Tutaj każdy jest bezpieczny. 379 00:30:02,863 --> 00:30:04,114 Witamy w Ganvié. 380 00:30:04,907 --> 00:30:06,075 Dziękuję. 381 00:30:07,493 --> 00:30:08,911 To moja rodzinna wioska. 382 00:30:11,288 --> 00:30:15,584 - Mamy tu kościół. - Niebiański Kościół Chrystusa, tak? 383 00:30:16,126 --> 00:30:17,378 Rozumiem. 384 00:30:18,087 --> 00:30:20,756 - A ten duży budynek? - To inny kościół. 385 00:30:20,840 --> 00:30:22,091 PRZEWODNIK Z GANVIÉ 386 00:30:22,174 --> 00:30:23,300 Sporo ich tutaj. 387 00:30:23,384 --> 00:30:25,594 To prawda. 388 00:30:25,678 --> 00:30:28,305 Mamy kościół katolicki, 389 00:30:29,265 --> 00:30:30,975 kościół niebiański, meczet 390 00:30:31,809 --> 00:30:33,269 i świątynię voodoo. 391 00:30:34,186 --> 00:30:35,145 - Voodoo? - Tak. 392 00:30:35,229 --> 00:30:37,147 Waszej pierwszej religii. 393 00:30:38,232 --> 00:30:41,902 Jest ona ściśle związana z powstaniem wioski. 394 00:30:41,986 --> 00:30:43,571 Zgadza się. 395 00:30:46,198 --> 00:30:52,872 Mieszkają tu ludzie z ludu Aïzo, którzy posługują się językiem tofin. 396 00:30:55,124 --> 00:31:00,296 Tofin oznacza wodę, a finu – mieszkańców. 397 00:31:00,880 --> 00:31:05,009 - Czyli „wodni ludzie”? - Tak. 398 00:31:08,929 --> 00:31:12,516 Mijamy właśnie mój dom. 399 00:31:12,600 --> 00:31:13,434 Super. 400 00:31:14,768 --> 00:31:21,525 Gdy nie pracuję na polu, spędzam tu weekendy z rodziną. 401 00:31:21,609 --> 00:31:23,193 I co wtedy robicie? 402 00:31:24,486 --> 00:31:28,198 Jemy lokalne potrawy. 403 00:31:28,282 --> 00:31:29,742 Kto w domu gotuje? 404 00:31:30,451 --> 00:31:33,162 Czasami moja mama, 405 00:31:33,245 --> 00:31:36,373 a czasami siostra. 406 00:31:36,457 --> 00:31:39,084 Czasami robię to sam. 407 00:31:39,168 --> 00:31:41,587 - Też się na tym znam. - Fajnie. 408 00:31:49,553 --> 00:31:53,891 Wróciliśmy właśnie z połowu 409 00:31:53,974 --> 00:31:58,646 i teraz udamy się na targ na wodzie. 410 00:31:58,729 --> 00:32:00,064 Nie mogę się doczekać. 411 00:32:06,946 --> 00:32:08,656 Jakie rzeczy tu kupujecie? 412 00:32:09,323 --> 00:32:15,829 Ryż, pomidory, oliwę, fasolę. 413 00:32:18,165 --> 00:32:20,960 Drewno do gotowania. 414 00:32:22,044 --> 00:32:23,253 I tyle. 415 00:32:29,051 --> 00:32:32,262 Wspominała coś o gateau. 416 00:32:32,972 --> 00:32:34,932 To ciastko. 417 00:32:43,273 --> 00:32:44,316 Chcesz? 418 00:32:45,442 --> 00:32:46,735 - Mogę wybrać? - Tak. 419 00:32:53,409 --> 00:32:55,077 - Każdy ma swoje. - Tak. 420 00:33:00,165 --> 00:33:01,166 Ładne upieczone. 421 00:33:03,127 --> 00:33:05,004 - Smaczne. - Tak. 422 00:33:07,923 --> 00:33:09,091 Nie za słodkie. 423 00:33:11,093 --> 00:33:12,011 Całkiem kruche. 424 00:33:13,053 --> 00:33:15,681 Z każdym gryzem jest coraz smaczniejsze. 425 00:33:23,939 --> 00:33:24,982 Cały sklep. 426 00:33:33,657 --> 00:33:35,451 Liczyłem, że to weźmiesz. 427 00:33:38,162 --> 00:33:41,081 To councada. 428 00:33:41,165 --> 00:33:42,416 Tak to tu nazywamy. 429 00:33:42,499 --> 00:33:43,542 Councada to… 430 00:33:44,835 --> 00:33:49,214 orzechy, cukier i olej. 431 00:33:51,383 --> 00:33:56,680 Przypomina mi to batoniki Baby Ruth. 432 00:33:57,556 --> 00:34:01,852 Też mają orzechy, karmel i cukier. Smakują identycznie. 433 00:34:01,935 --> 00:34:04,480 Coś pysznego. Uwielbiam orzeszki. 434 00:34:10,736 --> 00:34:16,075 W Ganvié można się przemieszczać wyłącznie łodziami. 435 00:34:17,201 --> 00:34:18,494 Skąd macie łodzie? 436 00:34:19,369 --> 00:34:22,873 Każda rodzina ma trzy. 437 00:34:23,582 --> 00:34:27,920 Jedna należy do dzieci, 438 00:34:28,003 --> 00:34:31,298 jedna do ojca i jedna dla matki. 439 00:34:31,381 --> 00:34:34,301 Czyli każdy ma własną łódź? Coś niesamowitego. 440 00:34:34,384 --> 00:34:35,594 To konieczne. 441 00:34:36,178 --> 00:34:39,473 Pokażę ci miejsce, w którym mieszkali nasi przodkowie 442 00:34:40,182 --> 00:34:43,060 jeszcze przed zbudowaniem wioski na jeziorze. 443 00:34:43,769 --> 00:34:46,522 Jesteśmy na skraju Ganvié? 444 00:34:46,605 --> 00:34:47,773 Tak. 445 00:34:49,525 --> 00:34:52,402 Widzisz te duże drzewa? 446 00:34:53,195 --> 00:34:56,240 Tam właśnie mieszkali. 447 00:34:57,658 --> 00:35:00,911 Nie mamy już tam domów, 448 00:35:01,495 --> 00:35:04,957 bo potrzebowaliśmy większych dla rodzin. 449 00:35:05,040 --> 00:35:08,877 Teraz chowamy tam ludzi. 450 00:35:08,961 --> 00:35:11,880 - To coś jak cmentarz. - Właśnie. 451 00:35:11,964 --> 00:35:18,095 To piękne, że cmentarz jest w miejscu, do którego przybyli wasi przodkowie. 452 00:35:18,929 --> 00:35:23,267 Gdy zjawili się na tej wyspie, w końcu uciekli przed niewolą. 453 00:35:23,350 --> 00:35:27,563 Tak, nie byli już niewolnikami. Byli tu bezpieczni. 454 00:35:28,313 --> 00:35:32,359 Dlatego postanowili się tu osiedlić. 455 00:35:34,069 --> 00:35:39,241 Okazało się, że są tu ryby. 456 00:35:40,033 --> 00:35:42,953 Ciągle mówisz o rybach. Może jakichś spróbujemy? 457 00:35:43,537 --> 00:35:47,791 - Oczywiście. Już niedługo. - Nie mogę się doczekać. 458 00:36:04,141 --> 00:36:04,975 Zdrówko. 459 00:36:05,726 --> 00:36:08,937 - Bardzo ci dziękuję. - Ja również. 460 00:36:09,021 --> 00:36:12,983 Dziękuję, że zaprosiłeś mnie do siebie i pokazałeś mi Ganvié. 461 00:36:13,609 --> 00:36:17,446 Nigdy nie widziałem bardziej niesamowitego miejsca. 462 00:36:18,280 --> 00:36:23,535 Nie byłem nigdy w wiosce, która jest w pełni na jeziorze. 463 00:36:26,455 --> 00:36:29,708 - Większość osób zajmuje się rybołówstwem? - Tak. 464 00:36:29,791 --> 00:36:34,713 - Na własny użytek i w ramach handlu? - Tak. 465 00:36:35,756 --> 00:36:39,301 Co konkretnie można tu złowić? 466 00:36:39,384 --> 00:36:41,553 - To tilapia. - Rozumiem. 467 00:37:01,073 --> 00:37:02,532 Wygląd apetycznie. 468 00:37:03,909 --> 00:37:07,412 A to danie z manioku. 469 00:37:08,372 --> 00:37:09,623 Ryba jest z jeziora. 470 00:37:12,834 --> 00:37:14,211 Mamy niedzielę, 471 00:37:14,294 --> 00:37:19,049 co przypomina mi o tradycji w mojej rodzinnej Georgii w Stanach. 472 00:37:19,841 --> 00:37:24,680 Gdy byłem mały, każdej niedzieli po mszy 473 00:37:25,264 --> 00:37:29,142 mój ojciec smażył ryby dla wszystkich parafian. 474 00:37:29,726 --> 00:37:34,815 Czasami było nawet spaghetti, 475 00:37:34,898 --> 00:37:37,067 czyli makaron z sosem pomidorowym. 476 00:37:37,150 --> 00:37:41,446 Dlatego jedzenie w każdą niedzielę smażonej ryby z pomidorami 477 00:37:41,530 --> 00:37:44,241 jest mi bardzo bliskie. 478 00:37:44,324 --> 00:37:47,369 To jedna z moich ulubionych niedzielnych potraw. 479 00:37:47,452 --> 00:37:48,996 Lepiej być nie mogło. 480 00:38:02,801 --> 00:38:06,138 - Smakuje idealnie. - Tak. Bardzo pyszne. 481 00:38:09,683 --> 00:38:10,642 Niebo w gębie. 482 00:38:12,561 --> 00:38:16,815 Uważam, że smażona ryba, pomidory 483 00:38:17,774 --> 00:38:20,861 i odrobina pieprzu to najlepsze możliwe połączenie. 484 00:38:40,630 --> 00:38:45,010 Aby poznać Benin, trzeba zrozumieć drzemiącą w nim siłę. 485 00:38:45,093 --> 00:38:48,513 Nikt lepiej o tym nie opowie niż miejscowy artysta. 486 00:38:49,097 --> 00:38:52,809 Przemierzałem pokrytą kurzem drogę w stołecznym Porto-Novo, 487 00:38:52,893 --> 00:38:55,270 by spotkać się z Romualdem Hazoumè. 488 00:38:57,981 --> 00:39:00,275 {\an8}Jesteś znany na całym świecie, 489 00:39:00,359 --> 00:39:02,986 ale pozostałeś w rodzinnym mieście. 490 00:39:03,070 --> 00:39:07,115 Nie wyjechałem stąd, bo i po co? Do nowojorskich wieżowców? 491 00:39:08,367 --> 00:39:10,869 Takie rzeczy nie są dla mnie. 492 00:39:10,952 --> 00:39:13,538 Nie wyjechałem, bo wiem, skąd pochodzę. 493 00:39:13,622 --> 00:39:17,167 Podstawą sztuki Romualda są pojemniki na benzynę 494 00:39:17,250 --> 00:39:20,712 i codzienne życie, które obserwowałem w Beninie. 495 00:39:22,381 --> 00:39:27,969 Wyznacza tak granice między przeszłością a trudami współczesności. 496 00:39:29,304 --> 00:39:30,931 To moja pracownia. 497 00:39:31,807 --> 00:39:35,018 To też pokazuje sposób, w jaki udaje nam się przetrwać. 498 00:39:40,357 --> 00:39:42,651 Naszym sąsiadem jest Nigeria. 499 00:39:43,985 --> 00:39:49,449 W Nigerii produkuje się benzynę, która jest przywożona na granicę. 500 00:39:49,533 --> 00:39:52,244 My również pojawiamy się na granicy, 501 00:39:52,327 --> 00:39:55,580 odbieramy benzynę i sprzedajemy w Beninie. 502 00:40:03,338 --> 00:40:07,843 Wszyscy, którzy się tym zajmują, mają własne zapasy kanistrów. 503 00:40:09,261 --> 00:40:15,142 Możesz spotkać gościa w samochodzie z 2500 litrami paliwa. 504 00:40:15,225 --> 00:40:18,019 - Niesamowite. - Tyloma, ile zdoła wcisnąć. 505 00:40:18,103 --> 00:40:19,312 To niebezpieczne. 506 00:40:19,396 --> 00:40:24,484 Miesięcznie przez wybuchy ginie nawet 100 osób. 507 00:40:29,030 --> 00:40:34,786 Co mają symbolizować te kanistry w połączeniu z Beninem? 508 00:40:35,912 --> 00:40:37,831 Chcę pokazać… 509 00:40:39,875 --> 00:40:42,544 całemu światu, że to twardzi ludzie. 510 00:40:43,712 --> 00:40:46,173 Szanujmy ich. Chcą tylko przeżyć. 511 00:40:48,175 --> 00:40:52,512 Fascynuje mnie to, że to gotowe przedmioty, 512 00:40:53,013 --> 00:40:56,349 w których łatwo jednak dostrzec twarze. 513 00:40:57,684 --> 00:40:59,019 Słyszę ich głos. 514 00:41:01,396 --> 00:41:06,943 Wiem, że w ramach swojej twórczości podejmujesz też temat kuchni. 515 00:41:07,027 --> 00:41:08,904 Często o tym myślę. 516 00:41:08,987 --> 00:41:14,534 Musimy zrozumieć, skąd pochodzimy, aby w pełni odkryć samych siebie. 517 00:41:14,618 --> 00:41:18,497 Historia kuchni to też opowieść o nas. 518 00:41:18,580 --> 00:41:22,167 - Nie zapominajcie, jacy jesteśmy silni. - Tak. 519 00:41:22,250 --> 00:41:26,630 Dlatego Jorubowie padali ofiarami handlarzy. 520 00:41:26,713 --> 00:41:30,008 Byliśmy silni i mogliśmy pracować. 521 00:41:30,091 --> 00:41:31,593 A oprócz tego? 522 00:41:31,676 --> 00:41:35,263 - Zawłaszczono naszą medycynę i kuchnię. - I kulturę. 523 00:41:37,015 --> 00:41:39,351 - Wiesz, co tu często mawiamy? - Tak? 524 00:41:39,434 --> 00:41:44,773 „Powiedz mi, co jesz, a powiem ci, skąd pochodzisz”. 525 00:41:45,899 --> 00:41:48,985 Przyznam, że strasznie zgłodniałem. 526 00:41:49,778 --> 00:41:53,114 A zaserwowane potrawy oparte były na przepisach, 527 00:41:53,198 --> 00:41:57,536 które znały tylko kobiety z małych wiosek wokół Porto-Novo. 528 00:42:01,998 --> 00:42:03,458 To nie koniec. 529 00:42:04,167 --> 00:42:05,627 Wspaniały widok. 530 00:42:06,920 --> 00:42:08,046 O Boże. 531 00:42:08,838 --> 00:42:12,008 W życiu nie widziałem tak wielu wspaniałych rzeczy. 532 00:42:12,092 --> 00:42:16,763 To potrawy, którymi raczyliśmy się przed epoką niewolnictwa. 533 00:42:16,846 --> 00:42:20,600 Przygotowywaliśmy to wszystko, zanim schwytano pierwszego z nas. 534 00:42:21,434 --> 00:42:25,772 Jeśli chcesz czegoś spróbować, daj znać. 535 00:42:25,855 --> 00:42:27,524 Tu mamy ata tchitchi. 536 00:42:29,234 --> 00:42:30,068 Spróbuj. 537 00:42:34,072 --> 00:42:37,284 - Jak podziękować w waszym języku? - Awanou ka ka. 538 00:42:40,996 --> 00:42:42,747 - Nieźle. - Ujdzie. 539 00:42:43,290 --> 00:42:44,124 Pyszne. 540 00:42:44,207 --> 00:42:45,250 - Ale… - Tak? 541 00:42:45,333 --> 00:42:47,419 - To fasola czy groch? - Fasola. 542 00:42:49,254 --> 00:42:51,840 Widzę też fasolę nakrapianą. 543 00:42:52,549 --> 00:42:54,843 Poproszę to z prosem. 544 00:42:55,927 --> 00:42:57,637 - Mogę podać? - Jasne. 545 00:42:59,973 --> 00:43:00,807 Dziękuję. 546 00:43:00,890 --> 00:43:04,477 - To tylko dla walczących. - Jestem wojowniczką. 547 00:43:04,561 --> 00:43:07,480 - Amazonką. - Ty akurat o tym wiesz. 548 00:43:11,192 --> 00:43:15,822 No dobrze, to przejdźmy dalej. 549 00:43:16,615 --> 00:43:18,783 Podaj mangni mangni. 550 00:43:20,201 --> 00:43:21,745 Jest przepyszne. 551 00:43:24,873 --> 00:43:26,625 Spróbujcie. 552 00:43:34,132 --> 00:43:39,179 - W środku chyb mamy sardelę? - Tak, są tam kawałki ryby. 553 00:43:40,305 --> 00:43:42,390 Wielowymiarowy smak. 554 00:43:42,474 --> 00:43:44,100 Całkiem ostra potrawa. 555 00:43:44,184 --> 00:43:47,187 Świetna konsystencja. No i ta ryba w środku. 556 00:43:47,270 --> 00:43:51,775 - Tak, pikantny smak jest kluczowy. - Wszystko świetnie doprawione. 557 00:43:51,858 --> 00:43:56,529 - Mimo ostrości czuć każdą nutę smakową. - O to chodzi. 558 00:44:00,784 --> 00:44:05,497 Wiem, że nie bez powodu prezentujesz nam waszą kuchnię. 559 00:44:05,580 --> 00:44:11,127 Podobnie jak w swojej twórczości skupiasz się na życiu przed niewolnictwem. 560 00:44:11,211 --> 00:44:12,045 Tak. 561 00:44:12,128 --> 00:44:17,801 Podkreślasz, że mieliśmy bogatą kulturę, sztukę i kuchnię 562 00:44:17,884 --> 00:44:19,761 już długo wcześniej. 563 00:44:20,470 --> 00:44:27,310 Pochodzę z Beninu, ale nie poznałam tych tradycyjnych dań. 564 00:44:27,394 --> 00:44:28,561 Aż do teraz. 565 00:44:28,645 --> 00:44:31,064 Myślisz, że zapominamy o tradycjach? 566 00:44:31,147 --> 00:44:32,607 - Tak. - Ja też. 567 00:44:32,691 --> 00:44:33,858 Jak najbardziej. 568 00:44:33,942 --> 00:44:36,361 - Dotyczące tego. - Naszej kuchni. 569 00:44:38,238 --> 00:44:41,700 - Tu mamy… - Ayiman. 570 00:44:41,783 --> 00:44:43,451 - Tak, ayiman. - Pycha. 571 00:44:43,535 --> 00:44:48,206 - Ayiman. - Przypomina mi o moich przodkach. 572 00:44:49,165 --> 00:44:50,959 - Proszę. - Chętnie. 573 00:44:51,042 --> 00:44:53,378 - Dzięki. - To ryba, choć nie tylko. 574 00:44:53,461 --> 00:44:55,672 Widzę, że jest tam coś jeszcze. 575 00:44:55,755 --> 00:44:56,923 - Sos. - Tak. 576 00:44:57,549 --> 00:45:00,510 Prosto na talerz. Śmiało. 577 00:45:01,052 --> 00:45:03,847 - Rybie głowy. - Chętnie się poczęstuję. 578 00:45:04,639 --> 00:45:09,602 - Najlepsze są delikatne policzki. - Kan nan będzie idealnie pasować. 579 00:45:12,188 --> 00:45:13,148 Spójrzcie. 580 00:45:17,068 --> 00:45:19,112 Kan nan to sorgo. 581 00:45:19,654 --> 00:45:21,948 To chyba moje ulubione. 582 00:45:23,658 --> 00:45:28,288 - Sfermentowane. Pyszne, co nie? - Wspaniałe uczucie cierpkości. 583 00:45:28,997 --> 00:45:30,623 Przepyszna ryba. 584 00:45:37,380 --> 00:45:38,548 - Karelle? - Tak? 585 00:45:38,631 --> 00:45:44,429 To, co sprawia, że jest to ważna i magiczna chwila, 586 00:45:44,512 --> 00:45:47,849 to właśnie to miejsce. 587 00:45:47,932 --> 00:45:49,058 Istny obłęd. 588 00:45:49,142 --> 00:45:51,060 To dom twoich dziadków. 589 00:45:51,144 --> 00:45:56,024 Romuald poznał moją babcię. Mieszkała w domu obok. 590 00:45:56,107 --> 00:46:00,779 - Dowiedziałaś się dzisiaj? - Gdy tu przyjechaliśmy i się rozejrzałam. 591 00:46:00,862 --> 00:46:04,407 - Poznałam tę okolicę. - Niewiarygodne. 592 00:46:04,491 --> 00:46:10,288 Rozmawialiśmy dziś o więzach rodzinnych, bratankach i siostrzenicach. 593 00:46:10,371 --> 00:46:15,126 To niewidoczny element naszej kultury. 594 00:46:15,210 --> 00:46:18,338 Ja też wychowywałem się w duchu tego, 595 00:46:18,421 --> 00:46:23,051 że czułem więź ze wszystkimi z okolicy i z kościoła. 596 00:46:23,134 --> 00:46:29,140 Wszyscy też mieli niepisane prawo do dyscyplinowania mnie. 597 00:46:29,224 --> 00:46:33,895 - Tak samo jest tutaj. - Jest to obecne tylko w naszej kulturze. 598 00:46:33,978 --> 00:46:35,313 - Tak. - Prawda? 599 00:46:35,396 --> 00:46:37,106 Nie jest to przenośnią. 600 00:46:37,690 --> 00:46:39,609 Naprawdę jesteś stąd. 601 00:46:39,692 --> 00:46:44,197 To magiczna więź. Patrzę na was jak na partnerów. 602 00:46:44,280 --> 00:46:48,284 - No tak! - Wiesz, że tutaj jest twój dom. 603 00:46:48,368 --> 00:46:54,290 Nie mów ciągle, że to nasz dom. To także twój dom. 604 00:46:54,374 --> 00:46:55,291 Nasz dom. 605 00:46:55,375 --> 00:46:57,418 - Tak. - My go tworzymy. 606 00:46:57,502 --> 00:46:58,628 Dzięki kuchni 607 00:46:58,711 --> 00:47:04,300 możemy zrozumieć, że więcej nas łączy, niż dzieli. 608 00:47:07,178 --> 00:47:11,266 Łączy nas to, co razem jemy i odkrywamy. 609 00:47:11,349 --> 00:47:13,059 - Dzielimy to. - Tak. 610 00:47:14,102 --> 00:47:18,481 Dzięki temu wiemy, kim jesteśmy i co nas łączy. 611 00:47:20,567 --> 00:47:25,280 Nasz kolejny cel to Ouidah. Dlaczego to miejsce jest tak ważne? 612 00:47:26,030 --> 00:47:27,365 Ouidah? 613 00:47:28,032 --> 00:47:29,534 Powiem tak. 614 00:47:30,451 --> 00:47:34,455 To miejsce, z którego byli zabierani. 615 00:47:37,125 --> 00:47:40,920 Nie wiedząc, dokąd płyną. 616 00:47:46,593 --> 00:47:49,762 Znajduje się tam Brama Bez Powrotu. 617 00:47:51,431 --> 00:47:53,308 My mamy szansę na powrót. 618 00:47:53,391 --> 00:47:57,520 To właśnie teraz robimy. To nasz powrót. 619 00:49:29,445 --> 00:49:31,447 {\an8}DRZEWO POWROTU 620 00:50:16,117 --> 00:50:20,246 Woda wylewana na stopnie, by schłodzić stopy. 621 00:50:22,081 --> 00:50:23,041 Sodabi… 622 00:50:25,376 --> 00:50:27,837 dla pożywienia i czci. 623 00:50:35,887 --> 00:50:40,266 Oto koniec ich marszu… 624 00:50:41,893 --> 00:50:43,561 i początek podróży. 625 00:50:44,437 --> 00:50:49,609 Niewolnicy i ci, który mieli dopiero nimi zostać, 626 00:50:49,692 --> 00:50:51,486 maszerowali tą trasą. 627 00:50:53,112 --> 00:50:59,744 Na końcu znajdowały się baraki. Zagrody, w których ich przetrzymywano. 628 00:51:01,245 --> 00:51:06,334 Nie mogli się ze sobą porozumieć. Byli rozdzieleni od bliskich. 629 00:51:07,210 --> 00:51:10,713 Trzymano ich w mroku, by ich zdezorientować. 630 00:51:12,340 --> 00:51:14,258 Niektórzy ginęli już wtedy. 631 00:51:15,051 --> 00:51:16,844 Ci, których spotykał taki los, 632 00:51:17,845 --> 00:51:21,307 kończyli w tym masowym grobie. 633 00:51:22,266 --> 00:51:27,522 Pod nami leżą całe rzesze tych, którzy zmarli już tutaj. 634 00:51:29,273 --> 00:51:34,946 Ale przybyliśmy tu, by porozmawiać również o przetrwaniu. 635 00:51:35,696 --> 00:51:41,202 Ludzie, którzy nas niewolili, znali poszczególne kultury. 636 00:51:42,036 --> 00:51:47,041 Wiedzieli, że niektórzy z nich żywili się ryżem, więc go przywozili. 637 00:51:47,125 --> 00:51:52,588 Jamsy, groch, fasolę zwykłą i nakrapianą, bób. 638 00:51:52,672 --> 00:51:57,677 Wszystkie te rzeczy przybyły razem z nami. 639 00:51:57,760 --> 00:51:58,678 Tak. 640 00:51:58,761 --> 00:52:03,349 W ten sposób ich kuchnia połączyła się z naszą. 641 00:52:04,684 --> 00:52:08,104 Taka podróż trwała miesiącami. 642 00:52:08,187 --> 00:52:09,689 Zgadza się. 643 00:52:10,648 --> 00:52:13,776 I żeby ją przeżyć, 644 00:52:13,860 --> 00:52:19,615 jak trzeba było się odżywiać, by zachować choć minimalne zdrowie? 645 00:52:19,699 --> 00:52:24,287 Było to coś znane jako „papka ślinowa”. Już sama nazwa jest odpychająca. 646 00:52:24,954 --> 00:52:31,544 Była to mąka wymieszana z olejem palmowym i pieprzem. 647 00:52:31,627 --> 00:52:34,046 Były tego różne odmiany. 648 00:52:35,548 --> 00:52:39,886 Jedyna siła, jaką dysponował dopiero co zniewolony człowiek, 649 00:52:39,969 --> 00:52:41,262 była odmowa. 650 00:52:41,345 --> 00:52:44,724 - Właśnie. - Mogli się na to nie zgodzić. 651 00:52:45,808 --> 00:52:47,852 Odmówić jedzenia. 652 00:52:48,603 --> 00:52:53,316 Wynaleziono więc upiorne narzędzie, znane jako speculum oris. 653 00:52:54,108 --> 00:52:57,904 Służyło ono do przymusowego karmienia opornych. 654 00:52:57,987 --> 00:53:01,449 A ludzie opierali się na każdym kroku. 655 00:53:02,617 --> 00:53:04,702 Podoba mi się ta idea… 656 00:53:05,870 --> 00:53:11,709 odmówienia sobie jedzenia 657 00:53:11,792 --> 00:53:15,463 jako sposobu na odzyskanie władzy nad swoim życiem. 658 00:53:15,546 --> 00:53:17,590 - I możliwości odmowy. - Tak. 659 00:53:17,673 --> 00:53:20,134 - Można było się sprzeciwić. - Tak. 660 00:53:21,594 --> 00:53:25,097 I właśnie takie cechy również ty masz we krwi. 661 00:53:25,181 --> 00:53:26,015 Wiem. 662 00:53:30,561 --> 00:53:32,605 Jak się czujesz w tym miejscu? 663 00:53:36,609 --> 00:53:41,155 Mówiła pani, że żadna ilość przeczytanych książek 664 00:53:41,239 --> 00:53:43,282 czy przeprowadzonych badań 665 00:53:44,325 --> 00:53:48,579 nie zilustruje w pełni horroru, którym naznaczona była taka podróż 666 00:53:48,663 --> 00:53:52,541 albo marsz po tych czerwonych, glinianych drogach. 667 00:53:54,335 --> 00:53:57,338 Poznaję tę czerwień. 668 00:53:58,631 --> 00:54:01,425 Chwalimy się taką samą gliną w Georgii. 669 00:54:02,009 --> 00:54:06,097 A gdy mówimy o tej pełnej cierpień podróży… 670 00:54:08,057 --> 00:54:14,355 sporo w niej okrucieństwa, o którym pani wspomniała. 671 00:54:15,940 --> 00:54:19,026 Ale ma ona także drugie oblicze. 672 00:54:19,819 --> 00:54:24,198 Oblicze, na którym chcę się teraz skupić. 673 00:54:25,449 --> 00:54:28,411 Jest to opowieść o naszej wytrwałości. 674 00:54:38,004 --> 00:54:39,046 Jak się tu czuję? 675 00:54:41,048 --> 00:54:46,387 Pierwszy raz w życiu mogłem spotkać się z przodkami. 676 00:54:50,308 --> 00:54:52,685 I cieszę się, że mogę im podziękować. 677 00:54:55,646 --> 00:54:57,606 I że wreszcie… 678 00:55:00,401 --> 00:55:02,236 ja mogę wrócić z nimi do domu… 679 00:55:07,700 --> 00:55:09,535 a oni mogą powrócić do swojego. 680 00:55:10,328 --> 00:55:11,370 Właśnie. 681 00:55:14,957 --> 00:55:16,834 To prawda. Chodź do mnie. 682 00:55:21,505 --> 00:55:24,008 Już dobrze. 683 00:55:24,800 --> 00:55:27,386 Możesz być z siebie dumny. 684 00:55:28,804 --> 00:55:30,765 - Dziękuję. - Nie zakładaj ich. 685 00:55:31,891 --> 00:55:32,850 Dziękuję. 686 00:55:49,325 --> 00:55:55,289 Zrealizowałeś swój cel, kochany. Nie tłum w sobie emocji. 687 00:55:58,042 --> 00:55:59,377 Spokojnie. 688 00:56:07,510 --> 00:56:10,221 Oddychaj. 689 00:56:30,199 --> 00:56:32,243 Uroniono tu morze łez. 690 00:56:37,289 --> 00:56:41,377 Ponad milion ludzi przeszło przez te bramy, 691 00:56:42,461 --> 00:56:44,588 opuszczając na zawsze swoje domy. 692 00:57:02,231 --> 00:57:05,943 Ale zabrali ze sobą wytrzymałość i odwagę. 693 00:57:12,241 --> 00:57:14,243 Po drugiej stronie oceanu… 694 00:57:16,287 --> 00:57:18,038 w miejscu, które zwę domem… 695 00:57:20,040 --> 00:57:24,378 ich umiejętności i pomysłowość odmieniły amerykańską kuchnię. 696 00:57:56,702 --> 00:58:00,623 Napisy: Krzysiek Igielski