1
00:00:07,757 --> 00:00:08,758
Çocukken
2
00:00:09,551 --> 00:00:11,511
bir gün sonsuza dek sürebilir.
3
00:00:13,430 --> 00:00:17,809
Ergenlikte tek bir yazda
bir ömür geçirmiş gibi hissedilebilir.
4
00:00:19,185 --> 00:00:21,229
Yirmili yaşlar uzadıkça uzar.
5
00:00:22,856 --> 00:00:26,276
Sonra birden
40 yaşına geldiğine inanamaz insan.
6
00:00:27,444 --> 00:00:29,154
Ondan sonra hız hep artar.
7
00:00:30,572 --> 00:00:33,783
Zaman algımız küçük ölçeklerde de bozulur.
8
00:00:33,867 --> 00:00:37,620
"Eğlenirken zaman akar"
ve "Sıkılınca geçmez" gibi cümleleri
9
00:00:37,704 --> 00:00:39,039
biliyor olabilirsiniz.
10
00:00:39,122 --> 00:00:42,375
Araştırmalara göre
esrar zamanı yavaşlatabiliyor,
11
00:00:43,209 --> 00:00:45,670
alkol ve kokainse hızlandırabiliyor.
12
00:00:46,171 --> 00:00:47,797
Bunu müzik de yapabiliyor.
13
00:00:49,549 --> 00:00:52,927
Bekleme müziği
her saniyeyi işkence hâline getirebilir.
14
00:00:53,011 --> 00:00:54,179
Lütfen bekleyiniz.
15
00:00:54,262 --> 00:00:55,430
Ama sessizlik…
16
00:00:58,683 --> 00:00:59,726
…daha kötüdür.
17
00:00:59,809 --> 00:01:03,104
Ben özel olarak
"Neden?" sorusuyla ilgileniyordum.
18
00:01:03,897 --> 00:01:05,065
Harika bir soru.
19
00:01:05,565 --> 00:01:08,902
Çünkü zaman monoton,
hissiz bir tik tak gibi dursa da
20
00:01:09,402 --> 00:01:11,488
öte yandan insana öyle gelmiyor.
21
00:01:12,113 --> 00:01:16,242
Günlerin birbiri ardına
hızla geçtiğini hissediyoruz.
22
00:01:16,326 --> 00:01:19,204
Hafta sonundan hafta sonuna.
Bu sürekli oluyor.
23
00:01:19,287 --> 00:01:23,083
Günlerim daha hızlı geçiyor,
bana öyle geliyor.
24
00:01:23,166 --> 00:01:24,375
Nedenini bilmiyorum.
25
00:01:24,459 --> 00:01:29,047
Neden zamanı tecrübe etme biçimimiz böyle?
26
00:01:29,547 --> 00:01:32,759
Ve ne yapabiliriz de
kontrolü biraz geri kazanabiliriz?
27
00:01:38,765 --> 00:01:41,976
Zamanı incelemek için
sıra dışı şeyler yapmalıyız.
28
00:01:42,060 --> 00:01:44,729
Bunu yaptığımızda
yeni bir dünyaya gireriz.
29
00:01:44,813 --> 00:01:46,523
Zaman ve uzay.
30
00:01:47,941 --> 00:01:51,402
Zamanı yavaşlatmanın
mümkün olduğunu varsayalım.
31
00:01:52,487 --> 00:01:53,947
Veya hızlandırmanın.
32
00:01:55,532 --> 00:01:57,992
"Zaman nedir?" sorusunun
33
00:01:58,535 --> 00:02:00,370
tek bir cevabı yok.
34
00:02:02,580 --> 00:02:09,546
ZAMAN
35
00:02:15,969 --> 00:02:22,100
1962'de genç bir jeolog
Fransız Alpleri'nde geziye çıktı.
36
00:02:23,143 --> 00:02:27,355
Yanında bir ekip vardı
ama daha 23 yaşında olan Michel Siffre
37
00:02:28,314 --> 00:02:30,150
gerçek seyahati tek yapacaktı.
38
00:02:31,651 --> 00:02:34,279
Michel tüm insanlardan uzakta yaşamanın
39
00:02:34,362 --> 00:02:36,865
nasıl bir şey olduğunu görmek istemişti.
40
00:02:36,948 --> 00:02:40,326
Tüm saatlerden,
hatta güneşin doğuşundan ve batışından.
41
00:02:40,410 --> 00:02:43,121
İki ay bir mağarada yaşayarak.
42
00:02:43,204 --> 00:02:47,542
Bu, dışarıdan saatle ilgili
hiçbir işaretin gelmediği durumda
43
00:02:47,625 --> 00:02:52,547
insanın uyku-uyanıklık döngüsüne dair
ilk çalışmalarından biriydi.
44
00:02:53,590 --> 00:02:56,134
Daha sonra verdiği bir röportajda
45
00:02:56,217 --> 00:02:59,220
zamanın ötesinde var olduğunu söyledi.
46
00:02:59,304 --> 00:03:01,681
Zamanın ötesindeydim, ipucu yoktu.
47
00:03:01,764 --> 00:03:04,684
Televizyon, radyo yoktu. Hiçbir şey yoktu.
48
00:03:04,767 --> 00:03:06,019
Saat de yoktu.
49
00:03:07,353 --> 00:03:09,314
Zihnine göre yaşıyorsun.
50
00:03:10,481 --> 00:03:13,568
Michel her uyandığında,
yemek yediğinde ve yattığında
51
00:03:13,651 --> 00:03:16,404
mağaranın girişindeki
arkadaşlarını arıyordu.
52
00:03:17,197 --> 00:03:20,116
Bazen sadece altı saat uyanık kalıp
53
00:03:20,200 --> 00:03:21,284
geri uyuyordu.
54
00:03:21,784 --> 00:03:24,829
Veya aralıksız 27 saat uyanık kalıyordu.
55
00:03:25,538 --> 00:03:30,585
Ama ortalama 24 saatlik
bir uyku-uyanıklık döngüsündeydi.
56
00:03:31,461 --> 00:03:32,795
Kilit bir bilgiydi bu.
57
00:03:33,880 --> 00:03:36,883
Saate dair
dışarıdan gelen ipuçlarından uzakta
58
00:03:37,634 --> 00:03:39,761
vücudu zamanı takip ediyordu.
59
00:03:41,804 --> 00:03:44,182
En eski saatlerimiz
60
00:03:44,766 --> 00:03:45,892
içimizde.
61
00:03:46,851 --> 00:03:49,103
Onlara "sirkadiyen saatler" diyoruz.
62
00:03:49,187 --> 00:03:52,982
"Sirka"nın anlamı "yaklaşık",
"diyen"in anlamıysa "gün".
63
00:03:53,066 --> 00:03:55,818
Çünkü zamanı
24 saatlik ölçekte veriyorlar.
64
00:03:55,902 --> 00:03:56,903
İlginçtir,
65
00:03:56,986 --> 00:04:00,531
vücudumuzdaki hücrelerin çoğunda
sirkadiyen saat var.
66
00:04:01,282 --> 00:04:04,786
Zamanı söyleyecek
özel proteinler üretiyorlar.
67
00:04:05,453 --> 00:04:07,038
Belli bir sınıra ulaşınca…
68
00:04:07,121 --> 00:04:11,376
Bu protein kendi sentezini durdurabiliyor.
69
00:04:12,043 --> 00:04:16,005
Sonra bu proteinler yok ediliyor,
hücre tekrar çalışmaya başlıyor.
70
00:04:16,714 --> 00:04:19,634
Bu döngü 24 saatte bir tekrarlanıyor.
71
00:04:20,218 --> 00:04:23,930
Bu küçük döngülerden
vücudumuzda milyarlarca var.
72
00:04:24,013 --> 00:04:26,557
Ama insan beyninde bir ana saat bulunuyor.
73
00:04:26,641 --> 00:04:31,354
{\an8}Hipotalamusta, suprakiazmatik çekirdek
adlı bölgede yer alıyor.
74
00:04:31,437 --> 00:04:32,814
{\an8}Birçok açıdan
75
00:04:32,897 --> 00:04:37,735
vücudumuzdaki diğer saatlerin
senkronizasyonundan sorumlu.
76
00:04:37,819 --> 00:04:39,904
İncelenen tüm memelilerde
77
00:04:39,988 --> 00:04:42,615
24 saatlik bir iç saat bulunuyor.
78
00:04:43,283 --> 00:04:44,158
Tüm kuşlarda,
79
00:04:44,659 --> 00:04:45,868
sürüngenlerde,
80
00:04:45,952 --> 00:04:47,078
balıklarda
81
00:04:47,161 --> 00:04:48,955
ve böceklerde de.
82
00:04:49,038 --> 00:04:51,874
Hatta beyne bile gerek yok.
83
00:04:51,958 --> 00:04:56,421
Bitkilerde, hatta tek hücreli bakterilerde
sirkadiyen saat bulunuyor.
84
00:04:57,046 --> 00:04:58,464
Bir teoriye göre
85
00:04:58,548 --> 00:05:02,302
milyarlarca yıl önce
ilk yaşam parıltısı ortaya çıktığında
86
00:05:02,385 --> 00:05:06,556
gün içinde bölünen hücreler
güneşin UV ışınlarından zarar görüyordu.
87
00:05:06,639 --> 00:05:11,311
Ama geceleri bölünmeyi
öğrenen hücreler hayatta kaldı.
88
00:05:11,811 --> 00:05:14,188
Başka bir deyişle, zamanı takip etmek
89
00:05:14,272 --> 00:05:16,149
dünyadaki yaşamın evriminde
90
00:05:16,649 --> 00:05:19,110
önemli bir rol oynamış olabilir.
91
00:05:21,612 --> 00:05:24,157
Ama sirkadiyen saatler çok basittir.
92
00:05:24,657 --> 00:05:27,702
Bedensel işlevlerimize ritim sağlarlar.
93
00:05:27,785 --> 00:05:30,705
Beslenme, uyku
ve uyanmamızın zamanını söylerler.
94
00:05:31,205 --> 00:05:32,290
Birkaç şeyin daha.
95
00:05:32,999 --> 00:05:34,625
Ve her gün sıfırlanırlar.
96
00:05:37,295 --> 00:05:41,632
Günlerin, ayların,
yılların geçişindeki zamanı
97
00:05:41,716 --> 00:05:43,968
takip etme becerimizse
98
00:05:44,469 --> 00:05:46,012
bambaşka bir şeydir.
99
00:05:47,096 --> 00:05:50,808
14 Eylül'de bu kez
Michel Siffre'in ekibi onu aradı
100
00:05:51,309 --> 00:05:55,063
ve mağaradaki iki ayının
dolduğunu söyledi.
101
00:05:55,772 --> 00:05:57,482
Siffre bunu şaka sandı.
102
00:05:58,066 --> 00:06:00,693
Onun sayımına göre daha 20 Ağustos'tu.
103
00:06:01,361 --> 00:06:04,447
Vücudu günleri çok iyi takip etmişti
104
00:06:05,156 --> 00:06:08,868
ama aklı koca bir ayı kaçırmıştı.
105
00:06:09,952 --> 00:06:11,662
60 yıl ileriye gidelim.
106
00:06:15,083 --> 00:06:16,626
Mutlu 2020'ler.
107
00:06:16,709 --> 00:06:21,506
Bütün dünya
bir tür izolasyon deneyi yaşadı.
108
00:06:22,965 --> 00:06:26,844
Birleşik Krallık'taki ilk kapanmada
bebeğim altı aylıktı.
109
00:06:26,928 --> 00:06:30,014
Altı ve sekiz yaşlarında
iki çocuğum daha var.
110
00:06:30,098 --> 00:06:31,849
Ve benim zaman tecrübem
111
00:06:31,933 --> 00:06:34,936
günün 24 saat olmasının
çok saçma olduğuydu.
112
00:06:35,019 --> 00:06:38,189
Bana göre zaman çok yavaş ilerliyordu.
113
00:06:39,440 --> 00:06:42,610
"Acaba bu çok daha sık görülen
bir şey mi?" dedim.
114
00:06:42,693 --> 00:06:46,197
Ve Birleşik Krallık'ta
yaklaşık 700 kişiyle bir anket yaptı.
115
00:06:46,697 --> 00:06:51,494
İnsanların çoğunun zaman algısı
büyük bir bozulma göstermişti.
116
00:06:51,577 --> 00:06:52,995
Yüzde 81'inin.
117
00:06:53,496 --> 00:06:57,417
Ve ilginç bir şekilde,
neredeyse eşit bölünmüştü.
118
00:06:57,500 --> 00:07:00,503
Yarısı Ruth gibi
zamanın yavaşladığını hissediyordu.
119
00:07:01,003 --> 00:07:03,673
Diğer yarısı da hızlandığını.
120
00:07:04,173 --> 00:07:09,053
Genellikle sıkılmak,
mutsuz olmak ve bunalmak
121
00:07:09,137 --> 00:07:11,222
koronavirüs döneminde
122
00:07:11,305 --> 00:07:13,307
zamanın yavaşlamasıyla ilişkili.
123
00:07:13,933 --> 00:07:17,353
Diğer ülkelerdeki araştırmalar da
benzer sonuçlar buldu.
124
00:07:17,437 --> 00:07:21,482
Fransa, İtalya ve Arjantin'de var.
Şu anda Irak'ta yapılıyor.
125
00:07:21,566 --> 00:07:24,652
Yani küresel olarak, koronavirüs döneminde
126
00:07:24,735 --> 00:07:28,990
zaman algımızın çok bozulduğunu görüyoruz.
127
00:07:29,073 --> 00:07:31,409
Pandeminin bir gün biteceğini biliyoruz
128
00:07:31,492 --> 00:07:34,203
ama o gün öyle uzak ki
artık yaşadığımız yerin,
129
00:07:34,287 --> 00:07:38,458
hayatımızın, gerçekliğimizin
bu olduğunu düşünmemiz gerekiyor.
130
00:07:39,125 --> 00:07:43,212
Scott Kelly, bu tecrübeye
çoğu kişiden daha hazırlıklıydı.
131
00:07:44,088 --> 00:07:46,382
2015'te uzaya fırlatıldı
132
00:07:46,466 --> 00:07:48,468
ve bir yıl orada kaldı.
133
00:07:48,551 --> 00:07:51,262
NASA tarihinin
en uzun süren insanlı göreviydi.
134
00:07:52,013 --> 00:07:54,557
Dünya'ya bir ulusal kahraman olarak döndü.
135
00:07:55,725 --> 00:07:58,227
Çünkü bir yıl, Dünya'dan 400 km yüksekte
136
00:07:58,311 --> 00:08:02,982
son teknoloji bir alüminyum kutuda
yaşamak için uzun bir süre.
137
00:08:03,983 --> 00:08:08,070
Bilinçli olarak,
uzaydaki günlerimi saymamaya çalıştım.
138
00:08:08,154 --> 00:08:12,533
Çünkü bir yıl gibi bir sürede
sinir bozucu hâle geleceğini biliyordum.
139
00:08:12,617 --> 00:08:14,827
Ama sona yaklaştıkları bir gün
140
00:08:14,911 --> 00:08:17,997
Rus kozmonot Mikhail Kornienko
ona şöyle dedi…
141
00:08:18,080 --> 00:08:19,832
"Scott, günü biliyor musun?"
142
00:08:19,916 --> 00:08:22,919
Uzayda sadece 10 günümüz kalmışken.
143
00:08:23,586 --> 00:08:26,506
Ondan sonra her gün
kalan gün sayısını sordu.
144
00:08:26,589 --> 00:08:29,800
10'dan sıfıra kadar saydı.
145
00:08:29,884 --> 00:08:33,346
Beni biraz deli etti
çünkü bunu planlamıyordum.
146
00:08:33,429 --> 00:08:36,015
Astronot olmadan
147
00:08:36,098 --> 00:08:38,017
veya pandemi yaşamadan da
148
00:08:38,726 --> 00:08:42,396
stresin zamanı uzatabileceğini biliriz.
149
00:08:44,732 --> 00:08:48,611
Mesela duyguların zaman algımızı
çok bozduğunu biliyoruz.
150
00:08:48,694 --> 00:08:52,865
Aslında sirkadiyen saatimizi etkilemezler
151
00:08:52,949 --> 00:08:56,911
ama beynimizde
başka türde bir saat daha var sanki.
152
00:08:56,994 --> 00:09:00,831
Bizim için zamanı izleyen,
kronometre gibi bir şey.
153
00:09:00,915 --> 00:09:04,502
Ama bu kronometre, makine değil.
154
00:09:04,585 --> 00:09:06,712
Daha çok insan gibi.
155
00:09:08,047 --> 00:09:12,093
Sıkıldığında ya da yalnızken
takıntılı biçimde her atışı sayıyor.
156
00:09:13,010 --> 00:09:16,389
Çok stresli olduğunda
bazılarını iki kez bile sayabiliyor.
157
00:09:17,265 --> 00:09:21,185
Tam tersine biz meşgul, rahat, sosyalken
158
00:09:21,686 --> 00:09:25,273
zihinlerimiz başka şeyler yapıyor,
bir sürü atışı atlıyoruz,
159
00:09:25,356 --> 00:09:27,775
zaman uçup gidiyormuş gibi geliyor.
160
00:09:29,110 --> 00:09:30,736
Bu fikri çok seviyorum
161
00:09:30,820 --> 00:09:34,865
çünkü beynimizde
saat benzeri bir sistem olması mantıklı.
162
00:09:35,908 --> 00:09:37,868
Ama bu fikrin sorunu şu:
163
00:09:37,952 --> 00:09:41,497
Bu saatin yerini aradığımızda
çok zorlandık.
164
00:09:43,207 --> 00:09:44,917
Onu bulmaya çalıştık.
165
00:09:45,001 --> 00:09:48,963
İnsanları MR cihazına soktuk
ve geçen zamanı saymalarını istedik.
166
00:09:49,046 --> 00:09:52,258
Tutarlı biçimde aktifleşen
tek bir bölge olmadı.
167
00:09:53,342 --> 00:09:57,305
Zaman algımız
beynimizin çeşitli yerlerinde bulunuyor.
168
00:09:57,805 --> 00:10:00,558
Zaman algımızdan bahsediyoruz
169
00:10:00,641 --> 00:10:03,978
ama tabii ki
zamanı tespit eden bir organımız yok.
170
00:10:04,061 --> 00:10:08,232
Onu göremiyoruz, duyamıyoruz,
kokusunu alamıyoruz, ona dokunamıyoruz.
171
00:10:08,316 --> 00:10:11,277
Onu duyularla algılamamızın
doğrudan bir yolu yok.
172
00:10:11,360 --> 00:10:13,571
Yani birçok açıdan, zaman algımız
173
00:10:13,654 --> 00:10:16,574
insan zihninin bir yaratımıdır, inşasıdır.
174
00:10:17,491 --> 00:10:19,660
Yüzyıllar boyunca zamanın,
175
00:10:19,744 --> 00:10:25,416
dışarıda kafamızın içindeki gibi
var olduğunu, geçtiğini sandık.
176
00:10:26,208 --> 00:10:28,252
Başka seçenek düşünmek bile zor.
177
00:10:29,253 --> 00:10:31,756
Ama artık birçok bilim insanı
178
00:10:32,381 --> 00:10:33,341
asıl zamanın
179
00:10:33,424 --> 00:10:36,636
yalnızca küçük bir kısmını
tecrübe ettiğimize inanıyor.
180
00:10:37,678 --> 00:10:39,430
Ve zaman olgusunun
181
00:10:40,014 --> 00:10:42,183
çok daha büyük bir şey olduğuna.
182
00:10:42,725 --> 00:10:45,645
Daha çok uzay gibi bir şey.
183
00:10:47,688 --> 00:10:51,567
Aslında zamanı zaten
uzay olarak düşündüğümüz söylenebilir.
184
00:10:52,276 --> 00:10:54,403
Gerçi bu, kültüre bağlıdır.
185
00:10:54,487 --> 00:10:56,489
Daha doğrusu yazı geleneğine.
186
00:10:57,740 --> 00:11:00,409
Batı'da zamanın
soldan sağa aktığı düşünülür,
187
00:11:00,493 --> 00:11:02,119
sayfadaki kelimeler gibi.
188
00:11:02,203 --> 00:11:05,456
İsrail'de geçmiş sağda,
gelecekse soldadır.
189
00:11:05,539 --> 00:11:07,625
Çünkü İbranice böyle yazılır.
190
00:11:08,125 --> 00:11:09,877
Mandarin dili dikey yazılır.
191
00:11:09,960 --> 00:11:12,797
Bu nedenle geçmiş yukarıda,
gelecekse aşağıdadır.
192
00:11:13,881 --> 00:11:17,093
Ama her yerde
zamanın bir yönünün olduğunu düşünürüz.
193
00:11:17,176 --> 00:11:19,595
Haritadaki koordinatlar gibi.
194
00:11:19,679 --> 00:11:23,099
Uzayda, kesişen doğrularla
kareler oluşturmak gibi.
195
00:11:23,182 --> 00:11:28,813
Bu tarafa giden bir sürü kare var,
şu tarafa da, yukarı da.
196
00:11:28,896 --> 00:11:30,398
Oraya bir an atanabilir.
197
00:11:30,481 --> 00:11:34,652
{\an8}Şu anda bu karedesin,
bu anda şu karedesin.
198
00:11:35,152 --> 00:11:37,905
Yani uzayın üç boyutu varsa
199
00:11:38,781 --> 00:11:41,617
zamanı dördüncüsü olarak düşünebiliriz.
200
00:11:43,244 --> 00:11:45,996
Dört boyutu düşünmek zor.
Zaman da tuhaftır.
201
00:11:46,080 --> 00:11:49,750
Neyse, bu dört boyutu
bir araya getirip uzay-zaman diyoruz.
202
00:11:49,834 --> 00:11:52,753
Uzayla zamanın birlikte
203
00:11:52,837 --> 00:11:57,383
esnek bir kumaş gibi örülmesidir.
204
00:11:58,259 --> 00:12:01,846
Ve bu kumaşın çeşitli yerleri bükülmüştür.
205
00:12:02,346 --> 00:12:05,391
Madde ve enerji, uzayı bükebilir.
206
00:12:05,891 --> 00:12:09,019
Daha da ilginci, zamanı bükebilir.
207
00:12:09,854 --> 00:12:14,066
{\an8}Yani zaman, Dünya'da
uzaydakinden biraz daha yavaştır.
208
00:12:15,067 --> 00:12:18,529
{\an8}Güneş'te uzaydakinden de yavaştır.
209
00:12:19,488 --> 00:12:24,034
{\an8}Zaman, çok yüksek hızlarda da yavaşlar.
210
00:12:25,244 --> 00:12:28,330
Bunlar, biz küçük insanların
hissedemeyeceği kadar
211
00:12:28,414 --> 00:12:30,958
büyük bir ölçekte olur.
212
00:12:31,459 --> 00:12:33,294
Ama 1970'lere gelindiğinde
213
00:12:33,377 --> 00:12:35,713
atom saatlerini icat ettik.
214
00:12:35,796 --> 00:12:38,591
Bunu test edecek kadar hassaslardı.
215
00:12:38,674 --> 00:12:42,136
Onları bir uçağa koyduk
ve Dünya'nın çevresinde uçurduk.
216
00:12:42,803 --> 00:12:45,890
Ve bu saatler, beklendiği gibi
217
00:12:45,973 --> 00:12:49,393
daha az zamanın geçmiş olduğunu söyledi.
218
00:12:51,270 --> 00:12:54,774
Ve yüksek hızlarda
zaman daha yavaş geçiyorsa
219
00:12:55,274 --> 00:12:58,611
insan da daha yavaş yaşlanacaktır.
220
00:12:59,737 --> 00:13:01,697
Örneğin Dünya'nın çevresinde
221
00:13:01,781 --> 00:13:04,283
uzun süre dolaşmış bir astronotsanız
222
00:13:05,451 --> 00:13:08,412
ve sizin gibi
astronot olan ikiz kardeşiniz
223
00:13:08,496 --> 00:13:10,039
yeryüzünde kaldıysa.
224
00:13:10,122 --> 00:13:14,794
Şu anda ondan üç milisaniye daha gencim.
225
00:13:15,294 --> 00:13:18,547
Eskiden yaklaşık altı dakika gençtim.
226
00:13:18,631 --> 00:13:21,884
Artık altı dakika üç milisaniye gencim.
227
00:13:21,967 --> 00:13:24,470
Kazançlı çıktım sanırım.
228
00:13:25,137 --> 00:13:28,724
Ama zaman, uzay gibi bir boyutsa
229
00:13:29,558 --> 00:13:32,937
bu, akla büyük bir soruyu getiriyor.
230
00:13:33,562 --> 00:13:37,650
Uzayda istediğimiz yöne, sağa da sola da
gidebileceğimizi biliyoruz.
231
00:13:37,733 --> 00:13:40,277
Peki niye zamanda
yukarı, aşağı gidemiyorum?
232
00:13:40,361 --> 00:13:42,655
Ya da sonraya ve önceye.
233
00:13:42,738 --> 00:13:46,033
Bu çok karmaşık ve ilginç bir soru.
234
00:13:46,116 --> 00:13:49,829
Çünkü bildiğimiz kadarıyla
zamanda geri gitmek mümkün değil.
235
00:13:50,412 --> 00:13:54,208
Ama etrafımızdaki uzay da,
önümüz ve arkamız da
236
00:13:54,291 --> 00:13:57,461
oturduğumuz yer kadar gerçekse
237
00:13:57,962 --> 00:14:02,800
{\an8}o zaman geçmiş ve gelecek,
şimdi kadar gerçek olmalıdır.
238
00:14:03,509 --> 00:14:06,804
{\an8}Hepsi zaten kaydedilmiş gibi.
239
00:14:07,596 --> 00:14:09,306
Yaşanmış şeyler.
240
00:14:09,390 --> 00:14:12,852
-"Eğlenirken zaman akar."
-Henüz yaşanmamış şeyler.
241
00:14:12,935 --> 00:14:14,937
…bence en güzel kutlama yılbaşı.
242
00:14:15,020 --> 00:14:19,441
Hepsinin şimdi yaşandığını söyleyemeyiz
çünkü şimdi olan tek şey şimdidir.
243
00:14:20,401 --> 00:14:24,113
Kullanacağımız kelimeleri bile
tam olarak bilemiyoruz.
244
00:14:24,905 --> 00:14:26,282
{\an8}Ama şu söylenebilir:
245
00:14:26,365 --> 00:14:30,160
{\an8}Şimdi yaşanan her şeyin
bir yerde yaşanıyor olması gibi
246
00:14:31,161 --> 00:14:34,331
{\an8}geçmiş ve gelecekteki her şey de
247
00:14:35,165 --> 00:14:37,001
{\an8}bir zamanda yaşanıyor olabilir.
248
00:14:40,504 --> 00:14:43,465
Eksantrik bir genç adam, Albert Einstein
249
00:14:43,966 --> 00:14:46,969
bu teorileri 1905'te üretti.
250
00:14:48,387 --> 00:14:49,972
50 yıl sonra,
251
00:14:50,055 --> 00:14:55,144
ömürlük çalışma arkadaşı
ve dostu Michele Besso öldüğünde
252
00:14:55,227 --> 00:14:57,563
Einstein, ailesine bir mektup yazdı.
253
00:14:58,689 --> 00:15:01,775
"O şimdi bu garip dünyadan göçtü,
254
00:15:01,859 --> 00:15:03,277
benden biraz erken.
255
00:15:04,069 --> 00:15:05,738
Bunun hiçbir anlamı yok.
256
00:15:06,572 --> 00:15:09,992
Bizim gibi fiziğe inananlar bilir ki
257
00:15:10,075 --> 00:15:12,995
geçmiş, şimdi ve gelecek arasındaki ayrım
258
00:15:13,662 --> 00:15:17,625
inatla bizi bırakmayan
bir yanılsamadan ibarettir."
259
00:15:21,086 --> 00:15:25,841
Şimdi, bu zaman fikrini kabullenmek
birkaç sebepten zordur.
260
00:15:26,425 --> 00:15:30,095
Öncelikle bir özgür irade sorunu var.
261
00:15:31,388 --> 00:15:33,390
Gelecek zaten yazıldıysa
262
00:15:34,266 --> 00:15:36,477
ne yaparsak yapalım
263
00:15:37,019 --> 00:15:38,437
bizim elimizde değildir.
264
00:15:38,938 --> 00:15:42,066
Kayıt zaten bunun olacağını biliyordu.
265
00:15:43,275 --> 00:15:45,235
Epey iç karartıcı bir şey.
266
00:15:46,570 --> 00:15:49,323
Uçaklara saatler koyup
267
00:15:49,406 --> 00:15:51,575
zamanın büküldüğünü kanıtlasak da
268
00:15:51,659 --> 00:15:54,745
o uçakları geçmişe
veya geleceğe gönderemiyoruz.
269
00:15:54,828 --> 00:15:56,997
Bu yüzden geçmişin veya geleceğin
270
00:15:57,081 --> 00:15:59,708
gerçek olduğunu kanıtlayamıyoruz.
271
00:16:00,209 --> 00:16:03,462
Hatta bunun anlamını
kafamızda canlandıramıyoruz bile.
272
00:16:04,463 --> 00:16:08,550
Birçok video ve belgesel
bunu anlamamıza yardımcı olmayı denedi.
273
00:16:08,634 --> 00:16:10,511
Çeşitli metaforlar kullandılar.
274
00:16:10,594 --> 00:16:12,262
Örneğin DVD kaydı,
275
00:16:12,972 --> 00:16:15,641
plak kaydı veya…
276
00:16:15,724 --> 00:16:17,184
Ekmek.
277
00:16:17,267 --> 00:16:21,063
Ama aslında
bunu hayal etmeye çalışmak boşuna.
278
00:16:21,146 --> 00:16:26,694
Biz, geceyi gündüzden ayırmayı öğrenen
tek hücreli organizmalardan evrimleştik.
279
00:16:27,236 --> 00:16:30,614
Bir noktada da
kendi zaman algımızı geliştirdik.
280
00:16:30,698 --> 00:16:33,534
Çünkü bunun da
hayatta kalmamıza yardımı dokundu.
281
00:16:34,034 --> 00:16:37,371
Ve bu, zamana açılıp açılacak tek kapımız.
282
00:16:38,747 --> 00:16:40,499
Tek bir kapı da yok.
283
00:16:40,582 --> 00:16:43,252
Çünkü geçmişin de farkındayız.
284
00:16:44,128 --> 00:16:46,046
O da bambaşka bir zaman algısı.
285
00:16:46,839 --> 00:16:49,258
Birçok açıdan, beynin ana işlevi
286
00:16:49,758 --> 00:16:51,969
geçmişi kullanarak
287
00:16:52,052 --> 00:16:53,762
geleceği tahmin etmektir.
288
00:16:53,846 --> 00:16:56,724
Bunun evrimsel avantajı
289
00:16:56,807 --> 00:16:58,934
elbette çok büyüktür.
290
00:17:00,978 --> 00:17:03,814
Geçmişi düşünerek geleceği hayal etmek.
291
00:17:04,732 --> 00:17:05,858
Gökteki yıldızların
292
00:17:05,941 --> 00:17:09,403
tahmin edilebilir biçimlerde
hareket ettiğini böyle gördük.
293
00:17:10,487 --> 00:17:13,157
Ve izlemek için
saatler, takvimler icat ettik.
294
00:17:14,408 --> 00:17:16,952
Örgütlenmemizi,
295
00:17:17,661 --> 00:17:21,582
koordine olmamızı
ve medeniyetler kurmamızı sağlayan buydu.
296
00:17:22,166 --> 00:17:26,420
Zihinsel zaman yolculuğu yapma becerisi
Homo sapiens'i sapien yapandır.
297
00:17:27,296 --> 00:17:30,591
Ve zamanın,
kolayca bozulabilen bir algı olması
298
00:17:31,091 --> 00:17:32,634
bazı açılardan nimettir.
299
00:17:32,718 --> 00:17:36,138
Çünkü zamanı geçirme tercihimize göre
300
00:17:36,221 --> 00:17:39,016
onu hızlandırıp yavaşlatma gücüne sahibiz.
301
00:17:39,099 --> 00:17:40,684
Hafızamıza bakarız
302
00:17:40,768 --> 00:17:44,313
ve bir zaman diliminde
ne kadar çok anı topladıysak
303
00:17:44,396 --> 00:17:47,733
o zaman diliminin
o kadar uzun sürdüğüne inanırız.
304
00:17:48,525 --> 00:17:49,651
Michel Siffre
305
00:17:49,735 --> 00:17:52,946
mağarada sadece bir ay geçirdiğini sandı
306
00:17:53,030 --> 00:17:56,283
çünkü depolamaya değecek
daha az anısı vardı.
307
00:17:57,076 --> 00:17:59,161
Daha sonra bir röportajında
308
00:17:59,244 --> 00:18:03,415
"Gece etrafını sarınca
hafızan zamanı kaydetmiyor.
309
00:18:03,499 --> 00:18:04,583
Unutuyorsun" dedi.
310
00:18:05,084 --> 00:18:09,004
İnsan, yaşı büyüyüp
meşguliyeti artınca, rutine girince de
311
00:18:09,922 --> 00:18:11,381
unutabilir.
312
00:18:11,465 --> 00:18:14,510
Sırf e-postalar bile sürekli meşgul eder.
313
00:18:14,593 --> 00:18:16,553
O tak tak tempo
314
00:18:16,637 --> 00:18:19,640
zamanın çok sıkıştırılmış gibi
gelmesine sebep olur.
315
00:18:21,183 --> 00:18:22,601
Ama çoğu kişiye
316
00:18:23,102 --> 00:18:26,105
en uzun dönem çocukluklarıymış gibi gelir.
317
00:18:26,688 --> 00:18:30,275
Çocuklukta birçok yeni beceri öğreniliyor.
318
00:18:30,359 --> 00:18:32,945
Sosyalleşmek ve oynamak öğreniliyor.
319
00:18:33,028 --> 00:18:35,989
Okuldan da birçok eğitim bilgisi alınıyor.
320
00:18:36,073 --> 00:18:39,451
Bence zamanın hızlı
veya yavaş geçtiğini sanmanın
321
00:18:39,535 --> 00:18:41,829
neleri fark ettiğimizle ilgisi var.
322
00:18:41,912 --> 00:18:44,748
Çocuklar her şeyi fark eder.
Anın içindelerdir.
323
00:18:44,832 --> 00:18:47,626
Ve her anın önemli olduğu bir süreç,
324
00:18:47,709 --> 00:18:51,421
daha uzun bir zaman dilimi gibi gelir,
her şeyi yavaşlatır.
325
00:18:52,256 --> 00:18:55,968
Hatta araştırmalara göre
sırf doğada olmak bile
326
00:18:57,094 --> 00:18:59,221
zamanın daha yavaş geçmesini sağlar.
327
00:19:04,518 --> 00:19:07,437
Öte yandan sosyal olmak
zamanı hızlandırabilir.
328
00:19:07,521 --> 00:19:10,274
Çalışmamda görmek istediğim
şeylerden biri de
329
00:19:10,357 --> 00:19:14,820
Covid sonucunda Birleşik Krallık'ta
neyin gerçekten değiştiğiydi.
330
00:19:14,903 --> 00:19:17,489
Arkadaşlarımızla,
ailemizle sosyalleşemedik.
331
00:19:17,573 --> 00:19:19,241
Parkta buluşamadık.
332
00:19:19,324 --> 00:19:22,369
İncelediğim belki de en ilginç değişken
333
00:19:22,452 --> 00:19:25,581
insanların sosyal etkileşimden
duyduğu tatmindi.
334
00:19:25,664 --> 00:19:28,458
Çünkü kaç kişiyle yaşadıkları önemsizdi.
335
00:19:29,501 --> 00:19:33,338
Önemli olan, duydukları sosyal tatmindi.
336
00:19:35,299 --> 00:19:39,052
Ve pandemide kaçırılan onca kutlama.
337
00:19:40,179 --> 00:19:43,140
Yılların geçişini kutlamalarımız
338
00:19:43,682 --> 00:19:46,101
o anda zamanı hızlandırsa da
339
00:19:47,352 --> 00:19:50,772
bizi zamanın geçişini
fark etmeye de zorlar
340
00:19:51,648 --> 00:19:54,151
ve hafızalarımızda belli noktalar yaratır.
341
00:19:56,195 --> 00:19:57,321
Geriye baktığımızda
342
00:19:57,404 --> 00:20:01,783
uzun bir hayat yaşamanın
en iyi yollarından biri olduğunu görürüz.
343
00:20:03,744 --> 00:20:05,621
Uzayda doğum günleri harikadır.
344
00:20:05,704 --> 00:20:08,373
Ama bence en güzel kutlama yılbaşı.
345
00:20:08,457 --> 00:20:12,711
Çünkü her kültürden
herkesin kutladığı bir şey.
346
00:20:14,213 --> 00:20:16,256
Her sene aynı gün
347
00:20:16,340 --> 00:20:18,675
bütün dünya bir araya gelerek
348
00:20:18,759 --> 00:20:21,887
gezegenin Güneş etrafında
yine dönmüş olmasını kutlar.
349
00:20:22,846 --> 00:20:26,099
Zamanın aralıksız ilerleyişinin
adımlarını sayar.
350
00:20:26,975 --> 00:20:29,311
Gelecek şimdiye dolup
351
00:20:30,020 --> 00:20:32,481
uçucu bir şimdiden sonra…
352
00:20:37,986 --> 00:20:39,738
…geçmiş olarak kaybolurken.
353
00:20:41,990 --> 00:20:45,285
O genç jeolog Michel Siffre
354
00:20:45,369 --> 00:20:47,871
1999'da 60 yaşındaydı.
355
00:20:48,538 --> 00:20:51,541
Tanıdık bir hareketle saatini çıkardı,
356
00:20:52,125 --> 00:20:54,962
bir grup muhabirle el sallayarak vedalaştı
357
00:20:55,045 --> 00:20:58,715
ve yeni bir izolasyon deneyi için
bir mağaraya girdi.
358
00:20:59,591 --> 00:21:01,927
Siffre, yeni milenyumu
359
00:21:02,010 --> 00:21:04,638
yerin yaklaşık
900 metre altında karşıladı.
360
00:21:04,721 --> 00:21:06,932
Şampanya ve kaz ciğeriyle.
361
00:21:08,308 --> 00:21:12,437
Ve orada ona şu gerçeği söyleyecek
kimse yoktu: Yerin üstünde
362
00:21:13,563 --> 00:21:15,691
4 Ocak olmuştu bile.
363
00:21:44,553 --> 00:21:49,558
Alt yazı çevirmeni: Hazal Ünlüçay