1
00:00:07,757 --> 00:00:08,758
W dzieciństwie
2
00:00:09,509 --> 00:00:11,511
jeden dzień może trwać wiecznie.
3
00:00:13,430 --> 00:00:16,433
Jako nastolatek możesz przeżyć całe życie
4
00:00:16,516 --> 00:00:17,684
w jedno lato.
5
00:00:19,019 --> 00:00:21,229
Dwudziestka wydaje się nie przemijać.
6
00:00:22,856 --> 00:00:26,276
I nagle nie możesz uwierzyć,
że masz 40 lat.
7
00:00:27,444 --> 00:00:29,154
Potem leci jak z górki.
8
00:00:30,572 --> 00:00:33,783
Poczucie czasu tracimy też na małą skalę.
9
00:00:33,867 --> 00:00:35,452
{\an8}Często mówimy,
10
00:00:35,535 --> 00:00:39,039
{\an8}że czas leci, gdy jest fajnie,
a wlecze się, gdy jest nudno.
11
00:00:39,122 --> 00:00:42,375
Według badań
marihuana spowalnia upływ czasu,
12
00:00:43,209 --> 00:00:45,670
a alkohol i kokaina go przyspieszają.
13
00:00:46,171 --> 00:00:47,797
Tak samo jak muzyka.
14
00:00:49,549 --> 00:00:52,927
Przez tę muzykę
każda sekunda wydaje się torturą.
15
00:00:53,011 --> 00:00:54,220
Nie rozłączaj się.
16
00:00:54,304 --> 00:00:55,430
Ale cisza…
17
00:00:58,683 --> 00:00:59,726
jest gorsza.
18
00:00:59,809 --> 00:01:03,104
Najbardziej interesowało mnie,
dlaczego tak się dzieje.
19
00:01:03,855 --> 00:01:05,023
Dobre pytanie.
20
00:01:05,523 --> 00:01:08,276
Wydaje się, że czas płynie
ciągle tak samo,
21
00:01:08,359 --> 00:01:11,488
ale wcale tego tak nie czuć.
22
00:01:12,113 --> 00:01:15,241
{\an8}Czujemy, że dni galopują.
23
00:01:15,325 --> 00:01:16,242
{\an8}FIZYK TEORETYK
24
00:01:16,326 --> 00:01:19,204
{\an8}Bezustannie od weekendu do weekendu.
25
00:01:19,287 --> 00:01:21,998
{\an8}Moje dni mijają szybciej.
26
00:01:22,082 --> 00:01:23,083
{\an8}ASTRONAUTA
27
00:01:23,166 --> 00:01:24,375
Nie wiem dlaczego.
28
00:01:24,959 --> 00:01:28,838
Więc dlaczego tak doświadczamy czasu?
29
00:01:29,547 --> 00:01:32,675
I jak odzyskać nad nim trochę kontroli?
30
00:01:38,765 --> 00:01:41,976
Żeby badać czas,
trzeba wyjść poza to, co zwyczajne.
31
00:01:42,060 --> 00:01:44,729
Kiedy to zrobimy,
otwiera się nowe królestwo.
32
00:01:44,813 --> 00:01:46,523
Czas i przestrzeń.
33
00:01:47,941 --> 00:01:51,402
Załóżmy, że możemy spowolnić czas.
34
00:01:52,487 --> 00:01:53,947
Albo go przyspieszyć.
35
00:01:55,532 --> 00:01:57,992
Na pytanie: „Co to jest czas?”
36
00:01:58,535 --> 00:02:00,453
nie ma jednej odpowiedzi.
37
00:02:02,622 --> 00:02:09,587
CZAS
38
00:02:15,969 --> 00:02:17,512
W 1962 roku
39
00:02:18,012 --> 00:02:22,100
młody geolog udał się
na wyprawę do francuskich Alp.
40
00:02:23,059 --> 00:02:24,269
Pojechał z zespołem,
41
00:02:24,352 --> 00:02:27,355
{\an8}ale Michel Siffre, zaledwie 23-letni,
42
00:02:28,314 --> 00:02:30,233
sam stawi czoła wyzwaniu.
43
00:02:31,651 --> 00:02:33,236
Michel chciał zobaczyć,
44
00:02:33,319 --> 00:02:36,781
jak to będzie żyć z dala od ludzi,
45
00:02:36,865 --> 00:02:37,866
zegarów,
46
00:02:37,949 --> 00:02:40,243
a nawet wschodów i zachodów słońca,
47
00:02:40,326 --> 00:02:43,121
mieszkając w jaskini przez dwa miesiące.
48
00:02:43,204 --> 00:02:45,290
To było jedno z pierwszych badań
49
00:02:45,373 --> 00:02:47,542
nad cyklem snu i czuwania…
50
00:02:47,959 --> 00:02:49,002
{\an8}NEUROBIOLOG
51
00:02:49,085 --> 00:02:52,547
{\an8}…przy braku sygnałów z zewnątrz
o porze dnia.
52
00:02:53,590 --> 00:02:55,383
Jak to opisał w wywiadzie,
53
00:02:56,259 --> 00:02:59,220
było to istnienie poza czasem.
54
00:02:59,304 --> 00:03:01,681
Byłem poza czasem, bez wskazówek.
55
00:03:01,764 --> 00:03:04,684
Bez telewizji i radia. Niczego.
56
00:03:04,767 --> 00:03:06,019
Bez zegarka.
57
00:03:07,353 --> 00:03:09,314
Żyłem swoim umysłem.
58
00:03:10,481 --> 00:03:13,109
Gdy Michel się budził, jadł i kładł spać,
59
00:03:13,193 --> 00:03:16,404
dzwonił do ekipy przy wejściu do jaskini.
60
00:03:17,197 --> 00:03:20,074
Czasami nie spał przez sześć godzin
61
00:03:20,158 --> 00:03:21,284
i znów zasypiał.
62
00:03:21,784 --> 00:03:24,871
Albo czuwał przez 27 godzin z rzędu.
63
00:03:25,538 --> 00:03:28,416
Ale średnio jego cykl snu i czuwania
64
00:03:28,499 --> 00:03:30,585
trwał około 24 godziny.
65
00:03:31,461 --> 00:03:32,795
To była kluczowa wiedza.
66
00:03:33,880 --> 00:03:36,883
Z dala od wskazówek z zewnątrz,
67
00:03:37,592 --> 00:03:39,928
jego ciało trzymało się cyklu.
68
00:03:41,804 --> 00:03:44,182
Nasze najstarsze zegary
69
00:03:44,766 --> 00:03:45,892
są w nas.
70
00:03:46,851 --> 00:03:49,103
To zegary okołodobowe.
71
00:03:49,187 --> 00:03:52,982
„Circa” oznacza „około”,
a „dian” znaczy „doba,”
72
00:03:53,066 --> 00:03:55,818
bo określają czas w skali 24 godzin.
73
00:03:55,902 --> 00:03:56,903
Co ciekawe,
74
00:03:56,986 --> 00:04:00,531
większość komórek w naszym ciele
ma zegar okołodobowy.
75
00:04:01,282 --> 00:04:04,786
{\an8}Produkują specjalne białka
do wskazywania czasu.
76
00:04:05,453 --> 00:04:07,038
Gdy osiągną pewien limit…
77
00:04:07,121 --> 00:04:11,376
To białko może wyłączyć własną syntezę.
78
00:04:12,043 --> 00:04:14,212
Potem te białka są niszczone,
79
00:04:14,295 --> 00:04:16,005
a komórka znowu odpala zegar.
80
00:04:16,714 --> 00:04:19,634
Ten cykl powtarza się co 24 godziny.
81
00:04:20,218 --> 00:04:23,930
W naszych ciałach
są miliardy tych małych pętli.
82
00:04:24,013 --> 00:04:28,142
Ale w mózgu znajduje się zegar główny,
umiejscowiony w podwzgórzu,
83
00:04:28,226 --> 00:04:31,354
{\an8}w obszarze zwanym
jądrem nadskrzyżowaniowym.
84
00:04:31,437 --> 00:04:34,649
{\an8}To on odpowiada za synchronizację
85
00:04:34,732 --> 00:04:37,735
wszystkich zegarów w naszym ciele.
86
00:04:37,819 --> 00:04:39,904
Każdy znany nam ssak
87
00:04:39,988 --> 00:04:42,615
ma 24-godzinny zegar wewnętrzny.
88
00:04:43,283 --> 00:04:44,575
Każdy ptak
89
00:04:44,659 --> 00:04:45,868
i gad,
90
00:04:45,952 --> 00:04:47,078
każda ryba
91
00:04:47,161 --> 00:04:48,955
i każdy owad.
92
00:04:49,038 --> 00:04:51,874
Właściwie można obyć się bez mózgu.
93
00:04:51,958 --> 00:04:56,421
Zegar okołodobowy mają też rośliny,
a nawet bakterie jednokomórkowe.
94
00:04:57,046 --> 00:04:58,464
Według jednej z teorii
95
00:04:58,548 --> 00:05:02,302
miliardy lat temu,
gdy pojawił się pierwszy przebłysk życia,
96
00:05:02,385 --> 00:05:04,470
komórki dzielące się w ciągu dnia
97
00:05:04,554 --> 00:05:06,556
były uszkadzane przez słońce.
98
00:05:06,639 --> 00:05:09,934
Ale komórki, które nauczyły się
dzielić się w nocy,
99
00:05:10,435 --> 00:05:11,311
przetrwały.
100
00:05:11,811 --> 00:05:14,188
Innymi słowy, odmierzanie czasu
101
00:05:14,272 --> 00:05:16,149
mogło mieć zasadnicze znaczenie
102
00:05:16,649 --> 00:05:19,110
dla ewolucji życia na Ziemi.
103
00:05:21,612 --> 00:05:24,157
Ale zegary dobowe są dość proste.
104
00:05:24,657 --> 00:05:27,702
Nadają rytm funkcjom naszego ciała,
105
00:05:27,785 --> 00:05:30,496
mówiąc nam, kiedy mamy jeść, spać, wstać.
106
00:05:31,205 --> 00:05:32,290
Między innymi.
107
00:05:32,999 --> 00:05:34,625
I codziennie się zerują.
108
00:05:37,295 --> 00:05:40,673
Nasza zdolność do mierzenia
upływającego czasu,
109
00:05:40,757 --> 00:05:42,717
dni, miesięcy
110
00:05:42,800 --> 00:05:43,885
i lat,
111
00:05:44,469 --> 00:05:46,095
to coś zupełnie innego.
112
00:05:47,055 --> 00:05:50,808
Czternastego września
ekipa Michela Siffre’a oznajmiła mu,
113
00:05:51,309 --> 00:05:55,063
że jego dwa miesiące w jaskini
dobiegły końca.
114
00:05:55,772 --> 00:05:57,648
Siffre myślał, że to żart.
115
00:05:58,191 --> 00:06:00,860
Według jego obliczeń
był dopiero 20 sierpnia.
116
00:06:01,361 --> 00:06:04,447
Jego ciało nadążało za kolejnymi dniami,
117
00:06:05,114 --> 00:06:08,868
ale umysł stracił cały miesiąc.
118
00:06:09,952 --> 00:06:11,662
Przewińmy 60 lat do przodu.
119
00:06:15,083 --> 00:06:16,626
Szczęśliwego roku 2020.
120
00:06:16,709 --> 00:06:18,711
Kiedy cały świat doświadczył
121
00:06:19,462 --> 00:06:21,506
eksperymentu izolacyjnego.
122
00:06:22,965 --> 00:06:26,928
{\an8}Gdy w Wielkiej Brytanii wszedł lockdown,
miałam półroczne dziecko,
123
00:06:27,011 --> 00:06:30,014
{\an8}a także sześciolatka i ośmiolatka.
124
00:06:30,098 --> 00:06:32,225
Moje doświadczenie czasu było takie,
125
00:06:32,308 --> 00:06:34,936
że 24 godziny na dobę były absurdalne.
126
00:06:35,019 --> 00:06:38,189
Czas płynął tak wolno.
127
00:06:39,357 --> 00:06:42,568
Zastanawiałam się,
czy to powszechne zjawisko.
128
00:06:42,652 --> 00:06:46,197
Więc przeprowadziła ankietę
wśród 700 osób z całego kraju.
129
00:06:46,697 --> 00:06:51,494
Większość ludzi doświadczyła
znacznych zniekształceń czasu.
130
00:06:51,577 --> 00:06:52,995
Aż 81% z nich.
131
00:06:53,496 --> 00:06:57,458
Co ciekawe, byli równo podzieleni.
132
00:06:57,542 --> 00:07:00,503
Około połowa miała wrażenie,
że czas się wlecze,
133
00:07:01,003 --> 00:07:03,673
a druga połowa, jakby czas przyspieszył.
134
00:07:04,173 --> 00:07:07,510
Na ogół nuda, smutek
135
00:07:07,593 --> 00:07:09,053
i przygnębienie
136
00:07:09,137 --> 00:07:13,307
są związane ze spowolnieniem
upływu czasu podczas pandemii.
137
00:07:13,933 --> 00:07:17,353
Badania w innych krajach
dały podobne wyniki.
138
00:07:17,437 --> 00:07:21,482
We Francji, Włoszech i w Argentynie,
a w Iraku trwają badania.
139
00:07:21,566 --> 00:07:24,652
Właściwie wszędzie mamy do czynienia
140
00:07:24,735 --> 00:07:28,990
ze znacznym zniekształceniem
upływu czasu podczas pandemii.
141
00:07:29,073 --> 00:07:33,244
{\an8}Wiesz, że pandemia kiedyś się skończy,
ale to tak daleka perspektywa,
142
00:07:33,327 --> 00:07:36,247
{\an8}że musisz uznać, że żyjesz teraz,
143
00:07:36,330 --> 00:07:38,458
to twoje życie i rzeczywistość.
144
00:07:39,125 --> 00:07:43,212
Scott Kelly był lepiej przygotowany
na to doświadczenie.
145
00:07:44,088 --> 00:07:46,382
W 2015 roku poleciał w kosmos
146
00:07:46,466 --> 00:07:48,426
i został tam cały rok.
147
00:07:48,509 --> 00:07:51,262
To była najdłuższa załogowa misja NASA.
148
00:07:52,013 --> 00:07:54,557
Wrócił na Ziemię jako bohater.
149
00:07:55,725 --> 00:07:58,895
Bo rok spędzony w zaawansowanej
technologicznie puszce,
150
00:07:59,479 --> 00:08:01,105
400 kilometrów nad Ziemią,
151
00:08:01,939 --> 00:08:02,940
to długo.
152
00:08:03,983 --> 00:08:08,070
Starałem się nie liczyć dni
spędzonych w kosmosie,
153
00:08:08,154 --> 00:08:12,533
bo wiedziałem, że to będzie irytujące.
154
00:08:12,617 --> 00:08:14,827
Ale pewnego dnia pod koniec misji
155
00:08:14,911 --> 00:08:17,997
rosyjski kosmonauta
Michaił Kornijenko zapytał go:
156
00:08:18,080 --> 00:08:19,832
„Wiesz, jaki mamy dzień?”.
157
00:08:19,916 --> 00:08:22,919
Zostało nam wtedy tylko dziesięć dni.
158
00:08:23,586 --> 00:08:26,506
Potem codziennie pytał, ile dni zostało.
159
00:08:26,589 --> 00:08:29,800
Odliczał od dziesięciu do zera.
160
00:08:29,884 --> 00:08:33,346
Trochę mnie to wkurzało,
bo nie taki był mój plan.
161
00:08:33,429 --> 00:08:36,015
Nie musisz być astronautą
162
00:08:36,098 --> 00:08:38,017
ani doświadczyć pandemii,
163
00:08:38,726 --> 00:08:40,603
żeby wiedzieć, że przez stres
164
00:08:40,686 --> 00:08:42,396
czas się dłuży.
165
00:08:44,732 --> 00:08:48,611
Wiemy, że emocje zniekształcają
nasze poczucie czasu.
166
00:08:48,694 --> 00:08:52,865
Nie wpływa to na nasze zegary dobowe,
167
00:08:52,949 --> 00:08:56,911
ale wygląda na to,
że mamy inny zegar w mózgu,
168
00:08:56,994 --> 00:09:00,831
coś w rodzaju stopera,
który świadomie śledzi czas.
169
00:09:00,915 --> 00:09:04,085
Ale stoper w tym przypadku
nie jest maszyną.
170
00:09:04,585 --> 00:09:06,712
Przypomina raczej człowieka.
171
00:09:08,047 --> 00:09:10,049
Gdy się nudzi lub czuje samotność,
172
00:09:10,132 --> 00:09:12,093
obsesyjnie liczy każde uderzenie.
173
00:09:13,010 --> 00:09:16,347
A gdy jest zestresowany,
może nawet liczyć podwójnie.
174
00:09:17,265 --> 00:09:21,602
Z drugiej strony, gdy jesteśmy zajęci,
zrelaksowani i towarzyscy,
175
00:09:21,686 --> 00:09:25,273
nasze umysły robią inne rzeczy,
pomijamy wiele uderzeń
176
00:09:25,356 --> 00:09:27,775
i czas ucieka.
177
00:09:29,110 --> 00:09:30,736
Podoba mi się ten pomysł,
178
00:09:30,820 --> 00:09:34,865
bo to ma sens, że mamy w mózgu
jakiś system zegarowy.
179
00:09:35,908 --> 00:09:37,868
Ale problem polega na tym,
180
00:09:37,952 --> 00:09:41,497
że nie potrafimy zlokalizować tego zegara.
181
00:09:43,207 --> 00:09:44,834
Próbowaliśmy go znaleźć,
182
00:09:44,917 --> 00:09:48,546
prosząc ludzi podczas rezonansu,
żeby odliczali czas.
183
00:09:49,046 --> 00:09:52,258
Ale żaden obszar nie był stale aktywny.
184
00:09:53,342 --> 00:09:54,802
Widocznie poczucie czasu
185
00:09:54,885 --> 00:09:57,305
jest zakorzenione w całym mózgu.
186
00:09:57,805 --> 00:10:00,558
Mówimy o poczuciu czasu,
187
00:10:00,641 --> 00:10:03,978
ale oczywiście nie mamy organu,
który by wyczuwał czas.
188
00:10:04,061 --> 00:10:06,314
Nie widzimy go i nie słyszymy,
189
00:10:06,397 --> 00:10:08,232
nie powąchamy i nie dotkniemy.
190
00:10:08,316 --> 00:10:11,235
Nie ma sposobu, żeby go wyczuć.
191
00:10:11,319 --> 00:10:13,529
W zasadzie nasze poczucie czasu
192
00:10:13,613 --> 00:10:16,574
jest tworem, konstruktem ludzkiego umysłu.
193
00:10:17,491 --> 00:10:19,452
Przez stulecia zakładaliśmy,
194
00:10:19,535 --> 00:10:22,413
że czas jest na zewnątrz.
195
00:10:22,496 --> 00:10:25,625
To tykający zegar,
bo taki mieliśmy jego obraz.
196
00:10:26,208 --> 00:10:28,252
Trudno wyobrazić sobie inną opcję.
197
00:10:29,253 --> 00:10:31,756
Ale teraz wielu naukowców uważa,
198
00:10:32,381 --> 00:10:34,342
że doświadczamy tylko
199
00:10:34,842 --> 00:10:36,427
małego wycinka czasu.
200
00:10:37,678 --> 00:10:39,430
I że rzeczywistość czasu
201
00:10:39,513 --> 00:10:42,016
jest czymś znacznie większym.
202
00:10:42,725 --> 00:10:44,268
Czymś takim jak
203
00:10:44,769 --> 00:10:45,770
przestrzeń.
204
00:10:47,688 --> 00:10:51,567
Poniekąd myślimy o czasie
jak o przestrzeni,
205
00:10:52,276 --> 00:10:54,403
choć to zależy od kultury,
206
00:10:54,487 --> 00:10:56,489
a raczej tradycji pisania.
207
00:10:57,740 --> 00:11:00,409
Na Zachodzie
czas biegnie od lewej do prawej,
208
00:11:00,493 --> 00:11:02,078
jak słowa na stronie.
209
00:11:02,161 --> 00:11:04,038
W Izraelu przeszłość jest po prawej,
210
00:11:04,121 --> 00:11:05,456
a przyszłość po lewej,
211
00:11:05,539 --> 00:11:07,583
bo tak się pisze po hebrajsku.
212
00:11:08,084 --> 00:11:09,960
W mandaryńskim pisze się w pionie
213
00:11:10,044 --> 00:11:11,504
i przeszłość jest w górze,
214
00:11:11,587 --> 00:11:12,838
a przyszłość na dole.
215
00:11:13,839 --> 00:11:17,093
Ale wszędzie uważamy, że czas ma kierunek,
216
00:11:17,176 --> 00:11:19,595
jest jak współrzędne na mapie.
217
00:11:19,679 --> 00:11:23,099
{\an8}Jakbyśmy umieścili siatkę w przestrzeni
218
00:11:23,182 --> 00:11:25,393
z mnóstwem kratek w tę stronę,
219
00:11:25,476 --> 00:11:27,186
w tę stronę
220
00:11:27,269 --> 00:11:28,813
i jeszcze tak.
221
00:11:28,896 --> 00:11:30,481
Potem przypisujemy czas.
222
00:11:30,564 --> 00:11:32,858
{\an8}Jesteś teraz w tym położeniu,
223
00:11:32,942 --> 00:11:34,652
{\an8}a teraz w tym.
224
00:11:35,152 --> 00:11:37,905
Jeśli przestrzeń ma trzy wymiary,
225
00:11:38,739 --> 00:11:41,617
czas można traktować jako czwarty.
226
00:11:43,244 --> 00:11:45,996
Trudno to sobie wyobrazić.
No i czas jest dziwny.
227
00:11:46,080 --> 00:11:49,750
Ale łączymy te cztery wymiary
i mamy czasoprzestrzeń.
228
00:11:49,834 --> 00:11:52,294
Gdzie czas i przestrzeń
229
00:11:52,378 --> 00:11:53,963
splatają się
230
00:11:54,046 --> 00:11:57,299
w jedną, rozciągliwą strukturę.
231
00:11:58,259 --> 00:12:01,846
Która jest wszędzie zniekształcona.
232
00:12:02,346 --> 00:12:05,725
Materia i energia
mogą zakrzywić przestrzeń.
233
00:12:05,808 --> 00:12:09,019
A nawet bardziej dramatycznie,
mogą zakrzywić czas.
234
00:12:09,854 --> 00:12:14,066
{\an8}Na Ziemi czas płynie wolniej
niż w kosmosie.
235
00:12:15,067 --> 00:12:16,318
{\an8}A czas na Słońcu
236
00:12:16,819 --> 00:12:18,404
{\an8}jeszcze wolniej.
237
00:12:19,488 --> 00:12:21,365
{\an8}Ponadto czas zwalnia
238
00:12:21,866 --> 00:12:24,034
{\an8}przy bardzo dużych prędkościach.
239
00:12:25,244 --> 00:12:28,998
To wszystko dzieje się na zbyt dużą skalę,
240
00:12:29,623 --> 00:12:30,958
byśmy mogli to poczuć.
241
00:12:31,459 --> 00:12:33,294
Ale w latach 70. XX wieku
242
00:12:33,377 --> 00:12:35,671
wynaleźliśmy zegary atomowe,
243
00:12:35,755 --> 00:12:38,591
które były na tyle precyzyjne,
żeby to sprawdzić.
244
00:12:38,674 --> 00:12:40,342
Umieściliśmy je w samolocie
245
00:12:40,426 --> 00:12:42,136
i przeleciały dookoła świata.
246
00:12:42,803 --> 00:12:44,263
Rzeczywiście,
247
00:12:44,847 --> 00:12:48,684
zegary wskazały, że minęło mniej czasu.
248
00:12:48,768 --> 00:12:50,853
ZEGARY STRACIŁY 59 ± 10 NANOSEKUND
249
00:12:51,270 --> 00:12:55,107
Skoro czas płynie wolniej
przy większych prędkościach,
250
00:12:55,191 --> 00:12:58,611
człowiek też wolniej się zestarzeje.
251
00:12:59,737 --> 00:13:01,739
Jak wtedy, gdy jesteś astronautą,
252
00:13:01,822 --> 00:13:04,325
który często krąży dookoła planety,
253
00:13:05,451 --> 00:13:08,412
{\an8}a twój brat bliźniak,
który też jest astronautą,
254
00:13:08,496 --> 00:13:09,997
{\an8}zostanie na ziemi.
255
00:13:10,080 --> 00:13:12,666
{\an8}Jestem o trzy milisekundy młodszy
256
00:13:13,375 --> 00:13:14,794
od niego.
257
00:13:15,294 --> 00:13:18,547
{\an8}Kiedyś byłem o sześć minut młodszy,
258
00:13:18,631 --> 00:13:22,843
{\an8}a teraz jestem młodszy
o sześć minut i trzy milisekundy.
259
00:13:22,927 --> 00:13:24,470
Powiększyłem przewagę.
260
00:13:25,137 --> 00:13:28,724
Ale jeśli czas jest wymiarem,
tak jak przestrzeń,
261
00:13:29,558 --> 00:13:32,937
rodzi się ważne pytanie.
262
00:13:33,562 --> 00:13:37,650
Można przesuwać się w prawo i w lewo
w dowolnym kierunku przestrzeni.
263
00:13:37,733 --> 00:13:40,194
Czemu nie można w górę i dół w czasie,
264
00:13:40,277 --> 00:13:42,655
do czasów późniejszych i wcześniejszych?
265
00:13:42,738 --> 00:13:46,033
To bardzo skomplikowane i ciekawe pytanie.
266
00:13:46,116 --> 00:13:49,829
Według naszej wiedzy
nie można cofnąć się w czasie.
267
00:13:49,912 --> 00:13:52,331
Ale jeśli cała przestrzeń wokół nas,
268
00:13:52,414 --> 00:13:54,208
przód i tył,
269
00:13:54,291 --> 00:13:57,878
jest tak samo prawdziwa,
jak miejsce, w którym jesteśmy,
270
00:13:57,962 --> 00:13:59,797
{\an8}to przeszłość i przyszłość
271
00:13:59,880 --> 00:14:03,008
{\an8}powinny być tak samo prawdziwe
jak teraźniejszość.
272
00:14:03,509 --> 00:14:06,804
Jakby wszystko było już nagrane.
273
00:14:07,596 --> 00:14:09,098
To, co się wydarzyło.
274
00:14:09,181 --> 00:14:10,975
Czas leci, gdy jest fajnie.
275
00:14:11,058 --> 00:14:12,852
To, co jeszcze się nie stało.
276
00:14:12,935 --> 00:14:14,812
Najlepsze święto to sylwester.
277
00:14:14,895 --> 00:14:17,189
Nie powiemy, że to się dzieje teraz,
278
00:14:17,273 --> 00:14:19,358
bo dopiero teraz jest teraz.
279
00:14:20,401 --> 00:14:24,113
Nie mamy nawet odpowiedniego słownictwa.
280
00:14:24,905 --> 00:14:26,282
{\an8}Ale można powiedzieć,
281
00:14:26,365 --> 00:14:30,160
{\an8}że tak jak wszystko, co dzieje się teraz,
dzieje się gdzieś,
282
00:14:31,120 --> 00:14:34,415
{\an8}wszystko w przeszłości i przyszłości
może się dziać
283
00:14:35,165 --> 00:14:36,709
{\an8}„kiedyś”.
284
00:14:40,462 --> 00:14:42,047
{\an8}Ekscentryczny młodzieniec,
285
00:14:42,131 --> 00:14:43,424
{\an8}Albert Einstein,
286
00:14:43,924 --> 00:14:46,969
{\an8}wymyślił te teorie w 1905 roku.
287
00:14:48,387 --> 00:14:49,972
A 50 lat później,
288
00:14:50,055 --> 00:14:52,766
gdy jego współpracownik i przyjaciel
289
00:14:52,850 --> 00:14:55,102
{\an8}Michele Besso opuścił świat,
290
00:14:55,185 --> 00:14:57,563
{\an8}Einstein napisał list do jego rodziny.
291
00:14:58,689 --> 00:15:01,734
„Odszedł z tego dziwnego świata
292
00:15:01,817 --> 00:15:03,235
odrobinę przede mną.
293
00:15:04,069 --> 00:15:05,571
To nic nie znaczy.
294
00:15:06,488 --> 00:15:08,741
Ludzie jak my, którzy wierzą w fizykę,
295
00:15:09,241 --> 00:15:13,162
wiedzą, że różnica między przeszłością,
teraźniejszością i przyszłością
296
00:15:13,662 --> 00:15:17,374
to tylko uporczywa iluzja”.
297
00:15:21,086 --> 00:15:23,088
W ten koncept czasu
298
00:15:23,172 --> 00:15:25,841
trudno uwierzyć z kilku powodów.
299
00:15:26,592 --> 00:15:29,929
Po pierwsze,
jest drobna kwestia wolnej woli.
300
00:15:31,388 --> 00:15:33,515
Jeśli przyszłość jest już napisana,
301
00:15:34,224 --> 00:15:36,393
to znaczy, że to, co robimy,
302
00:15:37,019 --> 00:15:38,395
nie zależy od nas.
303
00:15:38,896 --> 00:15:42,066
Nagranie wiedziało,
że będzie zrealizowane.
304
00:15:43,275 --> 00:15:45,152
To dość dołujący pogląd.
305
00:15:46,570 --> 00:15:49,323
Możemy umieścić zegary w samolocie
306
00:15:49,406 --> 00:15:51,575
i udowodnić, że czas się zakrzywia.
307
00:15:51,659 --> 00:15:54,745
Ale nie wyślemy samolotów
w przeszłość i przyszłość,
308
00:15:54,828 --> 00:15:56,538
więc nigdy nie udowodnimy,
309
00:15:56,622 --> 00:15:59,708
że przeszłość i przyszłość są prawdziwe.
310
00:16:00,209 --> 00:16:03,295
Nawet trudno sobie wyobrazić,
co to w ogóle znaczy.
311
00:16:04,463 --> 00:16:08,509
Wiele nagrań i dokumentów
próbowało nam to wyjaśnić,
312
00:16:08,592 --> 00:16:10,177
używając różnych metafor,
313
00:16:10,678 --> 00:16:12,179
na przykład płyty DVD
314
00:16:12,972 --> 00:16:15,641
albo płyty winylowej lub…
315
00:16:15,724 --> 00:16:17,184
Weźmy bochenek chleba.
316
00:16:17,267 --> 00:16:21,063
Ale nie ma sensu
próbować sobie tego wyobrażać.
317
00:16:21,146 --> 00:16:24,274
Wyewoluowaliśmy
z organizmów jednokomórkowych,
318
00:16:24,358 --> 00:16:26,735
które nauczyły się
odróżniać dzień od nocy.
319
00:16:27,236 --> 00:16:30,656
Gdzieś po drodze rozwinęliśmy
nasze poczucie czasu,
320
00:16:30,739 --> 00:16:33,534
bo to pomogło nam przetrwać
321
00:16:34,034 --> 00:16:37,246
i to nasze jedyne okno na czas.
322
00:16:38,747 --> 00:16:40,499
Może nie pojedyncze,
323
00:16:40,582 --> 00:16:43,168
bo mamy też świadomość przeszłości.
324
00:16:44,086 --> 00:16:46,005
To zupełnie inne poczucie czasu.
325
00:16:46,839 --> 00:16:49,258
W zasadzie głównym zadaniem mózgu
326
00:16:49,758 --> 00:16:51,969
jest wykorzystywać przeszłość
327
00:16:52,052 --> 00:16:53,762
do przewidywania przyszłości.
328
00:16:53,846 --> 00:16:56,724
Zatem ta przewaga ewolucyjna
329
00:16:56,807 --> 00:16:58,934
jest oczywiście ogromna.
330
00:17:00,853 --> 00:17:04,064
Wracać do przeszłości,
żeby wyobrazić sobie przyszłość.
331
00:17:04,815 --> 00:17:09,194
W ten sposób odkryliśmy, że gwiazdy
poruszają się w przewidywalny sposób.
332
00:17:10,487 --> 00:17:12,948
Stworzyliśmy zegary i kalendarze.
333
00:17:14,408 --> 00:17:16,952
Dzięki temu mogliśmy się organizować,
334
00:17:17,661 --> 00:17:19,121
koordynować działania
335
00:17:19,621 --> 00:17:21,415
i budować cywilizacje.
336
00:17:22,166 --> 00:17:26,420
Zdolność do mentalnych podróży w czasie
sprawia, że homo sapiens jest sapiens.
337
00:17:27,296 --> 00:17:31,008
A fakt, że poczucie czasu
można łatwo wypaczyć,
338
00:17:31,091 --> 00:17:32,634
jest poniekąd darem,
339
00:17:32,718 --> 00:17:36,138
bo mamy moc,
żeby go przyspieszyć lub spowolnić,
340
00:17:36,221 --> 00:17:38,474
w zależności od wyboru.
341
00:17:39,099 --> 00:17:40,642
Przeszukujemy naszą pamięć
342
00:17:40,726 --> 00:17:44,313
i im więcej wspomnień
zgromadziliśmy w danym czasie,
343
00:17:44,396 --> 00:17:47,733
tym bardziej będziemy przekonani,
że ten okres trwał dłużej.
344
00:17:48,525 --> 00:17:49,651
Michel Siffre czuł,
345
00:17:49,735 --> 00:17:52,529
że spędził tylko miesiąc w jaskini,
346
00:17:53,030 --> 00:17:56,200
bo miał mniej wspomnień
wartych zapamiętania.
347
00:17:57,076 --> 00:17:59,161
Później w wywiadzie powiedział:
348
00:17:59,244 --> 00:18:03,373
„Gdy otacza cię noc,
twoja pamięć nie rejestruje czasu.
349
00:18:03,457 --> 00:18:04,541
Zapominasz”.
350
00:18:05,084 --> 00:18:09,004
A gdy masz więcej lat i pracy
i wpadniesz w rutynę,
351
00:18:09,671 --> 00:18:10,881
też możesz zapomnieć.
352
00:18:11,381 --> 00:18:14,510
Same e-maile sprawią,
że będziesz wiecznie zajęty.
353
00:18:14,593 --> 00:18:16,553
Przez tę ciągłą bieżączkę
354
00:18:16,637 --> 00:18:19,640
wydaje się, jakby czas się skrócił.
355
00:18:21,183 --> 00:18:22,601
Ale dla wielu osób
356
00:18:23,102 --> 00:18:25,979
dzieciństwo wydawało się najdłuższe.
357
00:18:26,688 --> 00:18:30,275
Gdy jesteś dzieckiem,
nabierasz nowych umiejętności.
358
00:18:30,359 --> 00:18:32,945
Uczysz się bawić i uspołeczniać.
359
00:18:33,028 --> 00:18:35,989
Zdobywasz wiedzę w szkole.
360
00:18:36,073 --> 00:18:39,451
To, czy czas mija szybko czy wolno,
361
00:18:39,535 --> 00:18:41,829
ma związek z naszą uwagą.
362
00:18:41,912 --> 00:18:44,748
Dzieci zauważają wszystko.
Są bardzo obecne.
363
00:18:44,832 --> 00:18:47,626
A proces, w którym liczy się każda chwila,
364
00:18:47,709 --> 00:18:51,421
daje poczucie spowalniania czasu.
365
00:18:52,256 --> 00:18:55,843
Badania pokazują,
że samo obcowanie z naturą sprawia,
366
00:18:57,094 --> 00:18:59,054
że czas płynie wolniej.
367
00:19:04,518 --> 00:19:07,437
A ucieka, gdy udzielamy się towarzysko.
368
00:19:08,021 --> 00:19:10,274
Chciałam uchwycić w moim badaniu,
369
00:19:10,357 --> 00:19:14,820
co tak naprawdę się zmieniło
w Wielkiej Brytanii w wyniku pandemii.
370
00:19:14,903 --> 00:19:17,489
Nie mogliśmy być z przyjaciółmi i rodziną
371
00:19:17,573 --> 00:19:19,241
ani spotykać ludzi w parku.
372
00:19:19,324 --> 00:19:22,327
Być może najciekawszą zmienną
373
00:19:22,411 --> 00:19:25,581
był stopień satysfakcji
z kontaktów towarzyskich.
374
00:19:25,664 --> 00:19:28,458
Nie miało znaczenia,
z iloma osobami się mieszka.
375
00:19:29,501 --> 00:19:33,338
Liczyło się zadowolenie społeczne.
376
00:19:35,257 --> 00:19:39,052
I wszystkie uroczystości,
których brakowało nam w pandemii.
377
00:19:40,470 --> 00:19:43,182
Te, które upamiętniają różne dni,
378
00:19:43,682 --> 00:19:46,101
mogą przemknąć w jednej chwili,
379
00:19:47,352 --> 00:19:50,522
ale zmuszają nas
do zauważenia upływu czasu
380
00:19:51,648 --> 00:19:54,067
i tworzą ważne wspomnienia.
381
00:19:56,195 --> 00:19:58,405
Które z perspektywy czasu
382
00:19:58,488 --> 00:20:01,658
są najlepszym sposobem na długie życie.
383
00:20:03,744 --> 00:20:05,621
Urodziny są świetne w kosmosie.
384
00:20:05,704 --> 00:20:08,373
Ale najlepsze święto to sylwester,
385
00:20:08,457 --> 00:20:12,711
bo świętuje się go w każdej kulturze.
386
00:20:14,213 --> 00:20:16,256
Tego samego dnia co roku
387
00:20:16,340 --> 00:20:18,592
cały świat zbiera się,
388
00:20:19,259 --> 00:20:21,970
żeby uczcić kolejny obrót
Ziemi wokół Słońca.
389
00:20:22,846 --> 00:20:26,099
Odliczamy czas
miarowo maszerujący naprzód,
390
00:20:26,934 --> 00:20:29,311
gdy przyszłość wkracza w teraźniejszość,
391
00:20:30,020 --> 00:20:32,481
a po ulotnej obecnej chwili…
392
00:20:37,986 --> 00:20:39,655
znika w przeszłości.
393
00:20:41,990 --> 00:20:45,285
Ten młody geolog Michel Siffre
394
00:20:45,369 --> 00:20:47,871
miał 60 lat w 1999 roku,
395
00:20:48,538 --> 00:20:51,541
kiedy zdjął zegarek znajomym gestem,
396
00:20:52,125 --> 00:20:54,544
pomachał na pożegnanie dziennikarzom
397
00:20:55,045 --> 00:20:58,590
i zniknął w jaskini
na kolejny eksperyment izolacyjny.
398
00:20:59,591 --> 00:21:01,927
Siffre powitał nowe tysiąclecie
399
00:21:02,010 --> 00:21:04,554
ponad 900 metrów pod ziemią
400
00:21:04,638 --> 00:21:06,765
szampanem i foie gras.
401
00:21:08,267 --> 00:21:12,437
Nikt mu nie powiedział,
że na świecie powyżej
402
00:21:13,563 --> 00:21:15,565
był już 4 stycznia.
403
00:21:47,723 --> 00:21:49,558
Napisy: Anna Samoń