1
00:00:07,757 --> 00:00:08,842
Als je klein bent…
2
00:00:09,509 --> 00:00:11,511
…kan een dag een eeuwigheid duren.
3
00:00:13,430 --> 00:00:14,347
Als je tiener bent…
4
00:00:14,431 --> 00:00:17,851
…kan het voelen alsof je
een heel leven leeft in één zomer.
5
00:00:19,185 --> 00:00:21,229
Je tijd als twintiger gaat maar door.
6
00:00:22,355 --> 00:00:26,276
Maar opeens ben je
op de een of andere manier al veertig.
7
00:00:27,444 --> 00:00:29,154
En het tempo wordt alleen maar hoger.
8
00:00:30,572 --> 00:00:33,783
Onze tijd vervormt ook op kleine schaal.
9
00:00:33,867 --> 00:00:39,039
{\an8}We zeggen dingen als 'de tijd vliegt'
en 'het duurt eindeloos lang'.
10
00:00:39,122 --> 00:00:42,417
Uit onderzoek blijkt
dat marihuana de tijd kan vertragen…
11
00:00:43,209 --> 00:00:47,797
…en alcohol en cocaïne hem
kunnen versnellen. Muziek kan dat ook.
12
00:00:49,507 --> 00:00:52,969
Maar dat wachtmuziekje
maakt elke seconde een kwelling.
13
00:00:53,053 --> 00:00:55,430
Bedankt voor uw geduld.
-Maar stilte…
14
00:00:58,683 --> 00:00:59,726
…is erger.
15
00:00:59,809 --> 00:01:03,104
Wat ik me vooral afvroeg, was: waarom?
16
00:01:03,855 --> 00:01:04,898
Geweldige vraag.
17
00:01:05,482 --> 00:01:11,488
Tijd lijkt gestaag te verstrijken,
maar het voelt niet zo.
18
00:01:12,113 --> 00:01:16,326
{\an8}Het voelt alsof de dagen voorbijvliegen.
19
00:01:16,409 --> 00:01:19,204
{\an8}Weekend na weekend, en er is zo veel werk.
20
00:01:19,287 --> 00:01:24,375
{\an8}M'n dagen lijken steeds sneller te gaan.
Ik weet niet precies waarom.
21
00:01:24,459 --> 00:01:28,838
Dus waarom ervaren we tijd op deze manier?
22
00:01:29,547 --> 00:01:32,675
En hoe kunnen we er
wat controle over krijgen?
23
00:01:38,681 --> 00:01:41,976
Om de tijd te bestuderen,
moeten we ons voorbij het gewone wagen.
24
00:01:42,060 --> 00:01:44,729
Dan gaat er
een nieuw domein voor ons open.
25
00:01:44,813 --> 00:01:46,523
Tijd en ruimte.
26
00:01:47,899 --> 00:01:51,402
Stelt u zich voor
dat we de tijd konden vertragen.
27
00:01:52,487 --> 00:01:53,947
Of versnellen.
28
00:01:55,532 --> 00:01:57,992
Op de vraag: 'Wat is tijd?'…
29
00:01:58,535 --> 00:02:00,495
…bestaat geen eenduidig antwoord.
30
00:02:15,969 --> 00:02:22,100
In 1962 ging een jonge geoloog
op expeditie in de Franse Alpen.
31
00:02:23,101 --> 00:02:27,355
{\an8}Hij ging op pad met een team,
maar Michel Siffre, pas 23 jaar oud…
32
00:02:28,314 --> 00:02:30,233
…zou de echte reis alleen maken.
33
00:02:31,651 --> 00:02:36,823
Michel wilde zien hoe het zou zijn
om weg te zijn van alle mensen…
34
00:02:36,906 --> 00:02:40,326
…alle klokken en zelfs het opkomen
en ondergaan van de zon…
35
00:02:40,410 --> 00:02:43,079
…door twee maanden in een grot te leven.
36
00:02:43,163 --> 00:02:48,293
Dit was een van de eerste onderzoeken
naar het menselijk slaap-waakritme…
37
00:02:48,376 --> 00:02:52,547
{\an8}…bij de afwezigheid
van externe signalen over het tijdstip.
38
00:02:53,590 --> 00:02:59,220
Later beschreef hij het in een interview
als een bestaan voorbij de tijd.
39
00:02:59,304 --> 00:03:01,681
Ik leefde voorbij de tijd
zonder tijdsindicaties.
40
00:03:01,764 --> 00:03:04,684
Geen televisie, geen radio. Niets.
41
00:03:04,767 --> 00:03:05,852
Geen horloge.
42
00:03:07,353 --> 00:03:09,314
Je leeft door je geest te volgen.
43
00:03:10,440 --> 00:03:12,942
Als Michel wakker werd,
at, of ging slapen…
44
00:03:13,026 --> 00:03:16,404
…belde hij z'n collega's
bij de grotingang.
45
00:03:17,197 --> 00:03:21,117
Soms was hij maar zes uur wakker
voor hij weer ging slapen.
46
00:03:21,784 --> 00:03:24,704
Of hij bleef 27 uur onafgebroken op.
47
00:03:25,538 --> 00:03:28,416
Maar gemiddeld
kwam hij in een slaap-waakritme…
48
00:03:28,499 --> 00:03:30,585
…van ruwweg 24 uur.
49
00:03:31,419 --> 00:03:32,795
Een belangrijk inzicht.
50
00:03:33,838 --> 00:03:36,883
Weg van alle externe aanwijzingen
over het tijdstip…
51
00:03:37,634 --> 00:03:39,761
…hield z'n lichaam het bij.
52
00:03:41,804 --> 00:03:44,182
Onze alleroudste klokken…
53
00:03:44,766 --> 00:03:45,892
…zitten in ons.
54
00:03:46,851 --> 00:03:49,103
De biologische of circadiaanse klok.
55
00:03:49,187 --> 00:03:52,899
'Circa' betekent 'bij benadering'
en 'dian' betekent 'dag'…
56
00:03:52,982 --> 00:03:55,818
…omdat ze de tijd bijhouden
op een 24 uursschaal.
57
00:03:55,902 --> 00:04:00,531
Interessant genoeg hebben de meeste cellen
in ons lichaam een biologische klok.
58
00:04:01,241 --> 00:04:04,953
{\an8}Ze maken speciale proteïnes,
specifiek om de tijd bij te houden.
59
00:04:05,453 --> 00:04:07,038
Bij een bepaalde limiet…
60
00:04:07,121 --> 00:04:11,292
Schakelt die proteïne
z'n eigen synthese uit.
61
00:04:12,043 --> 00:04:16,005
Dan worden die proteïnes vernietigd
en gaat de cel weer aan de slag.
62
00:04:16,714 --> 00:04:19,634
Die cyclus vindt elk etmaal plaats.
63
00:04:20,218 --> 00:04:23,930
Onze lichamen bevatten
miljarden van die minuscule lusjes.
64
00:04:24,013 --> 00:04:28,142
Maar er zit een hoofdklok
in de hypothalamus in onze hersenen.
65
00:04:28,226 --> 00:04:31,354
{\an8}In een gebied
dat de nucleus suprachiasmaticus heet.
66
00:04:31,437 --> 00:04:37,735
{\an8}Dat heeft de leiding over het gelijkzetten
van alle andere klokken in ons lichaam.
67
00:04:37,819 --> 00:04:42,615
Elk zoogdier dat ooit is bestudeerd
heeft een inwendig 24 uursritme.
68
00:04:43,283 --> 00:04:44,575
Elke vogel…
69
00:04:44,659 --> 00:04:45,868
…elk reptiel…
70
00:04:45,952 --> 00:04:47,078
…elke vis…
71
00:04:47,161 --> 00:04:48,955
…en elk insect.
72
00:04:49,038 --> 00:04:51,874
Je hebt zelfs niet eens hersenen nodig.
73
00:04:51,958 --> 00:04:56,421
Planten hebben een biologische klok
en zelfs eencelligen hebben het.
74
00:04:57,046 --> 00:05:02,260
Eén theorie zegt dat toen het eerste leven
miljarden jaren geleden begon te ontstaan…
75
00:05:02,343 --> 00:05:06,556
…cellen die zich overdag deelden
werden beschadigd door uv-straling.
76
00:05:06,639 --> 00:05:09,934
Maar de cellen die leerden
om zich 's nachts te verdelen…
77
00:05:10,435 --> 00:05:11,311
…overleefden.
78
00:05:11,811 --> 00:05:16,024
Met andere woorden, op de tijd letten
was wellicht fundamenteel…
79
00:05:16,607 --> 00:05:19,110
…voor de evolutie van het leven op aarde.
80
00:05:21,612 --> 00:05:24,157
Maar biologische klokken zijn vrij simpel.
81
00:05:24,657 --> 00:05:27,702
Ze houden onze lichaamsfuncties
alleen in een ritme.
82
00:05:27,785 --> 00:05:30,705
Ze zeggen wanneer we
moeten eten, slapen, opstaan.
83
00:05:31,205 --> 00:05:32,332
En nog wat dingen.
84
00:05:32,999 --> 00:05:34,625
En dat reset zich elke dag.
85
00:05:37,295 --> 00:05:40,673
Je vermogen om het verstrijken
van tijd bij te houden…
86
00:05:40,757 --> 00:05:43,801
…van dag tot dag,
maand tot maand, jaar tot jaar…
87
00:05:44,469 --> 00:05:46,262
…is heel iets anders.
88
00:05:47,013 --> 00:05:50,808
Op 14 september
belde Michel Siffres team hem…
89
00:05:51,309 --> 00:05:55,063
…om het einde van z'n twee maanden
in de grot aan te kondigen.
90
00:05:55,730 --> 00:06:00,568
Siffre dacht dat het een grap was.
Hij dacht dat het pas 20 augustus was.
91
00:06:01,361 --> 00:06:04,447
Z'n lichaam had de dagen
redelijk goed bijgehouden…
92
00:06:05,114 --> 00:06:08,451
…maar z'n geest was een hele maand kwijt.
93
00:06:09,952 --> 00:06:11,662
Door naar zestig jaar later.
94
00:06:15,083 --> 00:06:16,626
Gelukkig 2020.
95
00:06:16,709 --> 00:06:21,339
De hele wereld ervoer
een soort afzonderingsexperiment.
96
00:06:22,965 --> 00:06:26,969
{\an8}Toen de eerste lockdown begon in het VK
had ik een baby van zes maanden.
97
00:06:27,053 --> 00:06:30,014
{\an8}Ik heb ook een kind van zes
en een kind van acht.
98
00:06:30,098 --> 00:06:34,936
Mijn beleving van tijd was
dat 24 uren in een dag belachelijk waren.
99
00:06:35,019 --> 00:06:38,189
De tijd verstreek voor mij zo langzaam.
100
00:06:38,272 --> 00:06:39,315
TIJD IN COVID-LOCKDOWN
101
00:06:39,399 --> 00:06:42,610
Ik vroeg me af of het
een wijdverspreid fenomeen was.
102
00:06:42,693 --> 00:06:46,114
Dus deed ze een onderzoek
onder bijna 700 mensen in het VK.
103
00:06:46,697 --> 00:06:51,494
De meeste mensen ervoeren
een aanzienlijke vertekening van tijd.
104
00:06:51,577 --> 00:06:52,995
Wel 81 procent.
105
00:06:53,538 --> 00:06:57,458
Interessant was
dat de verdeling bijna gelijk was.
106
00:06:57,542 --> 00:07:00,461
Ongeveer de helft vond net als Ruth
dat de tijd langzaam ging.
107
00:07:00,962 --> 00:07:03,673
Voor de andere helft voelde het
alsof de tijd sneller ging.
108
00:07:04,173 --> 00:07:07,510
In het algemeen
worden verveeld zijn, droevig zijn…
109
00:07:07,593 --> 00:07:10,304
…en depressief zijn allemaal geassocieerd…
110
00:07:10,388 --> 00:07:13,307
…met het tragere verstrijken van tijd
in de coronacrisis.
111
00:07:13,933 --> 00:07:17,353
Uit onderzoek in andere landen
kwamen vergelijkbare resultaten.
112
00:07:17,437 --> 00:07:21,482
In Frankrijk, Italië en Argentinië.
Het wordt ook onderzocht in Irak.
113
00:07:21,566 --> 00:07:24,652
Het lijkt erop dat we wereldwijd…
114
00:07:24,735 --> 00:07:28,990
…een grondige vertekening hebben
van het verloop van tijd tijdens corona.
115
00:07:29,073 --> 00:07:33,244
{\an8}Je weet dat een pandemie ooit
voorbij zal zijn, maar het is zo ver weg…
116
00:07:33,327 --> 00:07:36,372
{\an8}…dat je moet overwegen
dat dit nu is hoe je leeft.
117
00:07:36,456 --> 00:07:38,458
Dit is je leven, je realiteit.
118
00:07:39,125 --> 00:07:43,212
Scott Kelly was beter voorbereid
op die ervaring dan de meeste mensen.
119
00:07:44,046 --> 00:07:48,468
In 2015 ging hij naar de ruimte
en bleef hij er een heel jaar.
120
00:07:48,551 --> 00:07:51,262
Het was
NASA's langste bemande missie ooit.
121
00:07:52,013 --> 00:07:54,557
Hij kwam terug op aarde
als nationale held.
122
00:07:55,725 --> 00:07:58,895
Want een jaar
in een hightech aluminium blik…
123
00:07:59,479 --> 00:08:01,105
…op 400 km boven de aarde…
124
00:08:01,939 --> 00:08:03,065
…is een lange tijd.
125
00:08:03,983 --> 00:08:08,112
Ik probeerde de dagen bewust
niet te tellen toen ik in de ruimte was…
126
00:08:08,196 --> 00:08:12,533
…omdat ik wist dat dat irritant zou worden
in de loop van een jaar.
127
00:08:12,617 --> 00:08:14,827
Maar toen het einde in zicht was…
128
00:08:14,911 --> 00:08:17,997
…zei de Russische kosmonaut
Michail Kornijenko:
129
00:08:18,080 --> 00:08:19,832
'Scott, weet je welke dag het is?'
130
00:08:19,916 --> 00:08:22,919
Toen we nog maar tien dagen
in de ruimte hadden.
131
00:08:23,586 --> 00:08:26,506
Daarna vroeg hij dagelijks
hoeveel dagen we nog hadden.
132
00:08:26,589 --> 00:08:29,800
Dus hij telde af van tien naar nul.
133
00:08:29,884 --> 00:08:33,346
Ik werd er gek van
omdat het niet bij m'n plan hoorde.
134
00:08:33,429 --> 00:08:38,017
En je hoeft geen astronaut te zijn
of een pandemie mee te maken…
135
00:08:38,726 --> 00:08:42,396
…om te weten dat stress kan zorgen
dat dingen langer duren.
136
00:08:44,732 --> 00:08:48,611
We weten dat emotie iets is
dat ons tijdsbesef vervormt.
137
00:08:48,694 --> 00:08:52,865
Het heeft niet echt invloed
op onze biologische klok…
138
00:08:52,949 --> 00:08:56,911
…maar het lijkt alsof er
een ander soort klok in onze hersenen zit.
139
00:08:56,994 --> 00:09:00,831
Iets als een stopwatch
die de tijd bewust voor ons bijhoudt.
140
00:09:00,915 --> 00:09:04,085
Maar de stopwatch is
in dit geval geen machine.
141
00:09:04,585 --> 00:09:06,712
Hij lijkt meer op een mens.
142
00:09:08,005 --> 00:09:11,759
Als die zich verveelt of eenzaam is,
telt hij elke seconde.
143
00:09:12,969 --> 00:09:16,013
Bij veel stress
telt hij sommige zelfs dubbel.
144
00:09:17,223 --> 00:09:21,602
Maar aan de andere kant:
als we druk, ontspannen en sociaal zijn…
145
00:09:21,686 --> 00:09:25,690
…doet onze geest veel andere dingen,
slaan we veel seconden over…
146
00:09:25,773 --> 00:09:27,775
…en zoeft de tijd voorbij.
147
00:09:29,110 --> 00:09:31,946
Het idee bevalt me echt,
omdat het logisch is…
148
00:09:32,029 --> 00:09:34,865
…dat we een soort klok
in onze hersens hebben.
149
00:09:35,866 --> 00:09:37,868
Maar het probleem met dit idee is…
150
00:09:37,952 --> 00:09:41,497
…dat het ons veel moeite kost
om die klok op te sporen.
151
00:09:43,207 --> 00:09:44,917
We hebben ernaar gezocht…
152
00:09:45,001 --> 00:09:48,963
…door mensen in MRI-scanners te vragen
de verstreken tijd te tellen.
153
00:09:49,046 --> 00:09:52,216
Er is niet één gebied
dat consistent oplicht.
154
00:09:52,842 --> 00:09:57,305
Ons besef van tijd lijkt
in onze hele hersenen te zijn vastgelegd.
155
00:09:57,805 --> 00:10:00,558
We praten over ons besef van tijd…
156
00:10:00,641 --> 00:10:03,978
…maar hebben natuurlijk
geen orgaan dat de tijd waarneemt.
157
00:10:04,061 --> 00:10:08,232
We kunnen tijd niet zien
of horen of ruiken of voelen.
158
00:10:08,316 --> 00:10:11,235
We zijn niet in staat
tijd direct waar te nemen.
159
00:10:11,319 --> 00:10:13,571
In veel opzichten is ons tijdsbesef…
160
00:10:13,654 --> 00:10:17,325
…een creatie of construct
van de menselijke geest.
161
00:10:17,408 --> 00:10:19,452
Eeuwenlang namen we aan…
162
00:10:19,535 --> 00:10:22,455
…dat de tijd ergens moest zijn…
163
00:10:22,538 --> 00:10:25,416
…en voorbijging,
net zoals de tijd in ons hoofd.
164
00:10:26,167 --> 00:10:28,669
Het is moeilijk
om je een andere optie voor te stellen.
165
00:10:28,753 --> 00:10:31,797
Maar tegenwoordig
geloven veel wetenschappers…
166
00:10:32,381 --> 00:10:36,385
…dat we slechts een flinter ervaren
van wat tijd echt is.
167
00:10:37,637 --> 00:10:42,016
En dat de realiteit van tijd
iets veel groters is.
168
00:10:42,725 --> 00:10:44,143
Iets dat meer lijkt op…
169
00:10:44,810 --> 00:10:45,728
…de ruimte.
170
00:10:47,647 --> 00:10:51,567
We denken al min of meer over tijd
alsof het ruimte is…
171
00:10:52,234 --> 00:10:56,572
…hoewel het afhangt van je cultuur,
of eigenlijk van je schrijftraditie.
172
00:10:57,740 --> 00:11:02,119
Voor westerlingen gaat tijd van links
naar rechts, als woorden op papier.
173
00:11:02,203 --> 00:11:05,498
In Israël staat het verleden rechts
en de toekomst links…
174
00:11:05,581 --> 00:11:07,583
…want zo schrijf je Hebreeuws.
175
00:11:08,084 --> 00:11:09,919
Mandarijn schrijf je verticaal…
176
00:11:10,002 --> 00:11:12,797
…dus staat het verleden bovenaan
en de toekomst onderaan.
177
00:11:13,798 --> 00:11:17,093
Maar overal zien we tijd
als iets dat een richting heeft.
178
00:11:17,176 --> 00:11:19,178
Als coördinaten op een kaart.
179
00:11:19,679 --> 00:11:23,099
{\an8}Het is als een raster, hè?
Een raster op de ruimte.
180
00:11:23,182 --> 00:11:27,186
Dit is zoveel vakjes deze kant op
en zoveel vakjes die kant op.
181
00:11:27,269 --> 00:11:30,481
Zoveel vakjes omhoog.
Dan verbind je er een tijd aan.
182
00:11:30,564 --> 00:11:35,027
{\an8}Je bent op deze rasterpositie om deze tijd
en die rasterpositie om die tijd.
183
00:11:35,111 --> 00:11:37,905
Als de ruimte drie dimensies heeft…
184
00:11:38,781 --> 00:11:41,492
…kun je tijd beschouwen
als de vierde dimensie.
185
00:11:43,244 --> 00:11:45,996
Het is je moeilijk voor te stellen
en tijd is vreemd.
186
00:11:46,080 --> 00:11:49,750
Maar je combineert die vier dimensies
en noemt het ruimtetijd.
187
00:11:49,834 --> 00:11:53,963
Waar ruimte en tijd
met elkaar verweven zijn…
188
00:11:54,046 --> 00:11:57,258
…in een enkele rekkende stof.
189
00:11:58,217 --> 00:12:02,263
En die stof is overal verwrongen.
190
00:12:02,346 --> 00:12:05,808
Materie en energie
kunnen de ruimte verbuigen.
191
00:12:05,891 --> 00:12:09,019
En, nog dramatischer, de tijd verbuigen.
192
00:12:09,854 --> 00:12:14,066
{\an8}Op aarde verstrijkt de tijd dus
iets langzamer dan in de ruimte.
193
00:12:15,025 --> 00:12:16,318
{\an8}En de tijd op de zon…
194
00:12:16,819 --> 00:12:18,654
{\an8}…verstrijkt nog weer langzamer.
195
00:12:19,488 --> 00:12:21,323
{\an8}De tijd vertraagt ook…
196
00:12:21,866 --> 00:12:24,034
{\an8}…op erg hoge snelheden.
197
00:12:25,244 --> 00:12:29,165
Dit gebeurt op een schaal
die voor ons nietige mensjes te groot is…
198
00:12:29,707 --> 00:12:30,916
…om ooit te voelen.
199
00:12:31,459 --> 00:12:35,713
Maar tegen de jaren 70
hadden we atoomklokken uitgevonden…
200
00:12:35,796 --> 00:12:38,591
…die nauwkeurig genoeg waren
om het te testen.
201
00:12:38,674 --> 00:12:42,219
We zetten ze in een vliegtuig
en vlogen ze om de wereld heen.
202
00:12:42,762 --> 00:12:44,263
En jazeker.
203
00:12:44,847 --> 00:12:49,101
Volgens die klokken
was er minder tijd verstreken.
204
00:12:51,270 --> 00:12:55,191
En als de tijd langzamer gaat
op hogere snelheden…
205
00:12:55,274 --> 00:12:58,611
…zouden mensen ook langzamer
moeten verouderen.
206
00:12:59,737 --> 00:13:04,408
Bijvoorbeeld als je een astronaut bent
die een lange tijd om de aarde vloog…
207
00:13:05,451 --> 00:13:09,580
{\an8}…terwijl je tweelingbroer,
die ook astronaut is, op aarde bleef.
208
00:13:10,122 --> 00:13:12,666
{\an8}Ik ben nu zo'n drie milliseconden jonger…
209
00:13:13,375 --> 00:13:14,668
…dan hij.
210
00:13:15,294 --> 00:13:18,547
{\an8}Ik was eerst ongeveer zes minuten jonger…
211
00:13:18,631 --> 00:13:21,884
{\an8}…en nu ben ik zes minuten
en drie milliseconden jonger…
212
00:13:21,967 --> 00:13:24,470
{\an8}…dus dat is mooi meegenomen voor mij.
213
00:13:25,137 --> 00:13:28,724
Maar als tijd een dimensie is,
net als ruimte…
214
00:13:29,558 --> 00:13:32,937
…roept dat een vrij enorme vraag op.
215
00:13:33,562 --> 00:13:37,650
Je kunt naar rechts of links gaan
in alle ruimtelijke richtingen.
216
00:13:37,733 --> 00:13:40,194
Dus waarom kan ik niet
omhoog of omlaag in de tijd…
217
00:13:40,277 --> 00:13:42,655
…of naar latere en eerdere tijden?
218
00:13:42,738 --> 00:13:46,033
Dit is een zeer gecompliceerde
en interessante vraag.
219
00:13:46,116 --> 00:13:49,829
Want voor zover wij weten,
is teruggaan in de tijd onmogelijk.
220
00:13:49,912 --> 00:13:54,208
Maar als alle ruimte om ons heen,
voorwaarts en achterwaarts…
221
00:13:54,291 --> 00:13:57,878
…even echt is als de plek waar we zitten…
222
00:13:57,962 --> 00:14:02,800
{\an8}…moeten het verleden en de toekomst
even echt zijn als het heden.
223
00:14:03,509 --> 00:14:06,804
Alsof het allemaal al is vastgelegd.
224
00:14:07,555 --> 00:14:09,348
De dingen die al zijn gebeurd.
225
00:14:09,431 --> 00:14:12,852
De tijd vliegt.
-De dingen die nog niet zijn gebeurd.
226
00:14:12,935 --> 00:14:14,937
De beste feestdag is oudejaarsavond.
227
00:14:15,020 --> 00:14:17,314
Je kunt niet zeggen
dat het allemaal nu gebeurt…
228
00:14:17,398 --> 00:14:19,358
…want alleen nu is nu.
229
00:14:20,401 --> 00:14:24,113
We weten niet eens precies
welk vocabulaire we moeten gebruiken.
230
00:14:24,905 --> 00:14:26,282
{\an8}Maar je zou kunnen zeggen…
231
00:14:26,365 --> 00:14:30,160
{\an8}…dat net zoals alles wat nu gebeurt
ergens gebeurt…
232
00:14:31,120 --> 00:14:34,415
{\an8}…alles in verleden en toekomst
aan het gebeuren kan zijn…
233
00:14:35,165 --> 00:14:36,667
{\an8}…in een ooit.
234
00:14:40,504 --> 00:14:43,340
Een excentrieke jongeman, Albert Einstein…
235
00:14:43,883 --> 00:14:46,844
{\an8}…bedacht deze theorieën
voor het eerst in 1905.
236
00:14:48,387 --> 00:14:49,972
En vijftig jaar later…
237
00:14:50,055 --> 00:14:54,685
…toen z'n collega en goede vriend
Michele Besso overleed…
238
00:14:55,185 --> 00:14:57,980
{\an8}…schreef Einstein een brief
aan Besso's familie.
239
00:14:58,606 --> 00:15:03,277
'Nu is hij wat eerder
van deze vreemde wereld vertrokken dan ik.
240
00:15:04,069 --> 00:15:05,571
Dat betekent niets.
241
00:15:06,447 --> 00:15:08,824
Mensen zoals wij, die geloven in fysica…
242
00:15:09,325 --> 00:15:12,953
…weten dat het onderscheid
tussen verleden, heden en toekomst…
243
00:15:13,662 --> 00:15:17,291
…slechts een hardnekkige illusie is.'
244
00:15:21,086 --> 00:15:23,088
Goed, dit idee van tijd…
245
00:15:23,172 --> 00:15:25,841
…is om een aantal redenen
moeilijk te slikken.
246
00:15:26,592 --> 00:15:29,929
Ten eerste is er het kleine probleem
van vrije wil.
247
00:15:31,388 --> 00:15:33,515
Als de toekomst al geschreven staat…
248
00:15:34,266 --> 00:15:36,518
…betekent het dat niets wat we doen…
249
00:15:37,019 --> 00:15:38,354
…aan ons is.
250
00:15:38,896 --> 00:15:42,066
De opname wist
dat het sowieso zou gebeuren.
251
00:15:43,275 --> 00:15:45,235
Dus dat is nogal verpletterend.
252
00:15:46,570 --> 00:15:51,575
En hoewel we klokken in vliegtuigen zetten
en bewijzen dat de tijd vervormt…
253
00:15:51,659 --> 00:15:54,745
…kunnen we ze niet
naar het verleden of de toekomst sturen…
254
00:15:54,828 --> 00:16:00,125
…dus kunnen we nooit echt bewijzen
dat het verleden of de toekomst echt zijn.
255
00:16:00,209 --> 00:16:03,295
We kunnen ons zelfs amper voorstellen
wat dat überhaupt inhoudt.
256
00:16:04,463 --> 00:16:08,550
In veel video's en documentaires
probeert men het aan ons uit te leggen…
257
00:16:08,634 --> 00:16:10,052
…met allerlei metaforen…
258
00:16:10,636 --> 00:16:12,179
…zoals een dvd…
259
00:16:12,972 --> 00:16:15,641
…of een grammofoonplaat of…
260
00:16:15,724 --> 00:16:17,142
Een brood.
261
00:16:17,226 --> 00:16:21,063
Maar het is eigenlijk vrij zinloos
om het je te willen indenken.
262
00:16:21,146 --> 00:16:26,568
We zijn geëvolueerd uit die eencelligen
die dag en nacht leerden herkennen.
263
00:16:27,236 --> 00:16:30,656
Ergens in die evolutie
ontwikkelden we ons eigen tijdsbesef…
264
00:16:30,739 --> 00:16:33,450
…omdat dat ons ook hielp om te overleven…
265
00:16:33,951 --> 00:16:37,621
…en dat is het enige venster op tijd
dat we ooit zullen hebben.
266
00:16:38,747 --> 00:16:43,252
Het is niet maar één venster, omdat we ook
een besef van het verleden hebben.
267
00:16:44,128 --> 00:16:46,005
Wat een heel ander besef van tijd is.
268
00:16:46,839 --> 00:16:49,675
De voornaamste functie van de hersenen…
269
00:16:49,758 --> 00:16:53,762
…is het gebruiken van het verleden
om de toekomst te voorspellen.
270
00:16:53,846 --> 00:16:58,934
Het evolutionaire voordeel daarvan
is natuurlijk erg diepgaand.
271
00:17:00,936 --> 00:17:04,023
Terugkeren naar het verleden
om je de toekomst voor te stellen.
272
00:17:04,773 --> 00:17:09,194
Zo beseften we voor het eerst dat de baan
van sterren te voorspellen was.
273
00:17:10,487 --> 00:17:13,323
We maakten klokken en kalenders
om ze te volgen.
274
00:17:14,366 --> 00:17:16,952
Het gaf ons de mogelijkheid
tot organiseren…
275
00:17:17,661 --> 00:17:19,538
…coördineren met elkaar…
276
00:17:19,621 --> 00:17:21,540
…en het bouwen van beschavingen.
277
00:17:22,166 --> 00:17:26,420
Het vermogen tot mentale tijdreizen
maakt de Homo sapiens dus sapien.
278
00:17:27,212 --> 00:17:31,008
En het feit dat tijd een besef is
dat makkelijk wordt verwrongen…
279
00:17:31,091 --> 00:17:32,634
…is ergens ook een geschenk.
280
00:17:32,718 --> 00:17:36,138
Want we zijn in staat
de tijd te versnellen of vertragen…
281
00:17:36,221 --> 00:17:39,016
…afhankelijk van hoe we die
besluiten te besteden.
282
00:17:39,099 --> 00:17:40,726
We speuren ons geheugen af…
283
00:17:40,809 --> 00:17:44,313
…en hoe meer herinneringen we
in een periode hebben verzameld…
284
00:17:44,396 --> 00:17:47,733
…hoe langer die periode
voor ons gevoel heeft geduurd.
285
00:17:48,525 --> 00:17:52,946
Michel Siffre had het gevoel
dat hij maar een maand in een grot zat…
286
00:17:53,030 --> 00:17:56,200
…omdat hij minder herinneringen had
om op te slaan.
287
00:17:57,076 --> 00:17:59,161
Later zei hij in een interview:
288
00:17:59,244 --> 00:18:03,415
'Als je wordt omringd door nacht
slaat je geheugen de tijd niet op.
289
00:18:03,499 --> 00:18:04,500
Je vergeet.'
290
00:18:05,084 --> 00:18:09,004
En als je ouder en drukker wordt
en een vast ritme krijgt…
291
00:18:09,922 --> 00:18:11,298
…kun je ook vergeten.
292
00:18:11,381 --> 00:18:14,510
Alleen de e-mails houden je
al eeuwig bezig.
293
00:18:14,593 --> 00:18:19,640
Dat geeft dus het gevoel alsof de tijd
ernstig is samengeperst.
294
00:18:21,141 --> 00:18:25,979
Maar voor veel mensen voelt het
alsof hun kindertijd het langst duurde.
295
00:18:26,688 --> 00:18:30,275
Als kind leer je veel nieuwe vaardigheden.
296
00:18:30,359 --> 00:18:35,989
Je leert sociaal te zijn en te spelen
en je doet allerlei kennis op op school.
297
00:18:36,073 --> 00:18:39,368
Ik denk dat het beeld
van of het snel of langzaam gaat…
298
00:18:39,451 --> 00:18:41,829
…iets te maken heeft met wat je opmerkt.
299
00:18:41,912 --> 00:18:44,748
Kinderen merken alles op.
Ze zijn erg in het nu.
300
00:18:44,832 --> 00:18:47,626
Als je dat proces hebt
waarbij elk moment telt…
301
00:18:47,709 --> 00:18:51,421
…krijg je het gevoel
dat die periode veel langer duurde.
302
00:18:52,256 --> 00:18:55,843
Uit onderzoek blijkt
dat in de natuur zijn genoeg is…
303
00:18:57,052 --> 00:18:58,887
…om de tijd te vertragen.
304
00:19:04,434 --> 00:19:07,437
Sociaal zijn kan juist zorgen
dat de tijd vliegt.
305
00:19:08,021 --> 00:19:10,274
Met m'n onderzoek wilde ik vastleggen…
306
00:19:10,357 --> 00:19:14,820
…wat er in het VK echt was veranderd
als gevolg van covid.
307
00:19:14,903 --> 00:19:19,241
We mochten vrienden en familie niet
opzoeken of met ze afspreken in het park.
308
00:19:19,324 --> 00:19:22,369
Dus mogelijk de interessantste variabele
die ik onderzocht…
309
00:19:22,452 --> 00:19:25,581
…was hoe tevreden ze waren
met hun sociale interactie.
310
00:19:25,664 --> 00:19:28,458
Je aantal huisgenoten
deed er namelijk niet toe.
311
00:19:29,459 --> 00:19:33,172
Wat ertoe deed,
was hoe sociaal tevreden je je voelde.
312
00:19:35,257 --> 00:19:39,052
En alle vieringen
die mensen misten in de pandemie.
313
00:19:40,470 --> 00:19:43,599
De vieringen die we gebruiken
om de jaren te tellen…
314
00:19:43,682 --> 00:19:46,101
…zorgen misschien dat de tijd vliegt…
315
00:19:47,352 --> 00:19:50,814
…maar ze dwingen ons ook tot het opmerken
van het verstrijken van de tijd…
316
00:19:51,648 --> 00:19:54,067
…en worden mijlpalen in ons geheugen.
317
00:19:56,195 --> 00:20:01,658
Dat maakt ze een van de beste manieren
om lang te leven, achteraf gezien.
318
00:20:03,744 --> 00:20:08,373
Verjaardagen zijn tof in de ruimte.
De beste feestdag is oudejaarsavond…
319
00:20:08,457 --> 00:20:12,711
…omdat oudejaarsavond iets is
dat iedereen uit elke cultuur viert.
320
00:20:14,213 --> 00:20:19,176
Elk jaar weer komt de hele wereld
op precies dezelfde dag samen…
321
00:20:19,259 --> 00:20:22,179
…omdat onze planeet
weer een baan om de zon heeft gemaakt.
322
00:20:22,846 --> 00:20:26,099
We volgen de gestage voorwaartse mars
van de tijd…
323
00:20:26,934 --> 00:20:29,311
…terwijl de toekomst het heden in raast…
324
00:20:30,020 --> 00:20:32,481
…en na een vluchtig moment van nu…
325
00:20:37,945 --> 00:20:39,738
…in het verleden verdwijnt.
326
00:20:41,990 --> 00:20:45,285
Die jonge geoloog, Michel Siffre…
327
00:20:45,369 --> 00:20:47,871
…was een man van zestig in 1999…
328
00:20:48,538 --> 00:20:51,541
…toen hij z'n horloge afdeed
met een bekend gebaar…
329
00:20:52,125 --> 00:20:54,962
…zwaaide naar de groep reporters…
330
00:20:55,045 --> 00:20:58,590
…en in een grot verdween
voor nog een afzonderingsexperiment.
331
00:20:59,591 --> 00:21:04,638
Siffre onthaalde het nieuwe millennium
op ongeveer 900 meter onder de grond…
332
00:21:04,721 --> 00:21:06,765
…met champagne en foie gras.
333
00:21:08,267 --> 00:21:12,437
Er was niemand om hem te zeggen
dat het in de wereld boven de grond…
334
00:21:13,563 --> 00:21:15,565
…al 4 januari was.