1
00:00:07,675 --> 00:00:08,968
Người trong gương kia là ai?
2
00:00:11,012 --> 00:00:13,848
Đây là bài kiểm tra
khả năng tự nhận diện trong gương.
3
00:00:15,308 --> 00:00:18,352
Ở một số bản, người ta dùng một vết đỏ.
Bạn sẽ vượt qua nếu nhận ra
4
00:00:18,436 --> 00:00:19,812
vết đó là ở trên mặt bạn.
5
00:00:20,938 --> 00:00:23,483
Trẻ em bắt đầu vượt qua bài kiểm tra này
từ khoảng 18 tháng tuổi,
6
00:00:23,566 --> 00:00:26,486
đánh dấu một dấu mốc lớn
trong sự phát triển.
7
00:00:27,278 --> 00:00:28,112
Xin chào.
8
00:00:28,279 --> 00:00:32,742
Đây là một nghiên cứu rất hấp dẫn
vì theo trực giác,
9
00:00:32,825 --> 00:00:33,910
ta có liên kết với gương.
10
00:00:33,993 --> 00:00:36,079
Việc nhìn vào gương
và tự nhận ra chính mình
11
00:00:36,162 --> 00:00:37,747
có liên quan tới sự tự nhận thức.
12
00:00:38,331 --> 00:00:41,417
Con người không phải là động vật
duy nhất có thể tự nhận ra mình.
13
00:00:41,751 --> 00:00:44,045
Tinh tinh là loài đầu tiên
vượt qua bài kiểm tra này.
14
00:00:44,170 --> 00:00:45,463
Rồi đến những loài khác.
15
00:00:45,880 --> 00:00:46,839
Cá heo,
16
00:00:47,507 --> 00:00:48,424
voi,
17
00:00:49,258 --> 00:00:50,134
kể cả chim ác là.
18
00:00:50,843 --> 00:00:53,054
Gần đây, ta còn có cả nghiên cứu trên cá.
19
00:00:53,387 --> 00:00:55,431
Dù tôi không đồng ý 100%
về trường hợp của cá.
20
00:00:56,265 --> 00:00:57,934
Kết quả trên cá…
21
00:00:58,017 --> 00:00:59,060
vẫn còn gây tranh cãi.
22
00:00:59,685 --> 00:01:02,438
Bài kiểm tra cũng cho ra những kết quả
đáng ngạc nhiên.
23
00:01:02,730 --> 00:01:05,775
Một số con khỉ không vượt qua được,
dù chúng thường được coi là
24
00:01:05,858 --> 00:01:07,151
loài vật thông minh.
25
00:01:07,276 --> 00:01:09,821
Nếu bạn sở hữu một chú chó,
bạn có thể thấy cún cưng
26
00:01:09,904 --> 00:01:11,489
phản ứng với ảnh phản chiếu của mình.
27
00:01:13,866 --> 00:01:16,828
Nghiên cứu về trí thông minh
của động vật suốt những thập kỉ qua
28
00:01:16,911 --> 00:01:18,871
đôi khi cũng thất bại.
29
00:01:18,955 --> 00:01:23,209
Tuy nhiên, nó cũng cho chúng ta những
hiểu biết sâu sắc về vị trí của chúng ta
30
00:01:23,292 --> 00:01:24,335
trên thế giới.
31
00:01:24,418 --> 00:01:27,880
Để những hiểu biết của chúng ta
về trí não của con người được gắn kết hơn
32
00:01:27,964 --> 00:01:29,757
với xuất phát điểm của chúng ta,
33
00:01:30,591 --> 00:01:31,717
tổ tiên của chúng ta,
34
00:01:32,093 --> 00:01:33,553
ta cần hiểu hơn về động vật.
35
00:01:34,387 --> 00:01:36,305
Các loài động vật khác suy nghĩ thế nào?
36
00:01:37,390 --> 00:01:41,144
Và liệu, việc nghiên cứu trí não
động vật sẽ tiết lộ ra sao…
37
00:01:41,769 --> 00:01:42,854
về con người?
38
00:01:43,896 --> 00:01:46,607
LOẠT PHIM TÀI LIỆU CỦA NETFLIX
39
00:01:46,691 --> 00:01:48,276
Một loài chim khá thông minh, vẹt.
40
00:01:48,359 --> 00:01:50,153
Vẹt có thể phát âm các từ.
41
00:01:50,486 --> 00:01:52,822
Đương nhiên là nó không biết
những từ đó có nghĩa gì.
42
00:01:53,072 --> 00:01:54,866
Tôi là ngựa, không phải chuột lang.
43
00:01:56,075 --> 00:01:59,787
Hầu như ai cũng thích ngắm động vật.
Bản năng và trí thông minh của chúng
44
00:01:59,912 --> 00:02:01,205
đôi khi thật đáng kinh ngạc.
45
00:02:01,289 --> 00:02:04,000
Lịch sử của cả nhân loại
chỉ như một cái chớp mắt
46
00:02:04,083 --> 00:02:06,085
trong cả chiều dài lịch sử
của Trái Đất này.
47
00:02:06,210 --> 00:02:08,838
Chúng ta không chỉ kiểm soát được
nhiều biến số quan trọng,
48
00:02:09,088 --> 00:02:11,591
các đối tượng của chúng ta
còn luôn sẵn sàng khi chúng ta cần.
49
00:02:11,966 --> 00:02:13,968
TRÍ THÔNG MINH CỦA ĐỘNG VẬT, EXPLAINED
50
00:02:17,180 --> 00:02:19,390
Tôi nghĩ về những gì
trong cái đầu nhỏ xíu kia.
51
00:02:19,849 --> 00:02:20,975
Nó luôn nhìn quanh quất.
52
00:02:21,517 --> 00:02:23,019
Lúc nào cũng suy nghĩ gì đó.
53
00:02:23,269 --> 00:02:24,729
Nó rất thông minh.
54
00:02:25,021 --> 00:02:29,567
Nó đã học được cách nói
khoảng chục từ hay câu gì đó rồi.
55
00:02:29,650 --> 00:02:32,612
Nó ý kiến nhiều lắm
và nó muốn những gì nó muốn.
56
00:02:32,987 --> 00:02:35,740
Cái tôi của Eliot rất dễ bị tổn thương.
57
00:02:35,823 --> 00:02:38,492
Cứ khi nào Eliot gặp các bạn thỏ khác
là bọn tôi lại kiểu, "Chúa ơi,
58
00:02:38,576 --> 00:02:40,161
nó lại nghĩ là nó hơn bọn kia."
59
00:02:40,661 --> 00:02:42,538
Nó có hơi… Tôi không muốn nói ra đâu,
60
00:02:42,622 --> 00:02:43,497
nhưng nó có hơi xấu tính.
61
00:02:43,581 --> 00:02:46,792
Rất nhiều người nuôi chó, mèo
hay thú cưng đều từng tự hỏi,
62
00:02:46,876 --> 00:02:49,420
"Chúng đang nghĩ gì nhỉ?
Chúng có yêu mình không?
63
00:02:49,503 --> 00:02:50,963
Chúng có hiểu cái này không?"
64
00:02:51,047 --> 00:02:52,632
Đó là một bản năng rất con người
65
00:02:52,715 --> 00:02:55,134
khi tự hỏi có gì trong tâm trí
một loài động vật khác.
66
00:02:56,260 --> 00:02:58,012
Nhưng ta không thể hỏi chúng được.
67
00:02:58,221 --> 00:03:01,349
Rõ ràng là, động vật có cách riêng
để giao tiếp với nhau.
68
00:03:01,432 --> 00:03:02,642
Ong giao tiếp bằng cách nhảy.
69
00:03:02,975 --> 00:03:04,143
Cá voi thì hát.
70
00:03:05,061 --> 00:03:07,647
Tinh tinh thì la hét và dùng cử chỉ.
71
00:03:07,730 --> 00:03:11,442
Còn con người thì lại có
hàng vạn từ ngữ có thể dùng tuỳ ý,
72
00:03:11,525 --> 00:03:15,780
chúng kết hợp lại, giúp con người
trao đổi được vô vàn ý tưởng.
73
00:03:16,864 --> 00:03:20,826
Việc xem liệu động vật có giao tiếp với ta
bằng ngôn ngữ con người
74
00:03:20,910 --> 00:03:24,121
là một trong những nỗ lực đầu tiên trong
nghiên cứu trí thông minh của động vật.
75
00:03:24,413 --> 00:03:29,543
Đây là một trong những thí nghiệm đầu tiên
với tinh tinh Viki vào cuối các năm 1940.
76
00:03:30,127 --> 00:03:31,295
Bố là ai nào?
77
00:03:32,380 --> 00:03:33,381
Bố?
78
00:03:33,923 --> 00:03:34,757
Bố?
79
00:03:35,132 --> 00:03:37,802
Ta có thể thấy
là nó không hiệu quả cho lắm.
80
00:03:37,885 --> 00:03:40,888
Hoá ra, dây thanh quản của tinh tinh
không được thiết kế để nói.
81
00:03:41,472 --> 00:03:45,434
Nhưng đến năm 1966, hai nhà
tâm lí học lại có một ý tưởng khác.
82
00:03:45,518 --> 00:03:49,063
Họ mang một con tinh tinh con
hoang dã tên Washoe về,
83
00:03:49,146 --> 00:03:52,984
nuôi dạy nó như con người và
dạy nó Ngôn ngữ Kí hiệu của Mỹ.
84
00:03:53,401 --> 00:03:58,155
Cuối cùng, Washoe học được 150 kí hiệu,
ví dụ như những từ này.
85
00:03:58,614 --> 00:03:59,490
Bàn chải.
86
00:03:59,573 --> 00:04:00,533
Ôm.
87
00:04:00,908 --> 00:04:01,784
Mở.
88
00:04:02,243 --> 00:04:03,077
Ra ngoài.
89
00:04:03,160 --> 00:04:06,372
Các nhà ngôn ngữ học định nghĩa ngôn ngữ
là một dạng thức giao tiếp biểu tượng.
90
00:04:06,747 --> 00:04:10,293
Washoe đã học theo và nó đã thực hiện được
những giao tiếp biểu tượng.
91
00:04:10,376 --> 00:04:13,212
Nó dùng kí hiệu của tay
để ám chỉ một số vật.
92
00:04:13,296 --> 00:04:17,091
Những nghiên cứu nổi tiếng khác
về ngôn ngữ loài vượn đã nối gót, cho thấy
93
00:04:17,174 --> 00:04:21,804
trí não và khả năng giao tiếp của
con người hoá ra không đặc biệt đến thế.
94
00:04:22,388 --> 00:04:26,642
Vậy, câu hỏi là, liệu vượn có thực sự
sử dụng ngôn ngữ không?
95
00:04:29,395 --> 00:04:30,813
Đó là một câu hỏi căn bản.
96
00:04:31,522 --> 00:04:35,609
Tới tận cuối thế kỉ 19, hầu hết
các nền văn hoá phương Tây đều cho rằng
97
00:04:35,693 --> 00:04:38,654
trí não con người không liên quan gì
đến động vật cả.
98
00:04:39,280 --> 00:04:42,616
Điều đó lại không giống với
một số tôn giáo phương Đông như Phật giáo.
99
00:04:42,950 --> 00:04:45,119
Thế giới quan của Phật giáo trông như sau.
100
00:04:45,453 --> 00:04:48,205
Con người và động vật có cùng
những bản tính cốt lõi
101
00:04:48,289 --> 00:04:50,207
và gắn kết với nhau thông qua luân hồi.
102
00:04:50,708 --> 00:04:53,502
Nhưng thế giới quan của Thiên Chúa giáo
lại trông như thế này.
103
00:04:53,878 --> 00:04:56,922
Loài người là thượng đẳng
vì loài người có linh hồn,
104
00:04:57,006 --> 00:04:59,383
động vật bị xếp ở phía dưới.
105
00:04:59,467 --> 00:05:03,721
Từ động vật có vú xuống dần đến
sâu, động vật thân mềm v.v.
106
00:05:03,971 --> 00:05:07,892
Đương nhiên là, loài người ở gần Chúa nhất
vì các thiên thần và Chúa
107
00:05:08,017 --> 00:05:09,018
chỉ ở ngay trên ta.
108
00:05:09,268 --> 00:05:13,105
Nhưng, Charles Darwin đã thay đổi tất cả
với bản phác hoạ đầu tiên về cây sự sống
109
00:05:13,189 --> 00:05:14,023
trong sổ của mình.
110
00:05:14,398 --> 00:05:17,735
Cái cây có vẻ nhỏ,
nhưng nó đã thổi bay thế giới quan đó
111
00:05:17,818 --> 00:05:19,278
bằng thuyết tiến hoá.
112
00:05:19,570 --> 00:05:26,410
Một trong những thành tựu của Darwin trong
quyển Nguồn Gốc Các Loài đó là làm sáng tỏ
113
00:05:26,494 --> 00:05:30,873
một bức tranh khác, một bức tranh
về một cái cây chứ không phải một cán cân.
114
00:05:31,082 --> 00:05:33,876
Ở đó, mọi động vật đều tiến hoá
từ các dạng thức tiền nhiệm
115
00:05:33,959 --> 00:05:37,004
và mọi sự sống đều có liên kết,
dù là liên kết xa.
116
00:05:37,421 --> 00:05:39,215
Người Homo sapiens ở ngay đây.
117
00:05:39,507 --> 00:05:40,341
Là chúng ta.
118
00:05:40,925 --> 00:05:45,179
Darwin cũng cho rằng trí thông minh
phải ở trên cái cây này, ông đã viết:
119
00:05:45,388 --> 00:05:49,141
"Sự khác biệt lớn nhất về trí não
giữa người và các động vật bậc cao
120
00:05:49,225 --> 00:05:52,019
chắc chắn nằm ở mức độ
chứ không nằm ở chủng loại."
121
00:05:54,980 --> 00:05:57,650
Nhưng trí não là một thứ
rất khó để nghiên cứu khoa học.
122
00:05:57,942 --> 00:06:00,694
Do đó, hầu hết thế kỉ 20,
các nghiên cứu tâm lý chủ yếu
123
00:06:00,778 --> 00:06:02,738
đi vào đo đạc hành vi.
124
00:06:03,197 --> 00:06:06,117
Trường phái tư tưởng này
được gọi là chủ nghĩa hành vi.
125
00:06:06,325 --> 00:06:08,869
Chủ nghĩa hành vi trở thành
một dạng tôn giáo.
126
00:06:08,994 --> 00:06:11,956
Mục tiêu ban đầu của họ
tôi nghĩ là hoàn toàn bình thường.
127
00:06:12,123 --> 00:06:14,875
Họ chủ trương bỏ qua
các trạng thái bên trong như cảm xúc,
128
00:06:14,959 --> 00:06:17,920
suy nghĩ hay những thứ tương tự,
mà chỉ tập trung nhìn vào hành vi.
129
00:06:18,003 --> 00:06:21,132
Sau đó, chủ nghĩa hành vi tiến xa hơn,
tranh luận rằng trí não
130
00:06:21,215 --> 00:06:22,842
thực sự không quan trọng.
131
00:06:22,967 --> 00:06:27,054
Mọi dấu hiệu của trí thông minh đều là
các hành vi được tiếp thu nhờ một hệ thống
132
00:06:27,138 --> 00:06:28,097
thưởng và phạt.
133
00:06:28,347 --> 00:06:31,559
Đó chính là một cách giải thích
cho khả năng học ngôn ngữ của vượn.
134
00:06:32,309 --> 00:06:36,063
Nhà tâm lí học B. F. Skinner
là một lãnh đạo của chủ nghĩa hành vi.
135
00:06:36,147 --> 00:06:38,816
Công trình của ông vừa được
tán dương, lại vừa bị công kích
136
00:06:38,899 --> 00:06:43,195
vì nó mô tả các phương pháp để định hình
và kiểm soát hành vi của sinh vật khác.
137
00:06:43,737 --> 00:06:46,490
Skinner cho rằng, động vật là
các cỗ máy kích thích - phản ứng,
138
00:06:46,574 --> 00:06:49,535
ta có thể dạy cho chúng gần như
bất cứ thứ gì, với hình thức thưởng
139
00:06:49,618 --> 00:06:50,453
và phạt phù hợp.
140
00:06:50,828 --> 00:06:52,663
Ví dụ như dạy bồ câu biết đọc.
141
00:06:52,788 --> 00:06:56,876
Nó học được nhiều phản ứng khác nhau với
từng dấu hiệu sau khi được thưởng đồ ăn.
142
00:06:57,042 --> 00:06:58,794
Hoặc chơi bóng bàn.
143
00:06:58,919 --> 00:07:05,050
Hoặc phóng tên lửa trong Thế chiến thứ II,
thành công nhưng chưa bao giờ được dùng.
144
00:07:05,301 --> 00:07:09,555
Skinner cho rằng con người cũng học theo
cách đó, dù chúng ta có ở bậc cao hơn.
145
00:07:09,805 --> 00:07:14,185
Trong bài phỏng vấn vào năm 1997, ông nói,
trí thông minh của con người và động vật
146
00:07:14,310 --> 00:07:15,436
đều là có điều kiện.
147
00:07:15,853 --> 00:07:18,105
Đương nhiên, hành vi của con người
khác biệt một cách đáng kể,
148
00:07:18,189 --> 00:07:21,358
phức tạp hơn nhiều
so với hành vi của động vật
149
00:07:21,442 --> 00:07:23,444
nhưng các nguyên tắc cơ bản thì vẫn vậy.
150
00:07:25,029 --> 00:07:27,781
Tuy nhiên, nhà ngôn ngữ học Noam Chomsky
không đồng tình với Skinner.
151
00:07:28,032 --> 00:07:31,452
Trong một bài phỏng vấn cũng vào năm đó,
Chomsky cho rằng, con người
152
00:07:31,535 --> 00:07:34,497
không cần thưởng hay phạt
để học được ngôn ngữ.
153
00:07:34,580 --> 00:07:37,750
Đó là một chức năng của chúng ta,
thể hiện rất rõ ngay từ thuở thơ ấu.
154
00:07:37,833 --> 00:07:41,212
Phần lớn bậc cha mẹ không hề đưa ra
những chỉ dẫn một cách có hệ thống nào
155
00:07:41,295 --> 00:07:43,589
với con, nhưng trẻ con vẫn sẽ học được.
156
00:07:43,672 --> 00:07:46,842
Theo một nghĩa nào đó, ta có thể nói tiếp
rằng: ngôn ngữ không hề được "học".
157
00:07:46,967 --> 00:07:49,762
Ông cho rằng, chức năng của động vật
là làm những thứ khác.
158
00:07:49,845 --> 00:07:54,183
Khi được hỏi liệu một con vượn như Washoe
có thể học được ngôn ngữ không, ông đáp:
159
00:07:54,266 --> 00:07:57,728
"Con người có thể bay khoảng 9 mét.
Đó là những gì người ta làm ở Olympics.
160
00:07:57,811 --> 00:07:58,979
Đó có gọi là bay không?
161
00:07:59,438 --> 00:08:01,190
Đó là một câu hỏi hoàn toàn vô nghĩa."
162
00:08:02,274 --> 00:08:06,028
Sau Washoe, các nhà nghiên cứu đã dạy
ngôn ngữ kí hiệu cho con tinh tinh khác,
163
00:08:06,111 --> 00:08:07,279
Tinh tinh Nim…
164
00:08:08,072 --> 00:08:11,033
Và xem xét lại các tư liệu nghiên cứu
về ngôn ngữ loài vượn trước đó...
165
00:08:11,492 --> 00:08:15,246
và kết luận rằng, tinh tinh có thể
bắt chước các từ riêng lẻ,
166
00:08:15,329 --> 00:08:19,166
nhưng lại không thể tự nói thành
các câu hoặc nói có ngữ pháp
167
00:08:19,375 --> 00:08:20,793
giống như con người.
168
00:08:21,126 --> 00:08:25,756
Cuối cùng, câu dài nhất
của Tinh tinh Nim có 16 từ:
169
00:08:25,839 --> 00:08:31,637
"Cho cam con cho ăn cam
con ăn cam cho con ăn
170
00:08:31,720 --> 00:08:33,764
cam cho con mẹ."
171
00:08:34,932 --> 00:08:37,059
Chủ nghĩa hành vi đã hết thời.
172
00:08:38,352 --> 00:08:41,730
Dù bây giờ, chúng ta không còn
quá tin tưởng vào việc chúng có ngôn ngữ,
173
00:08:41,814 --> 00:08:45,859
nhưng các nghiên cứu đã mở ra một lĩnh vực
về nhận thức của động vật bằng cách chỉ ra
174
00:08:45,943 --> 00:08:47,403
vượn có thể làm nhiều hơn ta nghĩ.
175
00:08:49,280 --> 00:08:53,409
Ngày nay, nhờ có Darwin, các nhà khoa học
đều đồng ý là trí thông minh của con người
176
00:08:53,492 --> 00:08:57,621
tiến hoá từ các loài linh trưởng tổ tiên.
Lần phân tách đầu tiên bảy triệu năm trước
177
00:08:57,705 --> 00:09:00,374
và lần thứ hai
vào khoảng 200.000 năm trước.
178
00:09:00,457 --> 00:09:02,376
Đó là khi người homo sapiens xuất hiện.
179
00:09:02,960 --> 00:09:07,840
Sau đó, trong một cuộc tiến hoá nhanh như
chớp, con người phát triển não bộ to hơn,
180
00:09:07,923 --> 00:09:12,678
tạo ra những ngôn ngữ phức tạp, các nền
văn hoá, công nghệ và văn minh mở rộng
181
00:09:12,761 --> 00:09:13,887
ra khắp thế giới.
182
00:09:15,180 --> 00:09:18,350
Một giả thuyết lý giải cho sự xuất chúng
của não bộ con người cho rằng,
183
00:09:18,434 --> 00:09:20,144
não người có nhiều nơ-ron hơn.
184
00:09:20,477 --> 00:09:24,523
Não người có khoảng 100 tỉ nơ-ron.
185
00:09:24,607 --> 00:09:27,443
Hơn tinh tinh gấp ba lần,
186
00:09:27,568 --> 00:09:29,945
và hơn loài chuột một nghìn lần.
187
00:09:30,029 --> 00:09:35,951
Thế nhưng, một nghiên cứu gần đây
đã chỉ ra rằng, voi có gần 260 tỉ nơ-ron,
188
00:09:36,243 --> 00:09:38,245
hơn chúng ta gần gấp ba lần.
189
00:09:38,829 --> 00:09:42,082
Nhà khoa học cũng cố gắng
tìm hiểu xem loại nơ-ron của chúng ta
190
00:09:42,166 --> 00:09:43,292
liệu có đặc biệt không.
191
00:09:44,084 --> 00:09:45,336
Trông không đặc biệt lắm.
192
00:09:45,586 --> 00:09:49,715
Điều đó là đúng nếu ta chỉ nhìn
vào một bản chụp não người
193
00:09:49,798 --> 00:09:54,219
hoặc não chuột rồi đưa một nơ-ron từ
bản chụp cho một nhà khoa học thần kinh.
194
00:09:54,386 --> 00:09:58,766
Họ sẽ rất khó có thể phân biệt được
đâu là nơ-ron trong não người,
195
00:09:58,849 --> 00:10:00,267
đâu là nơ-ron trong não chuột.
196
00:10:00,601 --> 00:10:03,145
Nhưng không phải mọi nơ-ron
đều có chức năng giống nhau.
197
00:10:03,520 --> 00:10:07,483
Có vẻ như, một số nơ-ron nhất định trong
não người sẽ kích hoạt khi ta học hỏi
198
00:10:07,566 --> 00:10:08,901
hành vi của người khác.
199
00:10:09,193 --> 00:10:11,904
Đó được gọi là "nơ-ron gương."
200
00:10:11,987 --> 00:10:16,116
Nhưng, các nhà khoa học đã tìm ra nơ-ron
tương tự ở não của loài linh trưởng khác.
201
00:10:16,200 --> 00:10:19,787
Một nghiên cứu đã tìm ra chúng
ở cả chim sẻ đầm lầy.
202
00:10:20,579 --> 00:10:24,333
Chúng kích hoạt khi chim sẻ
nhại lại tiếng hót của các loài chim khác.
203
00:10:24,625 --> 00:10:27,670
Vậy là, ta vẫn chưa tìm ra được
loại nơ-ron đặc biệt của con người.
204
00:10:28,045 --> 00:10:31,882
Não người có tận 100 tỉ nơ-ron, nên ta vẫn
còn rất nhiều thứ để nghiên cứu.
205
00:10:32,299 --> 00:10:33,676
TỈ LỆ NÃO TRÊN CƠ THỂ Ở ĐỘNG VẬT
206
00:10:33,884 --> 00:10:36,261
Con người nắm giữ
thứ hạng cao nhất khi xét
207
00:10:36,345 --> 00:10:37,680
tỉ lệ não trên cơ thể.
208
00:10:38,180 --> 00:10:41,600
Các động vật khác mà ta đánh giá
là thông minh cũng xếp hạng cao.
209
00:10:42,351 --> 00:10:45,562
Những động vật có não lớn
cũng có xu hướng sống lâu hơn.
210
00:10:45,854 --> 00:10:48,524
Thông thường, khi nghĩ về
trí thông minh ở các loài khác,
211
00:10:48,607 --> 00:10:51,026
ta thường tập trung vào
khả năng nhận thức,
212
00:10:51,110 --> 00:10:52,528
thứ rất đáng tự hào của con người.
213
00:10:53,195 --> 00:10:57,157
Ví dụ như sự khôn ngoan xã hội,
vì chúng ta đã phát triển năng lực để sống
214
00:10:57,241 --> 00:10:59,576
trong các cấu trúc xã hội phức tạp.
215
00:10:59,660 --> 00:11:04,373
Nhưng tinh tinh cũng vậy, quy mô nhỏ hơn.
Chúng phải có trí thông minh để đưa ra
216
00:11:04,456 --> 00:11:07,501
những phán đoán thận trọng
về cảm xúc của những con khác.
217
00:11:07,584 --> 00:11:09,753
Liệu mình có thể dự đoán hành vi
của kẻ khác không?
218
00:11:09,837 --> 00:11:13,424
Liệu mình có thể thách đấu kẻ này không?
Nếu vậy thì liệu có ai hỗ trợ không?
219
00:11:13,674 --> 00:11:17,219
Mình sẽ hoà giải như thế nào
và với ai, sau khi cãi nhau xong?
220
00:11:17,386 --> 00:11:19,805
Chúng phải thường xuyên đưa ra
những quyết định rất phức tạp.
221
00:11:20,723 --> 00:11:25,018
Các nhà nghiên cứu cho rằng, tinh tinh có
sự thấu cảm vì chúng lây ngáp cho nhau.
222
00:11:25,102 --> 00:11:27,980
Một nghiên cứu năm 2009
đã phát hiện ra rằng, tinh tinh sẽ ngáp
223
00:11:28,063 --> 00:11:30,441
khi ta cho nó xem
một con tinh tinh hoạt hình ngáp.
224
00:11:31,358 --> 00:11:35,612
Ta từng tin là, chỉ có con người mới biết
dùng công cụ để giải quyết vấn đề.
225
00:11:35,738 --> 00:11:38,991
Ta gặp phải các vấn đề mà
ta không hề biết là sẽ có, đúng không?
226
00:11:39,074 --> 00:11:41,034
Đó là vì vũ trụ hơi ngẫu hứng
227
00:11:41,118 --> 00:11:44,288
và khó đoán. Tôi cho rằng,
một định nghĩa về trí thông minh
228
00:11:44,371 --> 00:11:48,625
đó chính là khả năng giải quyết vấn đề
mà sinh vật đó gặp phải, nhằm đạt được
229
00:11:48,709 --> 00:11:51,128
bất cứ mục tiêu nào nó đề ra.
230
00:11:51,295 --> 00:11:57,134
Nhưng vào các năm 1960, Jane Goodall
tìm ra, nhiều tinh tinh có dùng công cụ.
231
00:11:57,259 --> 00:12:00,220
Sau đó, các nhà nghiên cứu cũng phát hiện
ra một điều đáng ngạc nhiên:
232
00:12:00,304 --> 00:12:01,930
chim cũng có thể làm điều đó.
233
00:12:02,014 --> 00:12:05,684
Ví dụ, Quạ New Caledonia
rất giỏi sử dụng công cụ.
234
00:12:05,768 --> 00:12:06,769
Giờ ta đã biết điều đó.
235
00:12:06,977 --> 00:12:11,231
Chúng còn tự tạo ra công cụ, chỉnh sửa
chúng, tạo thành một chuỗi các công cụ.
236
00:12:11,774 --> 00:12:15,486
Tuy nhiên, dù các loài khác có thể
giải quyết vấn đề khi gặp phải,
237
00:12:15,569 --> 00:12:19,239
con người tự cho rằng mình đặc biệt
ít nhất là vì ta biết học hỏi từ kí ức
238
00:12:19,323 --> 00:12:21,116
và có thể dự trù
các vấn đề trong tương lai.
239
00:12:21,325 --> 00:12:24,453
Ta từng cho rằng động vật
bị giam cầm trong hiện tại.
240
00:12:24,536 --> 00:12:27,956
Con người chúng ta khác biệt
vì chúng ta có thể nghĩ ngược thời gian,
241
00:12:28,040 --> 00:12:29,249
đến những sự kiện nhất định.
242
00:12:29,374 --> 00:12:33,921
Ta có thể nghĩ về tương lai, ta có thể lên
kế hoạch cho ngày mai, hoặc là xa hơn nữa.
243
00:12:34,463 --> 00:12:35,881
Đó là điểm khiến ta khác biệt.
244
00:12:36,381 --> 00:12:40,385
Nhưng, nghiên cứu về Chim bổ hạt Clark,
một thành viên khác của họ quạ,
245
00:12:40,469 --> 00:12:46,850
đã ước tính, chúng có thể giấu tới 30.000
hạt ở 6.000 chỗ khác nhau vào mùa thu
246
00:12:47,351 --> 00:12:50,687
để vài tháng sau trở lại tìm,
khi mùa xuân đến.
247
00:12:51,271 --> 00:12:53,649
Trong khi tôi còn chả biết xe tôi
đang đỗ ở đâu,
248
00:12:53,732 --> 00:12:56,819
nên tôi thấy việc đó rất ấn tượng.
249
00:12:57,027 --> 00:12:59,863
Thế nhưng, con người không chỉ
dự trù cho tương lai của chính mình.
250
00:13:00,072 --> 00:13:02,366
Ta còn dự trù cho cả tương lai
của loài người.
251
00:13:02,449 --> 00:13:05,619
Chúng ta xây trường học,
thư viện và bảo tàng.
252
00:13:05,702 --> 00:13:06,662
Chúng ta có văn hoá.
253
00:13:06,745 --> 00:13:11,041
Văn hoá là một ý tưởng
về trách nhiệm chung với con cháu ta.
254
00:13:11,124 --> 00:13:15,587
Tôi cho rằng, ta có thể thấy những
hình mẫu thô sơ nhất đó thông qua việc
255
00:13:15,671 --> 00:13:17,214
chăm sóc con của động vật.
256
00:13:18,131 --> 00:13:22,219
Ở Bờ Biển Ngà, một nghiên cứu trên
ba nhóm tinh tinh có quan hệ huyết thống
257
00:13:22,302 --> 00:13:25,013
cho thấy, từng nhóm lại sử dụng
những loại công cụ khác nhau
258
00:13:25,097 --> 00:13:27,599
để mở cùng một loại quả óc chó châu Phi.
259
00:13:28,058 --> 00:13:30,978
Minh chứng rằng mỗi nhóm
lại dạy con cháu theo một cách khác.
260
00:13:31,186 --> 00:13:33,146
Cá voi cũng có văn hoá.
261
00:13:37,276 --> 00:13:40,153
Đây là một bài hát phổ biến
trong giới cá voi lưng gù.
262
00:13:40,696 --> 00:13:44,241
Vào năm 2009,
chỉ có nhóm cá voi này hát bài này.
263
00:13:45,033 --> 00:13:49,830
Sau đó, năm 2010, họ gặp một nhóm
cá voi khác ở một bãi ăn chung.
264
00:13:49,913 --> 00:13:52,791
Một trong số những con ở đàn kia
đã bỏ bài hát của đàn mình
265
00:13:52,875 --> 00:13:55,711
và hát bài mới này trên đường trở về.
266
00:13:55,794 --> 00:13:58,297
Người ta gọi đây là
một cuộc cách mạng văn hoá.
267
00:14:00,591 --> 00:14:03,135
Những phát hiện thế này
đã phá vỡ những hiểu biết của chúng ta
268
00:14:03,218 --> 00:14:04,720
về cách tiến hoá của trí thông minh.
269
00:14:05,220 --> 00:14:09,266
Chim và cá voi không có họ hàng gần với
con người như các loài linh trưởng khác.
270
00:14:10,142 --> 00:14:13,270
Cá voi và người thì đều là động vật có vú,
có chung một tổ tiên
271
00:14:13,353 --> 00:14:16,899
từ khoảng 100 triệu năm trước,
còn tổ tiên chung gần nhất...
272
00:14:16,982 --> 00:14:18,233
với họ nhà quạ…
273
00:14:18,775 --> 00:14:22,154
là từ 300 triệu năm trước,
trước cả khi có khủng long.
274
00:14:23,488 --> 00:14:25,407
Chúng ta sở hữu
những khả năng giống nhau
275
00:14:25,490 --> 00:14:27,075
không phải vì chúng ta có họ hàng gần,
276
00:14:27,409 --> 00:14:29,578
mà là vì chúng ta phải đối mặt
với những vấn đề tương tự nhau,
277
00:14:29,661 --> 00:14:31,830
do đó, chúng ta đã xây dựng nên
các cấu trúc nhận thức giống nhau.
278
00:14:31,914 --> 00:14:35,250
Các đặc điểm về thể chất của mọi loài
trong thế giới động vật này đều như vậy.
279
00:14:35,375 --> 00:14:39,880
Các loài không có họ đã độc lập phát triển
các đặc điểm giống nhau để đáp ứng nhu cầu
280
00:14:39,963 --> 00:14:42,841
ví dụ như cánh, vây lưng và độc tố.
281
00:14:43,091 --> 00:14:45,636
Não bộ cũng tương tự.
282
00:14:47,262 --> 00:14:50,891
Đó là lý do vì sao mọi loài vật
trong cây tiến hoá
283
00:14:50,974 --> 00:14:53,060
đều có thể có sự tự nhận thức.
284
00:14:53,936 --> 00:14:56,271
Tuy nhiên, trường hợp của cá thật khó nói.
285
00:14:56,563 --> 00:14:59,316
Một lý do tại sao nó lại cố cạo vết đỏ đi
286
00:14:59,399 --> 00:15:02,319
có thể là vì nó cảm thấy bị
các nhà nghiên cứu châm mực
287
00:15:02,402 --> 00:15:05,197
vào vảy, chứ không phải
vì nó tự nhận diện được mình.
288
00:15:06,657 --> 00:15:09,326
Bài kiểm tra gương còn những hạn chế khác.
289
00:15:09,576 --> 00:15:15,165
Một trong những hạn chế ở đây đó là,
đây là một bài kiểm tra bằng thị lực,
290
00:15:15,248 --> 00:15:19,670
do đó, nhiều loài động vật có thể sẽ không
sử dụng thị lực như cách ta dùng thị lực
291
00:15:19,753 --> 00:15:22,631
để nhận diện một vật có tri giác.
292
00:15:22,714 --> 00:15:27,260
Điều đó đã nêu bật một lỗ hổng cơ bản
trong cách ta nghiên cứu trí não động vật.
293
00:15:27,344 --> 00:15:30,639
Nói cách khác, rất nhiều bài kiểm tra
của ta giống như một chiếc gương,
294
00:15:30,889 --> 00:15:34,309
tìm kiếm những phẩm chất của con người,
bằng thước đo của con người,
295
00:15:34,393 --> 00:15:36,937
dựa trên thế giới quan của con người.
296
00:15:38,146 --> 00:15:41,233
Đây là thị lực của chó
khi so sánh với con người.
297
00:15:41,692 --> 00:15:44,403
Chó bị mù màu đỏ và xanh lá,
298
00:15:44,486 --> 00:15:48,365
thị lực của chúng ít chính xác hơn
từ bốn đến tám lần so với của con người.
299
00:15:48,699 --> 00:15:52,119
Nhưng chúng thăm dò thế giới
bằng khứu giác
300
00:15:52,202 --> 00:15:55,372
mạnh gấp 10.000 lần khứu giác con người.
301
00:15:55,956 --> 00:15:59,751
Do đó, một nhà nghiên cứu đã thiết kế ra
một bài kiểm tra với hộp nước tiểu để xem
302
00:15:59,835 --> 00:16:03,422
liệu chó có thể phân biệt được mùi của
mình với mùi bị lẫn những mùi khác không.
303
00:16:03,922 --> 00:16:06,591
Chúng chần chừ ở hộp bị lẫn mùi
hơn là hộp có mùi của chúng,
304
00:16:06,717 --> 00:16:12,180
chứng tỏ là chó có thể tự nhận thức, nhưng
chủ yếu qua khứu giác thay vì thị giác.
305
00:16:12,597 --> 00:16:17,811
Điều đó có thể lý giải vì sao mà năm 2011,
các nhà nghiên cứu đã phát hiện ra rằng,
306
00:16:17,978 --> 00:16:23,608
voi, loài thông minh ở nhiều phương diện,
đã thất bại trong thử nghiệm sử dụng gậy
307
00:16:23,692 --> 00:16:26,028
để lấy thức ăn nằm ngoài tầm với.
308
00:16:26,194 --> 00:16:29,156
Để hiểu được voi,
ta phải hiểu được rằng, ví dụ,
309
00:16:29,322 --> 00:16:32,409
voi có khứu giác nhạy bén
hơn chó gấp hàng trăm lần.
310
00:16:32,784 --> 00:16:35,328
Sau đó, các nhà nghiên cứu
đã điều chỉnh lại thử nghiệm.
311
00:16:35,787 --> 00:16:39,332
Thay vì để gậy, họ đã để
một cái hộp và bánh xe
312
00:16:39,791 --> 00:16:42,919
để xem liệu voi sẽ đứng lên trên
cái gì để với lấy đồ ăn.
313
00:16:43,587 --> 00:16:45,464
Thế là voi đã vượt qua thử nghiệm.
314
00:16:45,964 --> 00:16:48,967
Nguyên nhân ở đây là, với một con voi,
315
00:16:49,051 --> 00:16:50,052
việc nhặt gậy lên
316
00:16:50,761 --> 00:16:52,304
sẽ làm bịt mất cơ quan khứu giác của nó.
317
00:16:52,637 --> 00:16:56,141
Do đó, ta cần phải hiểu loài voi,
ta phải hiểu rằng vòi voi
318
00:16:56,224 --> 00:16:57,434
không giống với tay.
319
00:16:57,517 --> 00:16:59,269
Nó có những chức năng rất khác nhau.
320
00:17:00,020 --> 00:17:02,689
Mỗi loài động vật đều có
một thế giới quan khác nhau,
321
00:17:03,065 --> 00:17:05,442
khả năng tri giác khác nhau.
322
00:17:05,525 --> 00:17:09,446
Một số loài nghe và thấy những thứ
chúng ta không nhận biết được.
323
00:17:10,864 --> 00:17:14,451
Ví dụ như dơi,
một loài đã tiến hoá khả năng
324
00:17:14,534 --> 00:17:17,245
nhận biết xung quanh bằng sóng siêu âm.
325
00:17:17,496 --> 00:17:20,791
Cụ thể, chúng thăm dò thế giới bằng cách
phát ra những âm tần số cao,
326
00:17:20,957 --> 00:17:25,712
hầu hết nằm ngoài ngưỡng nghe của người,
phản hồi lại khi gặp các vật xung quanh.
327
00:17:25,879 --> 00:17:29,424
Cá hồi có thể dùng từ trường Trái Đất
làm la bàn
328
00:17:29,508 --> 00:17:32,427
để điều hướng, vượt qua hàng ngàn dặm
đại dương mênh mông
329
00:17:32,511 --> 00:17:34,179
để trở về với bãi đẻ trứng.
330
00:17:34,513 --> 00:17:38,308
Ta có thể cảm thấy kém cỏi hơn
dơi và cá hồi khi không làm được
331
00:17:38,391 --> 00:17:39,559
những điều này.
332
00:17:40,060 --> 00:17:44,064
Chúng ta thiếu đi rất nhiều thứ
rất thông minh và khôn ngoan
333
00:17:44,147 --> 00:17:48,693
của động vật vì ta đang lấy trí thông minh
con người ra làm tiêu chuẩn.
334
00:17:48,777 --> 00:17:53,490
Ta càng mở rộng quan niệm về
trí thông minh của chúng ta ra nhiều loài,
335
00:17:53,865 --> 00:17:55,325
ta lại càng bảo vệ chúng nhiều hơn.
336
00:17:55,575 --> 00:17:59,955
Nghị viện Tây Ban Nha đã thông qua
nghị quyết về trao quyền cho loài vượn lớn
337
00:18:00,038 --> 00:18:03,500
để bảo vệ chúng khỏi bị giam cầm
hoặc bị đem đi thí nghiệm.
338
00:18:03,708 --> 00:18:08,296
Vụ tương tự cũng xuất hiện ở Mỹ để bảo vệ
quyền lợi hợp pháp cho con voi đầu tiên
339
00:18:08,380 --> 00:18:10,715
vượt qua kiểm tra về khả năng
tự nhận diện trong gương.
340
00:18:11,466 --> 00:18:14,302
Chính quyền Ấn Độ đã cấm
các chương trình trình diễn cá heo
341
00:18:14,427 --> 00:18:16,847
nhờ các bằng chứng cho thấy rằng cá heo
342
00:18:16,930 --> 00:18:19,391
là một loài "cực kì thông minh".
343
00:18:20,058 --> 00:18:23,937
Sự tồn tại của chúng ta
phải gắn liền với tự nhiên.
344
00:18:24,187 --> 00:18:27,649
Ta có xu hướng tự tách mình ra.
Ta cho rằng mình tách biệt.
345
00:18:27,858 --> 00:18:30,569
Nhưng không.
Chúng ta hoà quyện với tự nhiên.
346
00:18:30,777 --> 00:18:34,739
Do đó, ta không thể đối xử với tự nhiên
tuỳ tiện vì ta cần phải thận trọng.
347
00:18:34,823 --> 00:18:38,869
Mãi tới gần đây, hầu hết các nghiên cứu
chỉ tập trung vào những động vật gần giống
348
00:18:38,952 --> 00:18:39,953
với loài người.
349
00:18:42,372 --> 00:18:45,125
Ta mới chỉ bắt đầu vượt qua phạm vi đó.
350
00:18:47,169 --> 00:18:51,464
Khi nghĩ về bạch tuộc,
dù bạn có nghĩ theo cách nào,
351
00:18:51,548 --> 00:18:55,218
bạch tuộc có lẽ vẫn xa lạ với con người
như mọi loài vật khác trên hành tinh này.
352
00:18:55,385 --> 00:19:00,849
Octopuses hay octopi, gọi theo cách nào
cũng đúng, thuộc nhóm Động vật chân đầu
353
00:19:00,932 --> 00:19:03,185
và có một số dấu hiệu của trí thông minh.
354
00:19:03,268 --> 00:19:07,689
Giống như con người, linh trưởng hay chim,
chúng cũng dùng các công cụ,
355
00:19:07,772 --> 00:19:10,025
ví dụ như chiếc vỏ dừa này, để bảo vệ.
356
00:19:10,108 --> 00:19:14,529
Chúng thậm chí còn mang công cụ theo mình
để dùng sau, nghĩa là chúng biết suy tính
357
00:19:14,696 --> 00:19:16,239
giống như Chim bổ hạt Clark.
358
00:19:16,656 --> 00:19:19,117
Chúng nhận diện được các cá thể người
359
00:19:19,201 --> 00:19:23,079
và chúng rất có hứng thú với những thứ
mới mẻ, đơn cử như chiếc máy quay này.
360
00:19:23,163 --> 00:19:27,292
Nếu ta đưa một món đồ lạ
cho động vật hoang dã,
361
00:19:27,375 --> 00:19:30,003
phần lớn chúng sẽ sợ hãi
hoặc không muốn dính dáng gì đến.
362
00:19:30,086 --> 00:19:33,131
Ngược lại, bạch tuộc thường rất thích thú
363
00:19:33,215 --> 00:19:37,010
với một miếng ni-lông hoặc
một vật thể sặc sỡ bất kì.
364
00:19:38,345 --> 00:19:43,391
Bạch tuộc và các họ hàng trong nhóm
Động vật chân đầu, Mực nang, cũng có thể
365
00:19:43,516 --> 00:19:45,936
đổi màu da chỉ trong vài mili giây,
366
00:19:46,019 --> 00:19:47,729
một điều mà các nhà khoa học
367
00:19:47,812 --> 00:19:49,773
vốn không coi là một dấu hiệu
của trí thông minh…
368
00:19:50,315 --> 00:19:52,567
có lẽ là vì con người
không có khả năng đó.
369
00:19:52,651 --> 00:19:54,903
Đó là khi ta biết,
chúng sắp xâm chiếm thế giới rồi.
370
00:19:54,986 --> 00:19:56,613
Chúng có tám tay và chúng làm được mà.
371
00:19:56,696 --> 00:20:00,325
Đó hẳn sẽ là một thứ rất tồi tệ
trong quan hệ giữa người và bạch tuộc
372
00:20:00,408 --> 00:20:01,451
ở đâu đó trong tương lai.
373
00:20:03,578 --> 00:20:07,415
Thế nhưng, trí thông minh của bạch tuộc
không tuân theo tương quan thông thường.
374
00:20:07,582 --> 00:20:10,460
Tuổi thọ của chúng rất ngắn,
chỉ khoảng hai năm.
375
00:20:10,543 --> 00:20:13,546
Chúng có xu hướng sống đơn độc
chứ không sống thành các nhóm xã hội.
376
00:20:13,964 --> 00:20:18,260
Việc phân tích tỉ lệ não trên cơ thể
của chúng cũng khó khăn vì não và thân
377
00:20:18,343 --> 00:20:20,553
của chúng rất khó tách bạch.
378
00:20:20,637 --> 00:20:24,432
Trong khoảng 500 triệu nơ-ron của chúng,
hai phần ba trong số đó phân bổ
379
00:20:24,516 --> 00:20:25,934
dọc các xúc tu.
380
00:20:26,017 --> 00:20:29,604
Đó có thể vì trên cây tiến hoá, chúng nằm
xa con người hơn là các loài linh trưởng,
381
00:20:29,688 --> 00:20:33,358
động vật có vú khác, kể cả chim.
382
00:20:33,483 --> 00:20:35,986
Tổ tiên gần nhất của chúng ta
thì không thông minh chút nào.
383
00:20:36,194 --> 00:20:40,156
Đó là một loài nhìn giống giun,
sống vào khoảng 700 triệu năm trước.
384
00:20:40,240 --> 00:20:42,575
Trong hầu hết thời gian
tiến hoá của động vật,
385
00:20:42,659 --> 00:20:44,869
chúng ta đã
ở một nhánh riêng biệt với chúng.
386
00:20:44,953 --> 00:20:46,496
Chúng ta ở một nhánh độc lập.
387
00:20:46,705 --> 00:20:50,625
Thế nhưng, rất nhiều nhà khoa học tin là,
bạch tuộc vẫn đạt được một trí thông minh
388
00:20:50,709 --> 00:20:51,876
mà ta có thể nhận diện.
389
00:20:51,960 --> 00:20:57,090
Điều đó có nghĩa là, khả năng suy nghĩ và
cảm nhận của động vật có ở khắp mọi loài
390
00:20:57,173 --> 00:21:00,343
trong hàng triệu loài đang cùng sống
trên thế giới này cùng chúng ta.
391
00:21:00,427 --> 00:21:04,389
Chúng ta đều muốn biết
vũ trụ này là nơi thế nào.
392
00:21:04,556 --> 00:21:09,269
Một khía cạnh rất quan trọng của
câu hỏi đó là, phần nào của vũ trụ
393
00:21:09,352 --> 00:21:13,189
có trải nghiệm, suy nghĩ và trí óc?
394
00:21:13,273 --> 00:21:14,399
Chỉ mỗi con người?
395
00:21:15,066 --> 00:21:16,234
Là vạn vật?
396
00:21:16,318 --> 00:21:17,694
Hay chỉ một vài loài động vật?
397
00:21:18,111 --> 00:21:21,239
Đó là một câu hỏi rất quan trọng
398
00:21:21,323 --> 00:21:24,743
nếu ta muốn hiểu thế giới
ta đang sống là thế giới kiểu gì.
399
00:21:57,233 --> 00:21:59,235
Biên dịch: NBP