1 00:00:10,218 --> 00:00:11,428 KOPCIUSZEK 2 00:00:11,511 --> 00:00:16,016 Dawno temu była sobie piękna, uciskana dziewczyna ze złą macochą. 3 00:00:16,933 --> 00:00:20,437 Wróżka chrzestna spełniła jej marzenie o balu, 4 00:00:20,520 --> 00:00:24,107 gdzie o północy dziewczyna zgubiła szklany pantofelek. 5 00:00:24,733 --> 00:00:28,570 Ale znalazł go książę i kiedy w końcu ją odszukał, 6 00:00:28,653 --> 00:00:31,406 zakochali się w sobie i żyli długo i szczęśliwie. 7 00:00:31,906 --> 00:00:33,033 Znacie tę historię. 8 00:00:33,742 --> 00:00:35,452 A może znacie inną. 9 00:00:35,994 --> 00:00:39,414 Była sobie piękna, uciskana dziewczyna ze złą macochą. 10 00:00:39,914 --> 00:00:42,417 Magiczne rybie ości spełniły jej marzenie 11 00:00:42,500 --> 00:00:44,085 o zabawie noworocznej, 12 00:00:44,586 --> 00:00:47,005 gdzie zgubiła swój malutki złoty bucik. 13 00:00:47,505 --> 00:00:50,925 Ale znalazł go król i kiedy w końcu ją odszukał, 14 00:00:51,009 --> 00:00:53,887 zakochali się w sobie i żyli długo i szczęśliwie. 15 00:00:54,387 --> 00:00:56,097 A jej złą macochę 16 00:00:56,181 --> 00:00:58,516 przygniotły kamienie w jaskini. 17 00:00:59,184 --> 00:01:02,479 W Grecji opowiadano podobną historię. 18 00:01:02,562 --> 00:01:06,816 Tyle że piękna, uciskana dziewczyna kąpała się w rzece, 19 00:01:06,900 --> 00:01:09,819 kiedy nadleciał orzeł i porwał jej sandał. 20 00:01:09,903 --> 00:01:13,782 Który potem nieoczekiwanie spadł na kolana króla. 21 00:01:13,865 --> 00:01:16,367 Uwaga, spoiler. Kiedy w końcu ją odszukał, 22 00:01:16,451 --> 00:01:19,537 zakochali się w sobie i żyli długo i szczęśliwie. 23 00:01:20,747 --> 00:01:22,457 Jest ich dużo więcej. 24 00:01:22,540 --> 00:01:23,875 Uciskana dziewczyna. 25 00:01:23,958 --> 00:01:25,293 Magiczna interwencja. 26 00:01:25,376 --> 00:01:27,128 Gubi but, odnajduje miłość. 27 00:01:27,212 --> 00:01:29,130 Dziewczyna, magia, but, miłość. 28 00:01:30,381 --> 00:01:32,092 W 1893 roku 29 00:01:32,175 --> 00:01:36,262 folklorystka odnotowała 345 różnych wersji Kopciuszka 30 00:01:36,346 --> 00:01:37,931 z całego świata. 31 00:01:38,014 --> 00:01:41,101 Dziś uważa się, że ta liczba idzie w tysiące, 32 00:01:41,184 --> 00:01:43,019 i nie chodzi tylko o Kopciuszka. 33 00:01:43,103 --> 00:01:45,313 Wiele baśni, które znacie i kochacie, 34 00:01:45,396 --> 00:01:47,482 istnieje w wielu różnych krajach. 35 00:01:48,358 --> 00:01:51,277 Czemu wciąż powtarzamy tę samą historię? 36 00:01:52,320 --> 00:01:54,864 Co takiego jest w baśniach? 37 00:01:54,948 --> 00:01:56,908 Gotowi? Zaczynamy. 38 00:01:58,701 --> 00:02:00,245 Pomiędzy tymi okładkami 39 00:02:00,328 --> 00:02:02,580 znajdziemy nieśmiertelnych ulubieńców. 40 00:02:03,081 --> 00:02:04,958 Pamiętasz, jak w dzieciństwie 41 00:02:05,041 --> 00:02:06,960 słuchałeś o Czerwonym Kapturku? 42 00:02:08,586 --> 00:02:10,964 Pamiętaj, że gdy zegar wybije północ, 43 00:02:11,047 --> 00:02:12,674 musisz być w domu. 44 00:02:12,757 --> 00:02:16,219 Pamiętacie uroczą księżniczkę, która zapadła w głęboki sen, 45 00:02:16,302 --> 00:02:19,347 aż książę zdjął z niej zaklęcie? 46 00:02:19,430 --> 00:02:22,892 Obudź się! Ty bezużyteczny leniu! 47 00:02:22,976 --> 00:02:24,269 Obudź się! 48 00:02:24,352 --> 00:02:31,276 BAŚNIE 49 00:02:31,359 --> 00:02:35,446 Kiedy mówimy o baśniach, często używamy tego pojęcia, 50 00:02:35,530 --> 00:02:37,991 {\an8}myśląc o czymś nierealistycznie dobrym. 51 00:02:38,074 --> 00:02:39,075 {\an8}KRYTYK KULTURY 52 00:02:39,159 --> 00:02:40,660 Znacie ten obraz, 53 00:02:40,743 --> 00:02:42,954 odtwarzany w wielu filmach, 54 00:02:43,037 --> 00:02:44,747 programach, reklamach. 55 00:02:44,831 --> 00:02:49,127 Kamera zastyga w tej niewiarygodnie pięknej chwili. 56 00:02:49,752 --> 00:02:52,172 Często odwołujemy się konkretnie 57 00:02:52,255 --> 00:02:55,133 do zakończenia filmów Disneya. 58 00:02:56,467 --> 00:02:58,511 W 1937 roku Walt Disney, 59 00:02:58,595 --> 00:03:00,138 niezwykły animator, 60 00:03:00,221 --> 00:03:02,098 współtwórca Myszki Miki, 61 00:03:02,807 --> 00:03:05,560 {\an8}wypuścił Królewnę Śnieżkę, wesołą historię 62 00:03:05,643 --> 00:03:07,854 pięknej dziewczyny, jej złej macochy 63 00:03:07,937 --> 00:03:11,274 i siedmiu uroczych krasnoludków o różnym temperamencie. 64 00:03:11,357 --> 00:03:12,275 {\an8}Co? 65 00:03:12,358 --> 00:03:15,320 To był jego pierwszy pełnometrażowy film animowany, 66 00:03:15,403 --> 00:03:17,655 nakręcony z użyciem kamery wieloplanowej, 67 00:03:17,739 --> 00:03:19,824 jak zachwalano w reklamie. 68 00:03:19,908 --> 00:03:22,619 Ponad 250 000 takich rysunków 69 00:03:22,702 --> 00:03:25,538 stworzonych przez Walta Disneya i jego artystów. 70 00:03:25,622 --> 00:03:29,709 Wiele skopiowano klatka po klatce z nagrania aktorów, 71 00:03:30,293 --> 00:03:33,671 żeby postacie wyglądały i tańczyły jak prawdziwi ludzie. 72 00:03:34,464 --> 00:03:37,842 W przeciwieństwie do kreskówek. 73 00:03:37,926 --> 00:03:39,844 Wcześniejszych filmów Disneya. 74 00:03:40,428 --> 00:03:44,224 Realizacja była tak ambitna, że gazety uznały ją za szaleństwo. 75 00:03:44,724 --> 00:03:47,602 Ale gdy film wyszedł, zmienili śpiewkę. 76 00:03:48,102 --> 00:03:50,813 Stał się międzynarodową sensacją. 77 00:03:50,897 --> 00:03:54,442 Można było kupić śnieżkowe akcesoria, lalki, 78 00:03:54,525 --> 00:03:56,736 kapelusze inspirowane krasnoludkami 79 00:03:56,819 --> 00:03:59,489 i pierwszą w historii ścieżkę dźwiękową z filmu. 80 00:03:59,989 --> 00:04:01,616 {\an8}Biorąc pod uwagę inflację, 81 00:04:01,699 --> 00:04:03,868 {\an8}Królewna Śnieżka nadal należy 82 00:04:03,952 --> 00:04:06,746 {\an8}do najlepiej zarabiających filmów. 83 00:04:07,372 --> 00:04:10,583 Była wzorcem dla kolejnych hitów Disneya. 84 00:04:10,667 --> 00:04:14,254 Fantazja o sukniach balowych i zamkach 85 00:04:14,337 --> 00:04:15,838 i ta biedna dziewczyna, 86 00:04:15,922 --> 00:04:18,258 która musi znaleźć szczęście, 87 00:04:18,341 --> 00:04:20,218 zapewne poślubiając księcia. 88 00:04:21,135 --> 00:04:25,431 Nie ma w tym nic złego, ale to całkowicie różni się 89 00:04:25,515 --> 00:04:27,308 od wcześniejszych baśni. 90 00:04:27,392 --> 00:04:30,812 Jeśli chcecie wiedzieć, o co chodzi w baśniach, 91 00:04:30,895 --> 00:04:33,147 zapytajcie prawdziwych ekspertów. 92 00:04:33,648 --> 00:04:35,191 {\an8}To coś… 93 00:04:35,275 --> 00:04:36,359 {\an8}WIELKA BRYTANIA 94 00:04:36,442 --> 00:04:39,070 {\an8}…co może być w filmach 95 00:04:39,153 --> 00:04:41,197 albo w książkach. 96 00:04:41,281 --> 00:04:43,700 {\an8}Musi być główna postać. Jest magicznie. 97 00:04:43,783 --> 00:04:45,159 {\an8}STANY ZJEDNOCZONE 98 00:04:45,243 --> 00:04:48,705 {\an8}Baśń to historia, która ma… 99 00:04:48,788 --> 00:04:49,831 {\an8}INDIE 100 00:04:49,914 --> 00:04:53,710 …ładne postacie, które mówią piękne przemowy. 101 00:04:53,793 --> 00:04:55,712 Baśń… 102 00:04:56,754 --> 00:04:58,339 nie jest prawdziwa. 103 00:04:58,423 --> 00:05:00,383 To tylko historia. 104 00:05:00,466 --> 00:05:03,011 {\an8}To pochodzi z innego świata, świata magii, 105 00:05:03,094 --> 00:05:05,054 {\an8}pełnego kreatywności i kolorów. 106 00:05:05,138 --> 00:05:09,058 {\an8}Zupełnie inny świat niż ten, który znamy. 107 00:05:09,142 --> 00:05:11,686 Te definicje są całkiem trafne. 108 00:05:11,769 --> 00:05:13,563 {\an8}Te historie mogą mieć sens… 109 00:05:13,646 --> 00:05:15,565 {\an8}PROFESOR FOLKLORU I MITOLOGII 110 00:05:15,648 --> 00:05:18,401 {\an8}…jako opowieści o metamorfozie i transformacji. 111 00:05:18,484 --> 00:05:21,863 Łachmany Kopciuszka zmieniają się w piękną suknię. 112 00:05:21,946 --> 00:05:25,408 Królewnę Śnieżkę ożywia pocałunek prawdziwej miłości. 113 00:05:25,491 --> 00:05:27,994 Fasola Jasia rośnie jak wieża, 114 00:05:28,077 --> 00:05:30,246 która sięga ponad chmury. 115 00:05:30,330 --> 00:05:33,916 Wszystkie baśnie mają w sobie tajemnicę i magię. 116 00:05:34,000 --> 00:05:37,462 Tak samo jak wiele historii, które nie są baśniami, 117 00:05:37,545 --> 00:05:40,715 więc warto wiedzieć, czym baśń nie jest. 118 00:05:42,633 --> 00:05:45,386 {\an8}Po pierwsze, baśń nie jest legendą. 119 00:05:46,220 --> 00:05:50,016 {\an8}Legendy to historie o podłożu historycznym, 120 00:05:50,099 --> 00:05:52,518 {\an8}osadzone w rzeczywistym czasie i miejscu. 121 00:05:53,102 --> 00:05:55,938 Czas i miejsce akcji baśni powinny być nieznane, 122 00:05:56,022 --> 00:05:59,525 dlatego często zaczyna się ona od „Dawno, dawno temu”. 123 00:05:59,609 --> 00:06:02,695 Albo po czesku: „Za siedmioma górami, 124 00:06:02,779 --> 00:06:04,489 za siedmioma rzekami”. 125 00:06:04,572 --> 00:06:05,656 Albo po arabsku: 126 00:06:05,740 --> 00:06:08,868 „Było, och, co było lub nie było, 127 00:06:08,951 --> 00:06:11,788 w najstarszych dniach, latach i czasach”. 128 00:06:12,830 --> 00:06:15,166 {\an8}Baśń to też nie jest mit. 129 00:06:15,249 --> 00:06:17,668 {\an8}Który często jest świętą historią 130 00:06:17,752 --> 00:06:19,587 lub historią założycielską. 131 00:06:19,670 --> 00:06:24,342 {\an8}Narracją o powstaniu cywilizacji. 132 00:06:24,425 --> 00:06:26,427 {\an8}Innymi słowy, historią religijną. 133 00:06:26,928 --> 00:06:29,639 {\an8}I wreszcie baśń to nie bajka, 134 00:06:29,722 --> 00:06:33,518 {\an8}czyli opowieść z konkretnym morałem lub przesłaniem, 135 00:06:33,601 --> 00:06:36,604 {\an8}często przekazywanym przez parę mówiących zwierząt. 136 00:06:36,687 --> 00:06:38,815 Jak Żółw i zając, 137 00:06:38,898 --> 00:06:42,276 która to bajka pokazuje, że powolny i stały wygra wyścig. 138 00:06:42,360 --> 00:06:43,361 Nie boję się. 139 00:06:44,195 --> 00:06:47,031 Będę się z tobą ścigał i wygram. 140 00:06:47,115 --> 00:06:49,909 Baśnie mogą zawierać jakiś morał, 141 00:06:49,992 --> 00:06:52,286 ale nie zawsze jest jasne, co nim jest. 142 00:06:52,370 --> 00:06:55,790 Jaś i magiczna fasola wydaje się popierać okradanie. 143 00:06:55,873 --> 00:06:57,333 Przynajmniej ogrów. 144 00:06:58,000 --> 00:07:01,212 To prosta historia o szkieletowej konstrukcji. 145 00:07:01,295 --> 00:07:03,339 Siły dobra i zła. 146 00:07:03,423 --> 00:07:06,217 Nie ma tu żadnych niuansów. 147 00:07:06,300 --> 00:07:08,594 Zwykle mają podobną strukturę. 148 00:07:09,137 --> 00:07:11,305 Poznajemy bohatera i jego świat. 149 00:07:11,389 --> 00:07:13,933 Potem pojawia się złoczyńca, robi coś złego. 150 00:07:14,016 --> 00:07:17,311 Bohater wymyśla plan ratunkowy, otrzymuje magiczną pomoc. 151 00:07:17,395 --> 00:07:20,565 Jest walka, ucieczka, nagroda. Koniec. 152 00:07:21,274 --> 00:07:24,986 {\an8}Wiele historii ma taką konstrukcję. 153 00:07:25,069 --> 00:07:26,863 Ale tylko niewielka część 154 00:07:26,946 --> 00:07:31,242 mówi o pięknej księżniczce uratowanej przez księcia i ich ślubie. 155 00:07:32,660 --> 00:07:34,871 Folkloryści nie cierpią Disneya. 156 00:07:34,954 --> 00:07:38,458 To korporacyjna baśń, odgórnie ustalona. 157 00:07:38,541 --> 00:07:40,668 W pewnym sensie otrzymujemy 158 00:07:40,751 --> 00:07:42,753 ujednoliconą wersję, 159 00:07:42,837 --> 00:07:45,715 która usunęła wszystkie lokalne warianty. 160 00:07:45,798 --> 00:07:47,842 Jak te wszystkie Kopciuszki. 161 00:07:47,925 --> 00:07:50,011 {\an8}Japonia miała własnego Kopciuszka, 162 00:07:50,094 --> 00:07:51,179 {\an8}Hachikazuki, 163 00:07:51,262 --> 00:07:53,848 {\an8}i jej historia była stricte japońska. 164 00:07:53,931 --> 00:07:57,435 Chroni ją magiczna misa przytwierdzona do głowy, 165 00:07:57,518 --> 00:07:58,811 symbol buddyjski. 166 00:07:58,895 --> 00:08:01,647 Ale gdy w Japonii pojawił się Kopciuszek Disneya, 167 00:08:01,731 --> 00:08:03,566 stał się fenomenem kulturowym. 168 00:08:04,317 --> 00:08:06,777 {\an8}Był w filmach, książkach, dodatkach, 169 00:08:06,861 --> 00:08:08,946 {\an8}i All-Star Dream Cinderella, 170 00:08:09,030 --> 00:08:10,490 turnieju wrestlingu. 171 00:08:11,491 --> 00:08:15,453 Albo rosyjska wersja Królewny Śnieżki, tu w kreskówce z czasów ZSRR, 172 00:08:15,536 --> 00:08:17,580 ze słynnym magicznym lustrem 173 00:08:17,663 --> 00:08:19,290 i zatrutym jabłkiem. 174 00:08:19,373 --> 00:08:22,084 Ale siedmiu krasnoludków to siedmiu rycerzy. 175 00:08:22,168 --> 00:08:25,755 Ich relacja ze Śnieżką jest nieco inna. 176 00:08:25,838 --> 00:08:28,508 Jak wiesz, jesteś naszą siostrą. 177 00:08:29,300 --> 00:08:32,970 Cała nasza siódemka jest w tobie zakochana. 178 00:08:34,055 --> 00:08:37,016 Ale zanim Śnieżka Disneya podbiła świat, 179 00:08:37,099 --> 00:08:40,019 opowieść, na której się opierała, też zyskała sławę. 180 00:08:40,102 --> 00:08:43,064 Trochę mroczniejsza niemiecka baśń ludowa, 181 00:08:43,147 --> 00:08:46,359 Sneewittchen, którą Disney się inspirował. 182 00:08:46,442 --> 00:08:50,112 Dom krasnoludków to średniowieczny germański styl. 183 00:08:50,196 --> 00:08:53,574 Tak samo jak zamek, z okrągłymi wieżami i zwieńczeniami. 184 00:08:53,658 --> 00:08:57,703 Podobnie odgięty kołnierz Śnieżki i bufiaste rękawy z rozcięciami. 185 00:08:58,496 --> 00:09:01,749 Oryginalna niemiecka wersja stała się sławna 186 00:09:01,832 --> 00:09:05,711 przez największy w historii literatury marketingowy majstersztyk. 187 00:09:05,795 --> 00:09:07,338 Zmieniający baśnie 188 00:09:08,047 --> 00:09:09,757 w historie dla dzieci. 189 00:09:11,133 --> 00:09:12,969 Jacob i Wilhelm Grimm 190 00:09:13,052 --> 00:09:15,429 byli bibliotekarzami i folklorystami. 191 00:09:15,513 --> 00:09:17,807 Żyli w Prusach, obecnych Niemczech, 192 00:09:17,890 --> 00:09:19,767 na początku XIX wieku. 193 00:09:19,850 --> 00:09:23,271 Był to okres, kiedy rozrastało się imperium Napoleona, 194 00:09:23,354 --> 00:09:27,275 zagrażając, jak uważano, całemu dziedzictwu Niemiec. 195 00:09:27,358 --> 00:09:30,152 Więc podróżowali po kraju, zbierając podania ludowe. 196 00:09:30,236 --> 00:09:33,948 Chcieli utrwalić pozostałości tradycji gawędziarskiej, 197 00:09:34,031 --> 00:09:35,575 zanim zaniknie. 198 00:09:35,658 --> 00:09:38,786 Historie, które dorośli opowiadali innym dorosłym, 199 00:09:38,869 --> 00:09:40,871 czasami przy obecności dzieci. 200 00:09:40,955 --> 00:09:42,290 W 1812 roku 201 00:09:42,373 --> 00:09:46,252 wydali książkę pod tytułem Baśnie domowe i dziecięce, 202 00:09:46,335 --> 00:09:48,754 bo opowieści były o dzieciach, 203 00:09:48,838 --> 00:09:50,590 a nie dla dzieci. 204 00:09:51,549 --> 00:09:54,343 To ich wersja Roszpunki. 205 00:09:54,427 --> 00:09:56,679 Piękna dziewczyna o magicznych włosach 206 00:09:56,762 --> 00:09:59,974 jest więziona w wieży przez czarownicę, 207 00:10:00,057 --> 00:10:01,559 matkę Gotel. 208 00:10:01,642 --> 00:10:04,270 Książę wspina się po włosach Roszpunki, 209 00:10:04,353 --> 00:10:06,439 by cieszyć się jej towarzystwem. 210 00:10:07,064 --> 00:10:09,650 Ta zachodzi w ciążę i rodzi bliźniaki, 211 00:10:09,734 --> 00:10:12,361 więc Gotel wypędza ich do głuszy. 212 00:10:12,445 --> 00:10:15,615 Recenzje były okropne. Książkę ostro skrytykowano. 213 00:10:16,449 --> 00:10:20,077 Czołowy krytyk nazwał ją „żałosną i prostacką”. 214 00:10:20,161 --> 00:10:23,289 Bracia postanowili posłuchać krytyków 215 00:10:23,372 --> 00:10:26,083 i zmienić historie na przyjazne dzieciom. 216 00:10:26,167 --> 00:10:28,002 W finalnym wydaniu 217 00:10:28,085 --> 00:10:30,880 książę jedynie rozmawia z Roszpunką. 218 00:10:30,963 --> 00:10:32,590 Nikt nie zachodzi w ciążę. 219 00:10:32,673 --> 00:10:36,052 A potem ciernie wykłuwają księciu oczy. 220 00:10:36,802 --> 00:10:39,555 W XIX-wiecznych Niemczech „przyjazne dzieciom” oznacza 221 00:10:39,639 --> 00:10:40,556 więcej przemocy. 222 00:10:41,474 --> 00:10:43,851 Książka zatytułowana Staś Straszydło 223 00:10:43,934 --> 00:10:45,686 była wtedy bestsellerem. 224 00:10:45,770 --> 00:10:47,897 Na przykład chłopiec ssący kciuk 225 00:10:47,980 --> 00:10:50,524 ma palec odcięty nożyczkami. 226 00:10:50,608 --> 00:10:53,152 Albo chłopiec, który nie chce się uczesać, 227 00:10:53,235 --> 00:10:55,363 więc wygląda tak, 228 00:10:55,446 --> 00:10:58,074 przestaje być kochany przez rodziców. 229 00:10:58,574 --> 00:11:00,618 To były przestrogi 230 00:11:00,701 --> 00:11:03,621 ostrzegające przed zbytnią ciekawością. 231 00:11:03,704 --> 00:11:06,624 Stały się podręcznikiem dobrych manier. 232 00:11:06,707 --> 00:11:08,876 W Kopciuszku braci Grimm 233 00:11:08,959 --> 00:11:11,545 przyrodnie siostry odcinają sobie palce, 234 00:11:11,629 --> 00:11:14,090 żeby wcisnąć stopy do pantofelka, 235 00:11:14,173 --> 00:11:16,759 ale ich plany udaremnia natrętny gołąb. 236 00:11:16,842 --> 00:11:19,804 Śpiewa: „Kukuryku, krew w pantofelku”. 237 00:11:19,887 --> 00:11:22,682 To była rymowanka. Teraz nie pamiętam. 238 00:11:22,765 --> 00:11:23,933 Leciało tak… 239 00:11:24,016 --> 00:11:26,185 Ruk di gu, ruk di gu! 240 00:11:26,268 --> 00:11:27,937 Krwi w buciku pełno już. 241 00:11:28,020 --> 00:11:29,814 Pantofelek przyciasnawy. 242 00:11:29,897 --> 00:11:32,024 Panna młoda do odprawy! 243 00:11:32,900 --> 00:11:35,945 Później ptaki wrócą i wydziobią im oczy. 244 00:11:36,904 --> 00:11:39,824 Pamiętam, że miałam trzy lata 245 00:11:39,907 --> 00:11:42,660 i byłam w to bardzo zaangażowana. 246 00:11:42,743 --> 00:11:46,205 „Tak, ci źli ludzie na to zasługują”. 247 00:11:46,288 --> 00:11:48,874 Gdy książka rozeszła się na cały świat, 248 00:11:48,958 --> 00:11:50,835 redaktorzy dodali ilustracje. 249 00:11:50,918 --> 00:11:53,170 To był prawdziwy punkt zwrotny. 250 00:11:53,254 --> 00:11:56,257 Stały się częścią lektury przed snem. 251 00:11:56,340 --> 00:12:00,302 To inspirowało innych pisarzy, jak Hansa Christiana Andersena, 252 00:12:00,386 --> 00:12:02,471 {\an8}do wymyślania własnych bajek. 253 00:12:02,555 --> 00:12:03,389 {\an8}MAŁA SYRENKA 254 00:12:03,472 --> 00:12:05,641 Ale w swoim prologu bracia Grimm 255 00:12:05,725 --> 00:12:07,685 wysunęli magiczne twierdzenie. 256 00:12:08,227 --> 00:12:10,479 Ich historie były prastare, 257 00:12:10,563 --> 00:12:13,566 związane z najprostszymi formami życia. 258 00:12:13,649 --> 00:12:15,568 Często zakładano, 259 00:12:15,651 --> 00:12:18,529 że wiele z tych historii jest bardzo starych. 260 00:12:18,612 --> 00:12:21,282 {\an8}To dlatego, że znajdujemy takie same historie… 261 00:12:21,365 --> 00:12:22,616 {\an8}PROFESOR ANTROPOLOGII 262 00:12:22,700 --> 00:12:23,951 {\an8}…w różnych kulturach, 263 00:12:24,034 --> 00:12:26,996 które wiemy, że są ze sobą powiązane. 264 00:12:27,621 --> 00:12:29,790 Ponad sto lat przed braćmi Grimm 265 00:12:29,874 --> 00:12:33,586 Charles Perrault wydał we Francji książkę 266 00:12:33,669 --> 00:12:35,921 zawierającą wiele podobnych baśni. 267 00:12:36,422 --> 00:12:38,257 {\an8}Byli też wcześniejsi pisarze 268 00:12:38,340 --> 00:12:41,385 {\an8}i to możliwe, że wymyślili historie, 269 00:12:41,469 --> 00:12:43,679 {\an8}które potem się rozprzestrzeniły. 270 00:12:43,763 --> 00:12:45,681 Wiele z tych historii 271 00:12:45,765 --> 00:12:47,683 mogło po prostu wpadać w ucho. 272 00:12:47,767 --> 00:12:49,727 Mogły służyć tylko do rozrywki, 273 00:12:49,810 --> 00:12:52,730 bo ludzie uwielbiali ich słuchać i je opowiadać, 274 00:12:52,813 --> 00:12:56,275 więc wcale nie muszą być prastare. 275 00:12:57,026 --> 00:12:58,944 Ale rozwiązanie tej zagadki 276 00:12:59,028 --> 00:13:00,654 było prawie niemożliwe. 277 00:13:01,614 --> 00:13:03,616 Weźmy Czerwonego Kapturka. 278 00:13:03,699 --> 00:13:05,075 Na mapie widać 279 00:13:05,159 --> 00:13:08,120 wszystkie spisane wersje tej historii. 280 00:13:08,621 --> 00:13:11,707 Przez misjonarza w Afryce Zachodniej, poetę w Chinach 281 00:13:11,791 --> 00:13:13,751 czy dwóch braci w Niemczech. 282 00:13:13,834 --> 00:13:16,629 Ale zapisy tych historii 283 00:13:16,712 --> 00:13:19,840 dzielą tysiące kilometrów i setki lat. 284 00:13:19,924 --> 00:13:24,470 To bardzo podobne do problemu, jaki mają biolodzy ewolucyjni, 285 00:13:24,553 --> 00:13:28,641 gdy próbują zrekonstruować historię życia, 286 00:13:28,724 --> 00:13:33,896 bo tylko ułamek wszystkich gatunków, jakie kiedykolwiek istniały, 287 00:13:33,979 --> 00:13:35,481 zostawił po sobie ślad. 288 00:13:35,564 --> 00:13:38,359 Ale śledząc pewną cechę lub gen, 289 00:13:38,442 --> 00:13:41,570 mogą pokazać, jak ewoluował gatunek 290 00:13:41,654 --> 00:13:44,490 i udowodnić istnienie wspólnego przodka, 291 00:13:44,573 --> 00:13:46,200 który już dawno wyginął. 292 00:13:46,992 --> 00:13:49,328 Tehrani zrobił to samo. 293 00:13:50,246 --> 00:13:53,457 Rdzeń Czerwonego Kapturka jest prosty. 294 00:13:53,541 --> 00:13:54,959 Dziecko lub dzieci 295 00:13:55,042 --> 00:13:57,920 są daleko od rodziców i oszukuje je drapieżnik, 296 00:13:58,003 --> 00:14:00,589 który udaje ukochanego krewnego. 297 00:14:00,673 --> 00:14:03,050 Ale jest też wiele mutacji. 298 00:14:03,133 --> 00:14:05,344 W Europie drapieżnik to wilk. 299 00:14:05,427 --> 00:14:06,971 W Chinach to tygrys. 300 00:14:07,054 --> 00:14:08,722 W Afryce – ogr. 301 00:14:08,806 --> 00:14:12,017 W niektórych opowieściach dziecko ma czerwony kapturek. 302 00:14:12,101 --> 00:14:14,228 W innych dziecko to koza. 303 00:14:14,311 --> 00:14:17,147 Czasami dziecko umiera albo… 304 00:14:17,231 --> 00:14:20,150 Przechodzący drwal rozcina żołądek wilka 305 00:14:20,234 --> 00:14:22,194 i ratuje Czerwonego Kapturka. 306 00:14:22,278 --> 00:14:23,445 A innym razem… 307 00:14:23,529 --> 00:14:25,447 Nie potrzebuje mężczyzny. 308 00:14:25,531 --> 00:14:28,826 Sama wymyśla, jak uciec wilkowi. 309 00:14:28,909 --> 00:14:31,412 Na podstawie tych wariacji badacz ustalił, 310 00:14:31,495 --> 00:14:33,873 jak historia się rozprzestrzeniła. 311 00:14:33,956 --> 00:14:35,833 Powstaje drzewo rodowe 312 00:14:35,916 --> 00:14:38,669 wersji Czerwonego Kapturka. 313 00:14:38,752 --> 00:14:40,796 Rozchodzi się na trzy kontynenty 314 00:14:40,880 --> 00:14:44,925 i dzieli na mniejsze gałęzie, w zależności od szczegółów. 315 00:14:45,634 --> 00:14:47,928 To drzewo opowiada własną historię 316 00:14:48,012 --> 00:14:50,139 miejsc, które odwiedziła baśń, 317 00:14:50,222 --> 00:14:53,434 i pokoleń ludzi, którzy ją kochali 318 00:14:53,517 --> 00:14:54,977 i uczynili własną. 319 00:14:55,811 --> 00:14:57,897 Śledząc jakąkolwiek gałąź, 320 00:14:57,980 --> 00:15:00,774 zobaczymy historie mające wspólnego przodka. 321 00:15:01,400 --> 00:15:02,860 Jak wersja braci Grimm. 322 00:15:02,943 --> 00:15:04,695 Ich dumna niemiecka opowieść 323 00:15:04,778 --> 00:15:08,115 jest bezpośrednim potomkiem francuskiej baśni Perraulta. 324 00:15:08,198 --> 00:15:10,200 Jednym ze źródeł braci Grimm 325 00:15:10,284 --> 00:15:13,954 była przyjaciółka rodziny, córka francuskich imigrantów. 326 00:15:14,038 --> 00:15:16,373 Którzy pewnie znali wersję 327 00:15:16,457 --> 00:15:18,250 spisaną przez Perraulta. 328 00:15:18,334 --> 00:15:22,087 Ale Perrault na pewno jej nie wymyślił. 329 00:15:22,171 --> 00:15:26,091 Pierwotny Czerwony Kapturek poprzedza każdą znaną książkę 330 00:15:26,634 --> 00:15:29,595 i pochodzi co najmniej sprzed tysiąca lat. 331 00:15:30,262 --> 00:15:33,098 Ale nie wiemy, skąd ani z jakich czasów. 332 00:15:33,182 --> 00:15:35,267 Wyobrażamy sobie ludzi 333 00:15:35,351 --> 00:15:37,561 zbierających się przy ognisku 334 00:15:37,645 --> 00:15:39,688 i opowiadających sobie historie, 335 00:15:39,772 --> 00:15:42,358 żeby przekazać mądrość przodków, 336 00:15:42,441 --> 00:15:44,693 ale także dla rozrywki. 337 00:15:45,277 --> 00:15:48,656 Te historie przekazywano z pokolenia na pokolenie 338 00:15:48,739 --> 00:15:50,240 od bardzo dawna. 339 00:15:51,116 --> 00:15:53,911 Piękna i Bestia ma 4000 lat. 340 00:15:53,994 --> 00:15:56,497 Jaś i magiczna fasola – 5000 lat. 341 00:15:56,580 --> 00:15:59,166 I najstarsza baśń, jaką badali… 342 00:15:59,249 --> 00:16:01,627 Była w Niemczech, 343 00:16:01,710 --> 00:16:03,253 w Europie Zachodniej, 344 00:16:03,337 --> 00:16:05,673 w Europie Wschodniej i Azji Zachodniej. 345 00:16:05,756 --> 00:16:08,801 W wielu z tych populacji, które sięgają 346 00:16:08,884 --> 00:16:11,011 do ostatnich wspólnych przodków. 347 00:16:11,095 --> 00:16:13,764 Sześć tysięcy lat temu. 348 00:16:13,847 --> 00:16:17,601 Pięć tysięcy pięćset lat, zanim wymyśliliśmy druk. 349 00:16:17,685 --> 00:16:20,521 Cztery tysiące przed wynalezieniem papieru. 350 00:16:20,604 --> 00:16:23,774 Dwa tysiące, zanim pierwszy raz spisaliśmy historię, 351 00:16:23,857 --> 00:16:26,318 Epos o Gilgameszu. 352 00:16:27,027 --> 00:16:31,407 Po raz pierwszy opowiadano ją w czasach, gdy nauczyliśmy się wytapiać brąz, 353 00:16:31,490 --> 00:16:33,575 co odmieniło cywilizację. 354 00:16:34,159 --> 00:16:37,413 Może dlatego ta historia to Kowal i diabeł. 355 00:16:37,496 --> 00:16:39,748 Kowal dogaduje się 356 00:16:39,832 --> 00:16:43,752 ze złą, nadprzyrodzoną postacią. 357 00:16:43,836 --> 00:16:46,755 Chce umieć łączyć wszystkie materiały, 358 00:16:46,839 --> 00:16:48,882 żeby być najlepszym kowalem. 359 00:16:48,966 --> 00:16:50,509 W zamian 360 00:16:50,592 --> 00:16:52,261 odda swoją duszę. 361 00:16:52,761 --> 00:16:55,639 Na pewno znacie jakąś wersję tej historii. 362 00:16:55,723 --> 00:16:58,517 Musiałem być na tym skrzyżowaniu o północy, 363 00:16:58,600 --> 00:17:00,227 żeby sprzedać duszę diabłu. 364 00:17:00,310 --> 00:17:02,646 Ofiarowałam duszę szatanowi, 365 00:17:02,730 --> 00:17:06,525 żeby pozwolił mu wstać z grobu i się zemścić. 366 00:17:07,526 --> 00:17:09,737 Byłbyś gotowy zawrzeć układ? 367 00:17:14,116 --> 00:17:15,159 Podaj cenę. 368 00:17:15,909 --> 00:17:20,122 W chrześcijańskich społeczeństwach opowieść przestrzegała przed ambicją, 369 00:17:20,664 --> 00:17:22,332 ale w pierwotnej wersji… 370 00:17:22,416 --> 00:17:24,293 Pierwsze, co robi kowal, 371 00:17:24,376 --> 00:17:27,963 to przykuwa diabła tak, że ten nie może się ruszyć. 372 00:17:28,047 --> 00:17:31,675 Tak zostaje najlepszym kowalem na świecie 373 00:17:31,759 --> 00:17:34,636 i zachowuje duszę, więc oszukuje diabła. 374 00:17:35,596 --> 00:17:38,015 Baśnie przechodzą testy beta 375 00:17:38,098 --> 00:17:40,184 od bardzo dawna. 376 00:17:40,267 --> 00:17:43,437 Są to historie, które zostały dopracowane, 377 00:17:43,520 --> 00:17:47,149 jeśli chodzi o sugestywność szczegółów, 378 00:17:47,232 --> 00:17:50,235 na przestrzeni wielu wieków. 379 00:17:50,319 --> 00:17:52,654 Przetrwały najsilniejsze. 380 00:17:52,738 --> 00:17:54,114 Gdy historia ewoluuje, 381 00:17:54,198 --> 00:17:56,200 porzuca wszystko, co zbędne. 382 00:17:56,909 --> 00:17:59,703 Dlatego postacie i fabuły są takie proste, 383 00:17:59,787 --> 00:18:03,040 że łatwo je dostosować do danych czasów. 384 00:18:03,123 --> 00:18:04,958 {\an8}Jest tyle złych macoch, 385 00:18:05,042 --> 00:18:06,877 {\an8}bo przed XX wiekiem 386 00:18:06,960 --> 00:18:09,838 {\an8}kobiety często umierały przy porodzie. 387 00:18:09,922 --> 00:18:12,925 A Kopciuszek Disneya dostał karocę z dyni, 388 00:18:13,008 --> 00:18:16,887 bo kiedy Charles Perrault pisał tę wersję, 389 00:18:16,970 --> 00:18:19,014 ekscytowano się dyniami. 390 00:18:19,098 --> 00:18:22,893 Były to nowe rośliny przywiezione z Ameryki. 391 00:18:24,186 --> 00:18:25,938 Niektóre z wczesnych filmów 392 00:18:26,021 --> 00:18:29,066 legendarnego iluzjonisty Georges'a Mélièsa 393 00:18:29,149 --> 00:18:31,819 były wersjami Kopciuszka i Sinobrodego. 394 00:18:31,902 --> 00:18:34,404 Niezbyt przyjazna dziecku historia kobiety, 395 00:18:34,488 --> 00:18:36,657 która odkrywa, że jej nowy mąż 396 00:18:36,740 --> 00:18:39,409 ma zwyczaj zabijać swoje żony. 397 00:18:40,410 --> 00:18:44,081 Potem Lotte Reiniger przeniosła je do zupełnie nowego świata, 398 00:18:44,164 --> 00:18:46,917 wycinając postaci i tworząc choreografie. 399 00:18:47,000 --> 00:18:50,754 Tak powstał pierwszy pełnometrażowy film animowany. 400 00:18:52,047 --> 00:18:55,801 A ten film, Królewna Śnieżka z 1916 roku, 401 00:18:55,884 --> 00:18:58,178 wyświetlano w zatłoczonych kinach, 402 00:18:58,262 --> 00:19:01,932 niemal pękających w szwach, bo tylu było chętnych. 403 00:19:02,015 --> 00:19:04,518 A wśród nich znalazł się ponoć 404 00:19:04,601 --> 00:19:06,311 młody chłopak o imieniu Walt, 405 00:19:07,187 --> 00:19:11,275 który tak się zachwycił, że później stworzył własną wersję. 406 00:19:13,277 --> 00:19:17,156 Disney stworzył jedyną znaną nam historię. 407 00:19:17,239 --> 00:19:20,117 W tym sensie można powiedzieć, 408 00:19:20,200 --> 00:19:24,496 że miało to negatywny wpływ na kulturę. 409 00:19:24,580 --> 00:19:27,374 Ale Disney pomógł tym historiom przetrwać. 410 00:19:27,457 --> 00:19:29,334 Gdyby nie on, 411 00:19:29,418 --> 00:19:32,421 wiele z tych baśni mogło zniknąć. 412 00:19:32,504 --> 00:19:34,715 Baśnie są dziełem czasów, 413 00:19:34,798 --> 00:19:37,384 w których powstają. 414 00:19:37,467 --> 00:19:39,636 Jeśli spojrzymy na Królewnę Śnieżkę, 415 00:19:39,720 --> 00:19:41,805 to film z lat 30. 416 00:19:42,514 --> 00:19:44,224 Ówczesny ideał kobiety, 417 00:19:44,308 --> 00:19:47,352 która jest słodka, pracowita i sprząta. 418 00:19:47,436 --> 00:19:50,355 To dość pasywny ideał 419 00:19:50,439 --> 00:19:52,482 kobiecości. 420 00:19:53,233 --> 00:19:58,030 Disney na kreatywnych stanowiskach zatrudniał tylko białych mężczyzn. 421 00:19:58,113 --> 00:20:01,366 Jak wyjaśniła firma w liście odmownym: 422 00:20:01,450 --> 00:20:05,495 „Dziewczyn nie brano nawet pod uwagę w kwestii szkolenia”. 423 00:20:06,246 --> 00:20:07,831 Ale czasy się zmieniły. 424 00:20:07,915 --> 00:20:10,918 Kraina lodu to pierwszy animowany film Disneya 425 00:20:11,001 --> 00:20:12,628 wyreżyserowany przez kobietę. 426 00:20:12,711 --> 00:20:17,090 {\an8}Czerpano inspirację z Królowej śniegu Andersena, 427 00:20:17,174 --> 00:20:20,093 ale film stał się rodzajem hymnu 428 00:20:20,177 --> 00:20:23,222 wychwalającego solidarność sióstr 429 00:20:23,305 --> 00:20:26,642 oraz solidarność kobiet w ogóle. 430 00:20:26,725 --> 00:20:29,728 Gdy przerabiamy baśnie na bardziej feministyczne, 431 00:20:29,811 --> 00:20:33,232 nie idziemy naprzód, tylko się cofamy. 432 00:20:33,315 --> 00:20:35,359 Pisarka Madame d’Aulnoy 433 00:20:35,442 --> 00:20:38,904 podaje termin „baśń” już w XVII wieku. 434 00:20:38,987 --> 00:20:42,908 W jej wersji Kopciuszka piękna, uciskana dziewczyna 435 00:20:42,991 --> 00:20:45,410 {\an8}jest nazywana „mądrą dziewczynką”, 436 00:20:45,494 --> 00:20:48,205 {\an8}bo triumfuje, przechytrzając wrogów 437 00:20:48,288 --> 00:20:51,708 i zaprzyjaźniając się z wróżkami. 438 00:20:51,792 --> 00:20:55,087 Cały czas jest miła dla swoich wrogów, 439 00:20:55,170 --> 00:20:57,839 ale morał na końcu tej wersji jest taki, 440 00:20:57,923 --> 00:21:01,718 że zabawnie być miłym dla okropnych ludzi, 441 00:21:01,802 --> 00:21:03,720 ale i tak dostaną cięgi. 442 00:21:04,846 --> 00:21:07,516 Gdy baśnie trafiły z ognisk do domów, 443 00:21:07,599 --> 00:21:10,060 a potem na strony książek i ekrany, 444 00:21:10,143 --> 00:21:12,354 niektóre historie odeszły w cień. 445 00:21:13,355 --> 00:21:15,357 Ale dziś, jak nigdy wcześniej, 446 00:21:15,440 --> 00:21:17,693 mamy dostęp do różnych gałęzi, 447 00:21:17,776 --> 00:21:20,570 różnych drzew i całych lasów. 448 00:21:22,239 --> 00:21:25,826 Film Coco pokazał milionom meksykański folklor mówiący o tym, 449 00:21:25,909 --> 00:21:28,328 jak ważna jest pamięć o przodkach. 450 00:21:28,954 --> 00:21:31,790 Vaiana opierała się na polinezyjskich tradycjach, 451 00:21:31,873 --> 00:21:34,668 które przypominają, by dbać o swoją społeczność. 452 00:21:34,751 --> 00:21:37,004 A japoński reżyser Hayao Miyazaki 453 00:21:37,087 --> 00:21:39,923 opowiedział światu o okropnościach przemocy 454 00:21:40,007 --> 00:21:42,467 i szacunku dla świata natury. 455 00:21:42,551 --> 00:21:44,761 To główny motyw celtyckiego folkloru, 456 00:21:44,845 --> 00:21:47,431 na którym oparto Sekret wilczej gromady. 457 00:21:48,223 --> 00:21:50,809 Wspaniałe w globalizacji jest to, 458 00:21:50,892 --> 00:21:54,771 że istnieje złoty łańcuch folkloru, 459 00:21:55,314 --> 00:21:57,107 który jednoczy nas wszystkich. 460 00:21:57,190 --> 00:22:01,528 Dzięki tym opowieściom porozumiewamy się niezależnie od kontynentu, 461 00:22:01,611 --> 00:22:03,613 różnic kulturowych 462 00:22:03,697 --> 00:22:05,324 i językowych. 463 00:22:05,407 --> 00:22:07,951 Baśnie to historie, które przetrwały 464 00:22:08,035 --> 00:22:10,912 przez tysiące lat nie bez powodu. 465 00:22:10,996 --> 00:22:13,790 Skłaniają nas do myślenia o problemach 466 00:22:13,874 --> 00:22:16,209 kluczowych dla ludzkiego doświadczenia. 467 00:22:16,293 --> 00:22:18,086 Najlepsze baśnie ludowe to te, 468 00:22:18,170 --> 00:22:21,882 które łatwo zaadaptować, 469 00:22:21,965 --> 00:22:25,552 ale też te, które odnoszą się 470 00:22:25,635 --> 00:22:28,597 do fundamentalnych prawd i kwestii, 471 00:22:28,680 --> 00:22:30,098 które są istotne 472 00:22:30,182 --> 00:22:33,185 dla ludzi na całym świecie i w każdym czasie. 473 00:22:33,894 --> 00:22:37,022 Nauczyłam się, żeby nie rozmawiać z obcymi 474 00:22:37,105 --> 00:22:39,483 i zawsze słuchać rodziców 475 00:22:39,566 --> 00:22:41,360 lub rodziny, którą się zna. 476 00:22:41,443 --> 00:22:45,072 {\an8}Gdybym zobaczyła wilka, szłabym dalej do domku babci, 477 00:22:45,155 --> 00:22:46,865 {\an8}nie rozmawiałabym z nim. 478 00:22:46,948 --> 00:22:49,201 Nie zatrzymywałabym się. 479 00:22:50,035 --> 00:22:51,995 {\an8}Nie zawsze trzeba 480 00:22:52,954 --> 00:22:54,498 {\an8}nosić coś ładnego 481 00:22:54,581 --> 00:22:56,500 {\an8}albo ładnie wyglądać, 482 00:22:56,583 --> 00:22:59,044 żeby być ładną od środka. 483 00:22:59,127 --> 00:23:00,712 {\an8}Jeśli ktoś cię polubił 484 00:23:00,796 --> 00:23:04,800 {\an8}i chce być twoim przyjacielem, będzie cię lubił za to, kim jesteś. 485 00:23:04,883 --> 00:23:07,094 {\an8}Jeśli wierzymy w siebie i sobie ufamy, 486 00:23:07,177 --> 00:23:09,930 {\an8}pójdziemy naprzód, bez względu na wszystko. 487 00:23:11,223 --> 00:23:13,475 I żyli w pokoju i dostatku. 488 00:23:14,351 --> 00:23:18,063 Albo w zadowoleniu do końca swoich dni. 489 00:23:18,146 --> 00:23:21,441 Albo w szczęściu i luksusie do dziś. 490 00:23:22,067 --> 00:23:23,819 Albo długo i szczęśliwie. 491 00:23:25,028 --> 00:23:27,364 I to już koniec tej baśni. 492 00:23:57,436 --> 00:23:59,187 Napisy: Anna Samoń