1
00:00:07,298 --> 00:00:10,510
<i>Eylül 2017'de Maria Kasırgası</i>

2
00:00:10,593 --> 00:00:14,431
<i>büyük bir güçle Karayipler'den geçerek</i>
<i>Porto Riko'yu vurdu.</i>

3
00:00:19,144 --> 00:00:23,064
O kasırganın sesi canavara benziyordu.

4
00:00:23,982 --> 00:00:29,362
Hırlayarak her şeyi yıkan,
av arayan bir canavara.

5
00:00:30,071 --> 00:00:33,616
Hiçbir şey yapamadığın bir durumda olmak
korkunç bir şey.

6
00:00:33,700 --> 00:00:37,787
20 yıllık emeklerimin yıkıldığını gördüm.

7
00:00:37,871 --> 00:00:40,707
Son 24 saat nasıl geçti?

8
00:00:40,790 --> 00:00:44,544
Cehennem gibi. Korkunçtu. Korkunç.

9
00:00:46,546 --> 00:00:51,009
Hayatımda hiç böyle bir şey yaşamamıştım

10
00:00:51,092 --> 00:00:53,553
ve umarım bir daha yaşamam.

11
00:00:54,888 --> 00:00:58,558
Kasırganın geçmesinden iki gün sonra
San Juan'a girdim.

12
00:00:58,641 --> 00:01:02,604
Orada olduğum süre boyunca
su ve elektrik yoktu.

13
00:01:02,687 --> 00:01:04,898
İlk elden şunu söyleyebilirim.

14
00:01:04,981 --> 00:01:11,821
Evi ve sevdikleri için korktuğu
bir kasırga atlatmak

15
00:01:11,905 --> 00:01:16,785
insanın ruhunda
hayatı boyu kalacak bir iz bırakıyor.

16
00:01:19,662 --> 00:01:22,332
<i>Kasırga rotasında olan insanlar çoğalıyor</i>

17
00:01:22,415 --> 00:01:26,127
<i>ve gezegenin ısınmasıyla</i>
<i>kasırgaların daha yıkıcı olması olası.</i>

18
00:01:26,211 --> 00:01:28,963
Kasırgaların sayısı artmasa bile

19
00:01:29,047 --> 00:01:33,468
gördüklerimiz muhtemelen
çok daha tehlikeli ve yıkıcı olacak.

20
00:01:33,551 --> 00:01:35,136
<i>Bu yıkıcı güç karşısında</i>

21
00:01:35,220 --> 00:01:38,848
<i>topluluklarımızı daha güvenli kılmak için</i>
<i>neler yapabiliriz?</i>

22
00:01:41,643 --> 00:01:44,729
<i>Yaklaşan fırtınalara dayanmayı</i>
<i>öğrenebilir miyiz?</i>

23
00:01:45,313 --> 00:01:47,941
Görüş alanının ortasında
dev bir fırtına var.

24
00:01:48,525 --> 00:01:51,194
Kasırgalarla<i> </i>şiddetli, yıkıcı rüzgârlar,

25
00:01:51,277 --> 00:01:54,155
yoğun yağmurlar
ve okyanus kabarmaları görülüyor.

26
00:01:54,906 --> 00:01:57,450
Tayfunun şiddeti karşısında
gemiler çaresiz.

27
00:01:57,951 --> 00:02:00,829
New Orleans'in batısında henüz bir şey yok

28
00:02:00,912 --> 00:02:05,208
ama çoğu kişi 1960'ların fırtınalarını
çok net hatırlıyor.

29
00:02:05,917 --> 00:02:07,460
Ben 61 yaşındayım.

30
00:02:07,544 --> 00:02:11,965
Hepsi çok korkutucudur.
Ciddiye alınmaları gerekir.

31
00:02:13,633 --> 00:02:17,470
KASIRGALAR

32
00:02:20,431 --> 00:02:23,059
<i>1959'da Soğuk Savaş şiddetini artırırken</i>

33
00:02:23,143 --> 00:02:24,394
<i>yüzlerce bilim insanı</i>

34
00:02:24,477 --> 00:02:27,939
<i>basit bir soruyu cevaplamak için</i>
<i>San Francisco'da toplandı.</i>

35
00:02:28,439 --> 00:02:32,026
<i>"Bu nükleer silahlarla yapabileceğimiz</i>
<i>güzel bir şey yok mu?"</i>

36
00:02:32,527 --> 00:02:34,070
<i>Bir sürü fikirleri vardı.</i>

37
00:02:34,154 --> 00:02:37,240
<i>Patlamalarla çukurlar açıp</i>
<i>bir taşıma kanalı yapmak.</i>

38
00:02:37,824 --> 00:02:40,785
<i>Bombanın ısısını alıp</i>
<i>deniz suyunu damıtmak.</i>

39
00:02:41,578 --> 00:02:43,746
{\an8}<i>Ve fırtınayı önleme amacıyla</i>

40
00:02:43,830 --> 00:02:46,916
{\an8}<i>kasırganın gözünde atom bombası patlatmak.</i>

41
00:02:50,003 --> 00:02:52,547
<i>Bu fikir büyük cazibesini sürdürdü.</i>

42
00:02:52,630 --> 00:02:55,550
<i>Öyle ki kasırgaları inceleyen ABD kurumu</i>

43
00:02:55,633 --> 00:02:58,052
<i>SSS sayfasında konuya dair bilgi veriyor.</i>

44
00:02:58,136 --> 00:02:59,804
BU İYİ BİR FİKİR DEĞİL.

45
00:02:59,888 --> 00:03:03,433
<i>Büyük sorunlardan biri</i>
<i>o kadar büyük bir bombamızın olmaması.</i>

46
00:03:03,933 --> 00:03:05,643
<i>Bu, Sovyetler Birliği'ne ait,</i>

47
00:03:05,727 --> 00:03:10,315
<i>patlatılmış en güçlü atom bombalarından</i>
<i>Çar Bombası'nın nadir bir videosu.</i>

48
00:03:15,069 --> 00:03:17,655
<i>50 megatonluk bir patlamayla</i>

49
00:03:17,739 --> 00:03:19,991
<i>müthiş bir enerji salmıştı.</i>

50
00:03:21,159 --> 00:03:23,161
<i>Ama tam gücüne erişmiş bir kasırga</i>

51
00:03:23,244 --> 00:03:25,830
<i>bu enerjiyi</i>
<i>her birkaç saatte bir salabilir.</i>

52
00:03:25,914 --> 00:03:29,125
<i>Kasırgada atom bombası patlatmanın</i>
<i>en olası sonucu</i>

53
00:03:29,209 --> 00:03:30,919
<i>radyoaktif bir kasırga olur.</i>

54
00:03:32,503 --> 00:03:37,258
<i>Bu fırtınaların gücünün kaynağı</i>
<i>tamamen farklı bir ölçekte çalışmalarıdır.</i>

55
00:03:37,342 --> 00:03:42,013
<i>Güçlerini devasa okyanus kütlelerinden</i>
<i>ve gezegenin dönüşünden alırlar.</i>

56
00:03:42,555 --> 00:03:45,808
{\an8}<i>Güneş ışınlarının ısıttığı su</i>
<i>buharlaşıp yükselir,</i>

57
00:03:45,892 --> 00:03:48,102
<i>yüksek fırtına bulutları oluşturur.</i>

58
00:03:48,186 --> 00:03:51,272
<i>Aşağıda, yüzeyin yakınındaysa</i>
<i>bir alçak basınç cebi.</i>

59
00:03:52,023 --> 00:03:57,570
{\an8}<i>Çevredeki hava hızla bu boşluğa dolar.</i>
<i>Ama Coriolis etkisiyle yolundan sapar.</i>

60
00:03:58,446 --> 00:04:01,157
<i>Dünya'nın yüzeyinde</i>
<i>uzun mesafeler giden hava</i>

61
00:04:01,241 --> 00:04:02,617
<i>kıvrılarak gider.</i>

62
00:04:03,243 --> 00:04:04,535
<i>Böylece bütün sistem</i>

63
00:04:04,619 --> 00:04:09,123
<i>kuzey kürede saatin tersi yönünde,</i>
<i>güney kürede saat yönünde döner.</i>

64
00:04:10,208 --> 00:04:13,544
<i>Coriolis etkisi</i>
<i>Ekvator'un yakınında fazla zayıftır</i>.

65
00:04:13,628 --> 00:04:15,964
<i>Kutupların yakınında su fazla soğuktur.</i>

66
00:04:16,047 --> 00:04:19,092
<i>Ama bu bölgede şartlar tam yerindedir.</i>

67
00:04:19,592 --> 00:04:23,221
<i>Siklonlar her sene</i>
<i>100 milyondan fazla kişiyi etkiler.</i>

68
00:04:23,304 --> 00:04:27,684
<i>Her beş kişiden biri veya daha fazlası</i>
<i>siklonların potansiyel rotasındadır.</i>

69
00:04:28,184 --> 00:04:31,271
<i>Teknik olarak hepsi tropikal siklonlardır</i>

70
00:04:31,354 --> 00:04:33,439
<i>ama burada tayfun,</i>

71
00:04:33,523 --> 00:04:35,608
<i>buradaysa kasırga adı verilir.</i>

72
00:04:35,692 --> 00:04:38,361
<i>En yaygın rotalardan biri</i>
<i>Karayipler'den geçer</i>

73
00:04:38,444 --> 00:04:41,864
<i>ve kasırgalar Porto Riko'yu</i>
<i>birkaç yılda bir vurur.</i>

74
00:04:41,948 --> 00:04:44,701
<i>Ama büyük kasırgaya hazır değillerdi.</i>

75
00:04:45,451 --> 00:04:49,789
<i>Eylül 2017 görüntüleri.</i>
<i>Birkaç kasırga Karayipler çevresinde.</i>

76
00:04:49,872 --> 00:04:52,959
<i>Maria, Afrika kıyılarından dökülen</i>
<i>atmosferik nehirde</i>

77
00:04:53,042 --> 00:04:54,585
<i>küçük bir girdaptı sadece.</i>

78
00:04:55,169 --> 00:04:57,755
<i>Fırtına bulutları oluştu</i>
<i>ve dönmeye başladı.</i>

79
00:04:57,839 --> 00:04:59,048
<i>Sonra gözü oluştu.</i>

80
00:04:59,132 --> 00:05:03,886
<i>Hızlı tren hızında rüzgârlarla çevrili,</i>
<i>ürkütücü sakinlikte bir merkez.</i>

81
00:05:04,387 --> 00:05:06,639
<i>Hızları saatte 278 kilometreye çıktı</i>

82
00:05:06,723 --> 00:05:09,642
<i>ve böylece Maria</i>
<i>5. kategori bir fırtına oldu.</i>

83
00:05:09,726 --> 00:05:14,939
5. kategoriydi ve rotasından
Porto Riko'yu vuracak gibi duruyordu.

84
00:05:15,523 --> 00:05:17,442
<i>Tanya, Taller Salud'u yönetiyor.</i>

85
00:05:17,942 --> 00:05:20,653
<i>Kadınların güçlenmesini amaçlayan</i>
<i>bir dernek,</i>

86
00:05:20,737 --> 00:05:25,074
<i>Porto Riko'nun başkentine uzaklığı</i>
<i>30 kilometreden az, kıyıdaki Loíza'da.</i>

87
00:05:25,158 --> 00:05:28,536
Loíza'yı kaçan köleler kurmuş.

88
00:05:29,037 --> 00:05:31,539
Loíza'da yaşayanların yüzde 60'ı

89
00:05:31,622 --> 00:05:35,126
kendisini siyah Afro-Porto Rikolu
olarak tanımlıyor.

90
00:05:35,710 --> 00:05:39,797
<i>Loíza'nın iki nehir, okyanus</i>
<i>ve büyük bir bataklığın arasında olması</i>

91
00:05:40,298 --> 00:05:43,968
<i>Afro-Porto Rikolu kültürünün</i>
<i>korunmasını kolaylaştırdı.</i>

92
00:05:44,052 --> 00:05:48,264
<i>İspanyol ve Afrika müziklerinin</i>
<i>bir karışımı olan </i>bomba'yı<i> yarattılar.</i>

93
00:05:48,765 --> 00:05:49,974
<i>Ama Loíza,</i>

94
00:05:50,058 --> 00:05:54,771
<i>coğrafyası yüzünden San Juan'ın</i>
<i>ekonomik gelişiminden de soyutlandı.</i>

95
00:05:54,854 --> 00:05:59,609
1950'lerde ve 1960'larda
şehir planlamasının dışında bırakıldı.

96
00:05:59,692 --> 00:06:01,944
Irkçılığın bunda rolü büyüktü.

97
00:06:02,028 --> 00:06:05,531
Hastanelere, üniversitelere
ve genel olarak altyapıya

98
00:06:05,615 --> 00:06:09,619
fiziksel, somut erişim için
hiçbir şey yapılmadı.

99
00:06:09,702 --> 00:06:12,038
<i>Yoksulluk ve çevresindeki sular</i>

100
00:06:12,121 --> 00:06:16,167
<i>Maria karaya ulaştığında</i>
<i>Loíza'yı savunmasız kıldı.</i>

101
00:06:17,251 --> 00:06:19,796
<i>Kasırgalar önlerindeki okyanusu iter</i>

102
00:06:19,879 --> 00:06:21,631
<i>ve dağ gibi dalgalar yaratır.</i>

103
00:06:21,714 --> 00:06:25,051
{\an8}<i>Ve bu fırtına dalgaları</i>
<i>Loíza'nın kıyısını kemirdi.</i>

104
00:06:25,134 --> 00:06:29,180
<i>Aynı zamanda bulutlar</i>
<i>topladıkları okyanus suyunu bırakarak</i>

105
00:06:29,263 --> 00:06:32,350
<i>nehirleri taşırdı,</i>
<i>mahalleleri sular altında bıraktı.</i>

106
00:06:32,892 --> 00:06:37,480
Bazı yerlerde selin yüksekliği
bir buçuk, iki metreye çıktı

107
00:06:37,563 --> 00:06:39,148
ve evlerin boyuna geldi.

108
00:06:39,232 --> 00:06:41,484
Selin bir kısmı kanalizasyon suyuydu.

109
00:06:42,026 --> 00:06:45,446
<i>Loíza, Porto Riko'nun</i>
<i>en çok etkilenen yerlerindendi.</i>

110
00:06:45,530 --> 00:06:47,865
<i>3,000 ev kullanılmaz hâle geldi.</i>

111
00:06:49,617 --> 00:06:52,120
<i>Ve Loíza'da görülen, küresel bir gidişat.</i>

112
00:06:52,203 --> 00:06:55,123
<i>Yoksullar genellikle</i>
<i>sel riskli yerlerde yaşar.</i>

113
00:06:55,206 --> 00:06:59,293
<i>Bu, Vietnam'ın şehirlerinde</i>
<i>ve Bangladeş'in güneybatısında da geçerli.</i>

114
00:06:59,794 --> 00:07:04,424
<i>Veya Houston, Teksas'taki gibi</i>
<i>fabrikalara yakındırlar.</i>

115
00:07:04,507 --> 00:07:08,469
<i>2017'de Harvey Kasırgası</i>
<i>bölgeye birkaç metre yağmur bıraktı.</i>

116
00:07:08,553 --> 00:07:10,888
<i>Yağmur zehirli atık alanlarına girdi.</i>

117
00:07:10,972 --> 00:07:12,140
Kasırga selleri

118
00:07:12,223 --> 00:07:14,851
civardaki topluluklara
kirlilik taşıyabilir.

119
00:07:15,435 --> 00:07:19,480
<i>Yoksul bölgeler daha savunmasız,</i>
<i>hızlıca yardım alma şansları düşük.</i>

120
00:07:19,564 --> 00:07:21,649
Porto Riko önemli bir örnekti.

121
00:07:22,316 --> 00:07:23,443
<i>Uydu görüntüleri</i>

122
00:07:23,526 --> 00:07:26,654
<i>fırtına öncesinde ve sonrasında</i>
<i>ışıkları gösteriyor.</i>

123
00:07:27,155 --> 00:07:29,574
<i>Aylar geçip San Juan elektriğe kavuştukça</i>

124
00:07:29,657 --> 00:07:33,536
<i>Loíza'nın büyük bir kısmı da dâhil</i>
<i>ücra bölgeler karanlıkta kaldı.</i>

125
00:07:34,036 --> 00:07:35,872
<i>Eski Porto Riko Valisi</i>

126
00:07:35,955 --> 00:07:39,208
<i>el feneriyle yapılan bir ameliyatı</i>
<i>Twitter'da paylaştı.</i>

127
00:07:39,292 --> 00:07:40,418
<i>Böbrek hastalarının</i>

128
00:07:40,501 --> 00:07:43,713
<i>diyaliz merkezine gitmek için</i>
<i>uçağa binmesi gerekti.</i>

129
00:07:43,796 --> 00:07:46,424
<i>Diyabetliler</i>
<i>insülinlerini dolaba koyamadı.</i>

130
00:07:46,924 --> 00:07:51,721
İnanılmaz.
Bütün ülkeyi etkileyen bir kriz.

131
00:07:51,804 --> 00:07:56,058
<i>Maria'dan sonraki hafta ve aylarda</i>
<i>ölümler devam etti.</i>

132
00:07:56,684 --> 00:08:02,148
Korunması gerekirken
kaybedilen hayatlar oldu.

133
00:08:02,648 --> 00:08:07,195
Olaylar doğaldır ve felaketler politiktir.

134
00:08:07,778 --> 00:08:09,947
<i>Porto Riko, ABD'ye bağlı.</i>

135
00:08:10,031 --> 00:08:12,617
<i>Federal hükûmetten yardım istediler.</i>

136
00:08:12,700 --> 00:08:17,747
{\an8}Yardım edilmezse
yaşanan bu insani kriz kötüleşecektir.

137
00:08:17,830 --> 00:08:20,500
{\an8}Porto Rico sakinleri
Amerikan vatandaşıdır.

138
00:08:20,583 --> 00:08:22,585
Bu, federal hükûmetin görevidir.

139
00:08:22,668 --> 00:08:24,795
<i>Federal hükûmet yardımı geç gönderdi</i>

140
00:08:25,546 --> 00:08:28,299
<i>ve ada hükûmeti, dağıtımı yanlış yönetti.</i>

141
00:08:28,382 --> 00:08:32,887
{\an8}Bu tehlikeleri yaşamayan bir avuç insan

142
00:08:32,970 --> 00:08:38,309
{\an8}afet hazırlığı ve yönetimi konusunda
uzmanlık birikimi büyük olan toplulukların

143
00:08:38,392 --> 00:08:41,103
{\an8}kaderine karar veriyor.

144
00:08:41,187 --> 00:08:44,106
{\an8}Çok küçümseyici. Çok da zalimce.

145
00:08:44,815 --> 00:08:47,026
{\an8}<i>Maria'nın sonrası bir trajediydi</i>

146
00:08:47,610 --> 00:08:50,780
<i>ama fırtına gelmeden</i>
<i>küçük bir zafer kazanılmıştı.</i>

147
00:08:51,280 --> 00:08:53,533
{\an8}<i>Onlarca yıllık pratik zekâ sayesinde</i>

148
00:08:53,616 --> 00:08:56,327
<i>Porto Riko halkı</i>
<i>onun yaklaştığını biliyordu.</i>

149
00:08:57,328 --> 00:09:00,248
<i>Karayipler'in yerli halkları,</i>
<i>örneğin Taino'lar</i>

150
00:09:00,331 --> 00:09:03,334
<i>bu fırtınaların belirtilerini</i>
<i>tanımayı öğrenmişti.</i>

151
00:09:03,417 --> 00:09:05,378
<i>Yüksek, tüy gibi bulutlar</i>

152
00:09:05,461 --> 00:09:08,798
<i>ve beklenmedik zamanlarda dönüp</i>
<i>tüneyen fregat kuşları.</i>

153
00:09:09,423 --> 00:09:12,176
<i>Adalara yeni gelenler</i>
<i>bu işaretleri bilmiyordu.</i>

154
00:09:12,885 --> 00:09:15,721
<i>1780'de bir kasırga Karayipler'den geçti</i>

155
00:09:15,805 --> 00:09:18,891
<i>ve sadece birkaç günde</i>
<i>22,000 kişiyi öldürdü.</i>

156
00:09:19,850 --> 00:09:24,772
{\an8}<i>Ama 1928'de benzer güçte bir fırtına</i>
<i>Porto Riko'da tanıdık bir yol izlediğinde</i>

157
00:09:24,855 --> 00:09:26,399
<i>San Juan'daki barometreler</i>

158
00:09:26,482 --> 00:09:30,403
<i>dev fırtınaların öncesindeki</i>
<i>atmosfer basıncı düşüşünü tespit etti.</i>

159
00:09:30,903 --> 00:09:33,906
<i>Telgraf kabloları</i>
<i>adadaki her bölgeye uyarı gönderdi</i>

160
00:09:34,407 --> 00:09:36,617
<i>ve radyolar bir uyarı yayımladı.</i>

161
00:09:36,701 --> 00:09:40,121
{\an8}<i>Sonuçta ölüm sayısı çok daha düşük oldu.</i>

162
00:09:40,204 --> 00:09:42,498
{\an8}<i>Ve tahminlerimiz gittikçe gelişti.</i>

163
00:09:42,999 --> 00:09:45,418
Adalardaki hava durumu istasyonları,

164
00:09:45,501 --> 00:09:50,214
hava kuvvetlerinin uçakları
ve donanmanın keşif filoları aracılığıyla

165
00:09:50,298 --> 00:09:54,802
Karayipler'in her köşesinden
24 saat hava durumu bilgisi alınmaktadır.

166
00:09:55,845 --> 00:10:00,516
<i>1961'deyse Carla Kasırgası'na dair</i>
<i>çığır açan bir bülten geldi.</i>

167
00:10:01,017 --> 00:10:05,354
<i>Bir kasırganın radar görüntüleri</i>
<i>televizyonda ilk kez gösterildi.</i>

168
00:10:05,938 --> 00:10:08,691
Tam şurada kasırganın gözü bulunuyor.

169
00:10:09,275 --> 00:10:12,069
<i>Fırtınanın devasa boyutunu</i>
<i>haritada görmek bile</i>

170
00:10:12,153 --> 00:10:14,822
<i>binlerce kişiyi</i>
<i>güvenli bir yere kaçmaya itti.</i>

171
00:10:14,905 --> 00:10:17,199
<i>Ve aynı gün</i>

172
00:10:17,283 --> 00:10:19,410
<i>bir başka büyük ilk yaşandı.</i>

173
00:10:19,493 --> 00:10:21,871
<i>TIROS-3 uydusu, bir kasırgayı</i>

174
00:10:21,954 --> 00:10:25,458
<i>yeryüzündeki insanlardan önce</i>
<i>uzaydan tespit etti.</i>

175
00:10:25,541 --> 00:10:29,670
Daha gelişmiş hava tahminlerinin yolunda
yalnızca bir öncü.

176
00:10:31,172 --> 00:10:35,718
<i>10 yıl sonra iki günlük hava tahminlerinde</i>
<i>sapma yaklaşık 500 kilometreydi.</i>

177
00:10:35,801 --> 00:10:39,847
<i>Bu sayı sürekli düştü</i>
<i>ve günümüzde yaklaşık 80 kilometre oldu.</i>

178
00:10:39,930 --> 00:10:41,891
<i>Bu sayede daha az insan ölüyor.</i>

179
00:10:42,475 --> 00:10:46,896
<i>1960'larda her yıl on binlerce kişi</i>
<i>fırtına sularında boğuluyordu.</i>

180
00:10:46,979 --> 00:10:49,398
<i>Şimdi sayı genellikle yüzler düzeyinde.</i>

181
00:10:49,899 --> 00:10:53,611
Hava tahminleri
ve hazırlığın her adımı iyi olsa da

182
00:10:53,694 --> 00:10:56,364
bu, hasar olmayacağı anlamına gelmez.

183
00:10:56,447 --> 00:10:57,490
{\an8}<i>Craig Fugate</i>

184
00:10:57,573 --> 00:11:02,244
{\an8}<i>ABD'nin doğal afet müdahale kurumu olan</i>
<i>FEMA'nın başkanıydı.</i>

185
00:11:02,328 --> 00:11:05,748
Rota tahmini inanılmaz derecede gelişti.

186
00:11:05,831 --> 00:11:07,958
Şiddet tahmini yavaş ilerliyor.

187
00:11:08,042 --> 00:11:11,379
<i>Bazen kasırganın gücünde</i>
<i>ani sıçramalar oluyor</i>

188
00:11:11,462 --> 00:11:14,632
<i>ve meteorologlar</i>
<i>hazırlıksız yakalanabiliyor.</i>

189
00:11:14,715 --> 00:11:16,592
Dün tropikal fırtınaydı.

190
00:11:16,676 --> 00:11:19,428
Şiddet tahmininde büyük değişimler var.

191
00:11:19,512 --> 00:11:22,181
Bu kadar güçlü olacağını
kimse öngörmemişti.

192
00:11:22,264 --> 00:11:25,893
Şiddeti hızla artan bu kasırgalar
aşırı tehlikelidir.

193
00:11:25,976 --> 00:11:30,356
{\an8}Çünkü insanlar
"Sadece 1. kategoriydi" diyor,

194
00:11:30,856 --> 00:11:33,109
{\an8}24 saat sonra 5. kategori oluyor.

195
00:11:33,192 --> 00:11:35,611
{\an8}"5. kategori olacağını bilsem giderdim."

196
00:11:36,278 --> 00:11:40,324
<i>Bilim insanları bu ani şiddet artışının</i>
<i>yaygınlaştığını düşünüyor,</i>

197
00:11:40,950 --> 00:11:42,660
<i>iklim değişikliği sebebiyle.</i>

198
00:11:43,744 --> 00:11:47,164
Ben iklim değişikliği yerine
"iklim değişti" diyorum.

199
00:11:47,248 --> 00:11:51,210
Deniz seviyelerinde
önemli yükselmeler ölçmeye başladık bile.

200
00:11:51,293 --> 00:11:52,920
<i>Neredeyse 25 santimetre.</i>

201
00:11:53,003 --> 00:11:55,631
<i>Birçok büyük kent deniz seviyesine yakın</i>

202
00:11:55,715 --> 00:11:57,717
<i>ve okyanusun yüzyıl sonuna dek</i>

203
00:11:57,800 --> 00:12:01,053
<i>30 santimetre veya birkaç katı kadar</i>
<i>yükselmesi olası.</i>

204
00:12:01,137 --> 00:12:04,432
<i>Her santimetre</i>
<i>gelecekteki fırtına dalgalarını büyütüyor.</i>

205
00:12:04,515 --> 00:12:08,769
Bu da kıyı fırtınalarının,
özellikle kasırgaların sellerini

206
00:12:08,853 --> 00:12:10,730
çok daha yıkıcı hâle getiriyor.

207
00:12:11,397 --> 00:12:12,606
<i>Ve ısınan sular</i>

208
00:12:12,690 --> 00:12:17,027
<i>muhtemelen daha hızlı rüzgârlara,</i>
<i>daha yağmurlu fırtınalara</i> <i>yol açıyor.</i>

209
00:12:17,570 --> 00:12:19,780
<i>Kutuplara yakın sular ısınırken</i>

210
00:12:19,864 --> 00:12:23,284
<i>siklon bölgelerinin de</i>
<i>genişleyeceğine dair kanıtlar var.</i>

211
00:12:23,784 --> 00:12:27,371
<i>Emin de değiliz. Küresel ısınmanın</i>
<i>tuhaf etkileri olabiliyor.</i>

212
00:12:27,455 --> 00:12:31,417
{\an8}<i>Örneğin kasırgaların ilerleyişini</i>
<i>yavaşlatıyor gibi görünüyor.</i>

213
00:12:31,500 --> 00:12:34,837
{\an8}Dorian Kasırgası büyük bir kasırga olarak

214
00:12:34,920 --> 00:12:38,841
{\an8}Büyük Bahama'da resmen birkaç gün bekledi.

215
00:12:38,924 --> 00:12:43,053
<i>Tropikal siklonların verdiği maddi zarar</i>
<i>gittikçe artıyor</i>.

216
00:12:43,137 --> 00:12:45,890
<i>İklim değişikliğinin</i>
<i>bunu kötüleştirmesi olası.</i>

217
00:12:45,973 --> 00:12:48,684
<i>Ama şimdiye dek</i>
<i>gördüğümüz olayların ana sebebi</i>

218
00:12:48,768 --> 00:12:52,396
<i>insanların yıkım rotasına inşaat yapmaya</i>
<i>devam etmesi.</i>

219
00:12:52,480 --> 00:12:57,193
<i>1970'le 2010 arasında</i>
<i>dünya nüfusu neredeyse iki katına çıkarken</i>

220
00:12:57,276 --> 00:13:01,113
<i>siklon riski olan bölgelerin nüfusu</i>
<i>neredeyse üç katına çıktı.</i>

221
00:13:01,822 --> 00:13:04,450
<i>Ama herkes kalamayacak.</i>

222
00:13:04,533 --> 00:13:08,287
Gittikçe daha fazla kişi
gitmeyi düşünmek zorunda kalıyor.

223
00:13:09,121 --> 00:13:11,499
Bölgedeki topluluklar mantıklı.

224
00:13:11,582 --> 00:13:14,168
Fiziksel olarak
yaşanamayacağını anlıyorlar

225
00:13:14,752 --> 00:13:15,711
ama aynı zamanda

226
00:13:15,795 --> 00:13:19,673
toprağın onlar için anlamının
tanınmasını da istiyorlar.

227
00:13:19,757 --> 00:13:23,969
Loíza şehrine
Porto Riko'nun gelenek başkenti deniyor.

228
00:13:24,053 --> 00:13:27,848
Afro-Porto Rikolu kimliğinin
kalesini oluşturuyor.

229
00:13:27,932 --> 00:13:32,311
Onları atalarına bağlıyor.
Bir parselden ibaret değil.

230
00:13:33,229 --> 00:13:36,774
İklim değişikliğinin
bizi topluluklarımızdan uzaklaştırmasına

231
00:13:36,857 --> 00:13:38,025
izin mi vermeliyiz?

232
00:13:38,108 --> 00:13:42,696
Ülkenin bazı kısımlarında
yeniden inşaat mantıksız.

233
00:13:42,780 --> 00:13:46,575
Bazılarındaysa
mühendislik çözümleri olabilir.

234
00:13:47,243 --> 00:13:49,787
<i>Rüzgâra dayanıklı</i>
<i>ev inşasında gelişiyoruz.</i>

235
00:13:49,870 --> 00:13:51,664
<i>Kontrollü deneyler</i>

236
00:13:53,374 --> 00:13:55,501
<i>ve gerçek dünya tecrübesi sayesinde.</i>

237
00:13:56,126 --> 00:13:59,713
<i>Burası Michael Kasırgası'ndan önce</i>
<i>Mexico Beach, Florida.</i>

238
00:13:59,797 --> 00:14:01,507
<i>Bu da sonrası.</i>

239
00:14:02,508 --> 00:14:04,718
<i>Çok sayıda ev yerle bir oldu.</i>

240
00:14:04,802 --> 00:14:07,763
<i>Ama bu neredeyse hasarsız atlattı.</i>

241
00:14:07,847 --> 00:14:11,559
<i>Duvarları, nervürlü demirle donatılmış</i>
<i>dökme beton.</i>

242
00:14:11,642 --> 00:14:14,895
<i>İnşaat maliyetini yüzde 15 ila 20 artırdı.</i>

243
00:14:15,479 --> 00:14:18,023
<i>İlerideki Habitat for Humanity evleri de</i>

244
00:14:18,107 --> 00:14:22,862
<i>çok daha ucuz olan birkaç güçlendirmeyle</i>
<i>fırtınayı yıkılmadan atlattı.</i>

245
00:14:22,945 --> 00:14:24,363
<i>Örneğin metal bağlar,</i>

246
00:14:24,446 --> 00:14:27,449
<i>stratejik yerlerde çiviler</i>,
<i>hava geçirmez panjurlar</i>

247
00:14:27,533 --> 00:14:30,828
<i>inşaat masraflarını</i>
<i>yüzde birkaç oranında artırıyor.</i>

248
00:14:31,328 --> 00:14:35,916
<i>Eski evleri güçlendirmek</i>
<i>biraz daha zor ve pahalı.</i>

249
00:14:36,000 --> 00:14:39,795
<i>Eski şehirleri güçlendirmekse çok zor.</i>

250
00:14:40,963 --> 00:14:45,885
<i>Bazı zengin metropoller</i>
<i>sivil savunmalarına milyarlar döküyor.</i>

251
00:14:45,968 --> 00:14:48,512
<i>Osaka, sel riski altındaki havalimanını</i>

252
00:14:48,596 --> 00:14:51,098
<i>katman katman döşeme yaparak yükseltiyor.</i>

253
00:14:51,181 --> 00:14:52,349
<i>Şangay,</i>

254
00:14:52,433 --> 00:14:55,811
<i>seli emecek veya yönünü değiştirecek</i>
<i>park ve su yollarıyla</i>

255
00:14:55,895 --> 00:14:58,480
<i>bir sünger şehir hâline getirildi.</i>

256
00:14:59,064 --> 00:15:01,901
<i>New York City'yse cesur bir şey planlıyor.</i>

257
00:15:01,984 --> 00:15:06,280
{\an8}10 milyar dolar tutmasını beklediğimiz
bir girişime başlayacağız.

258
00:15:06,363 --> 00:15:10,951
Lower Manhattan'ın kıyı şeridini
East River'a doğru genişleteceğiz.

259
00:15:11,452 --> 00:15:14,830
{\an8}Cesurca ama en önemlisi gerekli bir proje.

260
00:15:15,331 --> 00:15:17,166
<i>Büyükşehir planlarının çoğunda</i>

261
00:15:17,249 --> 00:15:20,628
<i>fırtına dalgalarına karşı</i>
<i>devasa duvarların inşası var.</i>

262
00:15:20,711 --> 00:15:23,088
<i>Bunu bir asırdan uzun süredir yapıyoruz.</i>

263
00:15:23,672 --> 00:15:26,342
<i>Ama bu kıyı duvarlarının</i>
<i>yarattığı çalkantının</i>

264
00:15:26,425 --> 00:15:29,511
<i>civardaki sahillerde</i>
<i>seli hızlandırdığı ortaya çıktı.</i>

265
00:15:29,595 --> 00:15:33,599
<i>İnşaları da çok maliyetli</i>
<i>ve sıkça pahalı tamirler gerektiriyorlar.</i>

266
00:15:34,099 --> 00:15:38,812
<i>İnsanın pratik zekâsı devrede</i>
<i>ama kasırgalar bizi hâlâ yeniyor.</i>

267
00:15:38,896 --> 00:15:43,442
Devasa duvarlar inşa etmekten
çok daha etkili olacak bir şey var,

268
00:15:43,525 --> 00:15:45,110
sulak alan restorasyonu.

269
00:15:45,611 --> 00:15:50,115
<i>1999'da bir siklon</i>
<i>Doğu Hindistan'da karaya ulaştı.</i>

270
00:15:50,866 --> 00:15:54,787
{\an8}<i>Bu köydeki evlerde</i>
<i>ortalama hasar maliyeti 7,000 rupi oldu.</i>

271
00:15:54,870 --> 00:15:57,998
{\an8}<i>Ortalama bir ailenin</i>
<i>yıllık kazancının üç katı.</i>

272
00:15:58,082 --> 00:16:01,043
{\an8}<i>Ama bu köyde</i>
<i>o hasarın sadece beşte biri görüldü.</i>

273
00:16:01,126 --> 00:16:03,837
{\an8}<i>Çünkü burayı bir mangrov ormanı koruyordu.</i>

274
00:16:04,338 --> 00:16:06,465
<i>Mangrovlar dünyanın dört bir yanında</i>

275
00:16:06,548 --> 00:16:09,385
<i>hem fiziksel kalkan</i>
<i>hem de sünger işlevi görüyor.</i>

276
00:16:09,468 --> 00:16:10,886
<i>Sel sularını emerek</i>

277
00:16:10,970 --> 00:16:14,682
<i>yılda 65 milyar dolarlık</i>
<i>maddi hasarı önlüyorlar.</i>

278
00:16:15,349 --> 00:16:17,851
<i>Siklonlar mangrovlara da zarar veriyor</i>

279
00:16:17,935 --> 00:16:21,855
<i>ama sağlıklı ormanlar</i>
<i>kıyı duvarlarının aksine kendini onarıyor.</i>

280
00:16:21,939 --> 00:16:25,734
<i>Sedimentleri köklerinde tutarak da</i>
<i>erozyonu tersine çeviriyorlar.</i>

281
00:16:26,318 --> 00:16:28,153
<i>Mangrovların çevresindeki arazi</i>

282
00:16:28,237 --> 00:16:32,408
<i>yılda 10 milimetre yükselip</i>
<i>deniz seviyesindeki yükselişi yenebiliyor.</i>

283
00:16:32,950 --> 00:16:36,495
<i>Kıyı şeritlerimizde</i>
<i>başka türlerde doğal bariyerler de var.</i>

284
00:16:36,578 --> 00:16:40,290
<i>Sulak alanlar, mangrovlar gibi</i>
<i>milyonlarca litre su tutabiliyor.</i>

285
00:16:40,374 --> 00:16:44,044
<i>Resifler, fırtına dalgalarının</i>
<i>fiziksel darbesini emebiliyor.</i>

286
00:16:44,128 --> 00:16:46,088
<i>Kumullar da bizi koruyabiliyor.</i>

287
00:16:47,089 --> 00:16:49,800
<i>Porto Riko kıyılarında dev kumullar vardı</i>

288
00:16:49,883 --> 00:16:53,095
<i>ama 1950'lerde San Juan hızla</i> <i>büyürken</i>

289
00:16:53,178 --> 00:16:56,348
<i>kumun büyük bir kısmı</i>
<i>havalimanı pistlerine götürüldü.</i>

290
00:16:56,849 --> 00:16:59,393
<i>Kalan kum da insan trafiğiyle bozuldu</i>

291
00:16:59,476 --> 00:17:02,271
<i>ve Maria'nın fırtına dalgalarıyla</i>
<i>başa çıkamadı.</i>

292
00:17:03,147 --> 00:17:05,482
<i>Porto Riko Üniversiteli bilim insanları</i>

293
00:17:05,566 --> 00:17:08,569
<i>hasarı değerlendirme</i>
<i>ve kumul restorasyonu için</i>

294
00:17:08,652 --> 00:17:10,029
<i>yerlilerle anlaştı.</i>

295
00:17:10,529 --> 00:17:13,240
<i>Benzer projeler birçok yerde yapılıyor.</i>

296
00:17:14,199 --> 00:17:16,076
Gittikçe daha fazla insan

297
00:17:16,160 --> 00:17:22,416
sulak alanları
gökdelenler kadar değerli yerler sayıyor.

298
00:17:22,916 --> 00:17:23,792
Bu alanlar

299
00:17:23,876 --> 00:17:28,088
ABD'nin doğu ve güneydoğusunun
ne kadarını kurtaracağımızı belirleyecek.

300
00:17:28,172 --> 00:17:29,882
Görmek istemediğim şey

301
00:17:29,965 --> 00:17:36,013
zengin topluluklara kıyı duvarları
ve koruma sistemleri kurulurken

302
00:17:36,096 --> 00:17:41,268
marjinalleştirilmiş, yoksul toplulukların
taşınma yükünü sırtlaması.

303
00:17:41,977 --> 00:17:46,190
<i>Ama kâr ve zararlarını düşünen,</i>
<i>sınırlı kaynaklara sahip bir devletseniz</i>

304
00:17:46,273 --> 00:17:47,232
<i>bu mantıklıdır.</i>

305
00:17:47,733 --> 00:17:51,862
{\an8}<i>İki farklı mahalledeki iki evde</i>
<i>iki aileniz var diyelim.</i>

306
00:17:51,945 --> 00:17:54,073
{\an8}<i>Ucuz ev muhtemelen daha zayıftır</i>

307
00:17:54,573 --> 00:17:58,285
{\an8}<i>ama devlet bu evi korursa</i>
<i>ve pahalı ev hasar alırsa</i>

308
00:17:58,368 --> 00:17:59,912
<i>tamir daha pahalıya gelir.</i>

309
00:17:59,995 --> 00:18:02,581
<i>Çok daha fazla yardım gerekebilir.</i>

310
00:18:02,664 --> 00:18:05,918
<i>Aile giderse devlet</i>
<i>zengin vergi mükelleflerini yitirir.</i>

311
00:18:06,001 --> 00:18:08,587
<i>Bu yüzden düz hesaplama basittir.</i>

312
00:18:08,670 --> 00:18:12,466
Milyon dolarlık evlerin bölgesine yatırım
daha az kaybettirir.

313
00:18:12,966 --> 00:18:18,430
Bir afetin
en eşitsiz aşaması iyileştirmedir.

314
00:18:19,014 --> 00:18:21,433
<i>Büyük doğal afetlere bakan bir çalışma</i>

315
00:18:21,517 --> 00:18:25,062
<i>siyah ve Hispanik hanelerinin</i>
<i>para kaybettiğini gösterdi.</i>

316
00:18:25,145 --> 00:18:27,564
<i>Mantıklı. Ama şaşırtıcı olan şu…</i>

317
00:18:27,648 --> 00:18:32,694
Afet bölgelerindeki beyazların
net servetleri genellikle artıyor.

318
00:18:33,237 --> 00:18:36,949
<i>Ortalama 126,000 dolar kazandılar.</i>

319
00:18:38,075 --> 00:18:41,787
<i>Varlıklı ailelerde</i>
<i>tamir için iyi bir konut sigortası,</i>

320
00:18:41,870 --> 00:18:44,832
<i>beden ve ruh sağlığı için</i>
<i>iyi bir sağlık sigortası,</i>

321
00:18:44,915 --> 00:18:48,085
<i>devlet yardımına başvurabilmek için</i>
<i>kaynaklar var.</i>

322
00:18:48,585 --> 00:18:53,173
Ve ayağa kalkmakta olan bir bölgeye
dönmenin faydalarını görüyorlar.

323
00:18:54,591 --> 00:18:59,388
<i>Ama düşük gelirli aileler</i>
<i>bazen evlerini tamamen kaybediyorlar.</i>

324
00:18:59,888 --> 00:19:04,351
Aileden kalan bir mülkleri olabiliyor.

325
00:19:04,434 --> 00:19:06,812
Bu nedenle belgeleri olmayabiliyor.

326
00:19:06,895 --> 00:19:09,857
Bir sürü resmî olmayan anlaşma var.

327
00:19:09,940 --> 00:19:13,443
Bazı yardımlara başvurmak için
tapunuzun olması gerekiyor.

328
00:19:13,527 --> 00:19:15,070
Bu nedenle bir sürü insan

329
00:19:15,154 --> 00:19:18,073
kasırgaların birkaç yüz dolarlık hasarıyla

330
00:19:18,157 --> 00:19:21,827
nesillerce ailelerinde olan
evi, arazileri yitirdi. Çok yaygın.

331
00:19:22,494 --> 00:19:26,582
{\an8}<i>Taşınmaya parası yetmeyen aileler için</i>
<i>kalmak da çok pahalı.</i>

332
00:19:27,166 --> 00:19:29,626
{\an8}Şu anda destek vermeyen bir devletin

333
00:19:29,710 --> 00:19:36,049
{\an8}afet yaşandığında yardım vereceğine
nasıl inanabiliriz ki? Vermiyor.

334
00:19:36,550 --> 00:19:42,931
{\an8}Bu yılın kasırga sezonuna hazırlıkları
konuşmaya geldiğiniz için teşekkürler.

335
00:19:43,015 --> 00:19:44,558
<i>2007'de</i>

336
00:19:44,641 --> 00:19:47,144
<i>Craig Fugate, Kongre'de ifade verdi.</i>

337
00:19:47,227 --> 00:19:49,229
{\an8}Bahsetmek istediğim zorluk şu.

338
00:19:49,313 --> 00:19:50,814
{\an8}Güney Florida'da yaşanan,

339
00:19:50,898 --> 00:19:54,902
{\an8}1926 Büyük Miami Kasırgası'na benzeyen
5. kategori bir kasırga.

340
00:19:54,985 --> 00:19:56,945
{\an8}<i>O kasırga yüzlerce kişiyi öldürüp</i>

341
00:19:57,029 --> 00:20:01,825
{\an8}<i>ilçenin neredeyse üçte birini,</i>
<i>40,000 kişiyi evsiz bırakmıştı.</i>

342
00:20:02,576 --> 00:20:04,578
<i>Fugate bir simülasyon yaptı.</i>

343
00:20:04,661 --> 00:20:08,332
"Bugün olsaydı
müdahale nasıl olurdu?" dedik.

344
00:20:08,415 --> 00:20:12,002
İhtiyacı analiz etmeye başladık
ve karşılayamıyorduk.

345
00:20:12,085 --> 00:20:13,921
Yeterli kaynağımız yoktu.

346
00:20:14,546 --> 00:20:17,466
{\an8}Etkilenen bölgede
altı milyondan fazla kişi vardı.

347
00:20:17,549 --> 00:20:18,884
{\an8}Bu uygulamayı yaparken

348
00:20:18,967 --> 00:20:24,389
{\an8}herkese, kurtarılmayı bekleyen
bir mağdur gibi baktığımızı

349
00:20:24,473 --> 00:20:25,849
{\an8}fark etmeye başladım.

350
00:20:26,350 --> 00:20:30,020
Ama bulunduğum hiçbir afette
insanlar beklemiyordu.

351
00:20:30,729 --> 00:20:33,440
İnsanlar, komşusunun
ilk müdahalecisi oluyordu.

352
00:20:34,024 --> 00:20:35,234
Birkaç kadın

353
00:20:35,317 --> 00:20:39,655
30 ila 60 kişiye yemek yapacakları
aşevleri kurmuşlardı.

354
00:20:39,738 --> 00:20:42,866
"Yiyecek ve tüp getirirsek

355
00:20:42,950 --> 00:20:46,495
30 yerine 300 kişiye
yemek yapabilir misiniz?" dedik.

356
00:20:46,578 --> 00:20:47,746
Hepsi kabul etti.

357
00:20:48,413 --> 00:20:50,916
<i>Loíza'da ve Porto Riko'nun her yerinde</i>

358
00:20:50,999 --> 00:20:54,544
<i>komşular yiyecek ve su getirdi,</i>
<i>muhtaç olanları takip etti,</i>

359
00:20:54,628 --> 00:20:56,338
<i>güneş panelleri kurdu</i>

360
00:20:56,421 --> 00:20:59,258
<i>ve malzemeleri paylaşmak için</i>
<i>bir uygulama yazdı.</i>

361
00:20:59,925 --> 00:21:05,138
Sahadaki devlet desteği eksikliğiyle
mücadele etmenin

362
00:21:05,222 --> 00:21:08,016
çok yaratıcı yollarını buldular.

363
00:21:08,100 --> 00:21:09,977
Devlet merkezli problem çözme,

364
00:21:10,060 --> 00:21:14,147
bu büyük olaylarda
feci bir başarısızlığa uğrar.

365
00:21:14,231 --> 00:21:16,566
İnsanların komşularına yardımı arttıkça

366
00:21:16,650 --> 00:21:20,320
sınırlı devlet kaynaklarını
en muhtaç kişilere yönlendirmede

367
00:21:20,404 --> 00:21:21,947
daha başarılı olabiliriz.

368
00:21:22,030 --> 00:21:26,535
Öğrendik ki iyileştirmenin
birden fazla boyutu var,

369
00:21:26,618 --> 00:21:30,956
keyif ve neşe

370
00:21:31,039 --> 00:21:34,209
sıhhatin çok merkezî bir unsuru.

371
00:21:35,502 --> 00:21:38,630
Loíza'nın müziği topluluk hâlinde yapılır.

372
00:21:38,714 --> 00:21:40,716
Bu, topluluğun

373
00:21:40,799 --> 00:21:44,761
bir araya gelip müzik yapması,
şarkı söyleyip dans etmesi,

374
00:21:44,845 --> 00:21:47,264
bir arada olması için bir fırsat.

375
00:21:47,347 --> 00:21:49,850
Afetten en iyi çıkan yerler

376
00:21:49,933 --> 00:21:55,272
topluluğun mevcut bağlarını
gözetip beslediğimiz yerler oldu.

377
00:21:55,355 --> 00:22:00,027
İnsanların yıkılmamak için
o kaynaktan beslendiğini görüyoruz.

378
00:22:00,527 --> 00:22:02,821
<i>Ama her kaynağın bir sınırı vardır.</i>

379
00:22:03,322 --> 00:22:04,740
<i>Maria'dan dört yıl sonra</i>

380
00:22:04,823 --> 00:22:07,993
<i>Loíza'daki birçok çatı</i>
<i>hâlâ mavi brandalarla kaplı.</i>

381
00:22:08,076 --> 00:22:10,037
<i>Ve Afrika açıklarında</i>

382
00:22:10,120 --> 00:22:13,540
<i>yeni bir felaket oluşuyor olabilir.</i>

383
00:22:13,623 --> 00:22:18,211
Her şey hassas
ve her şey kolayca çökebilir.

384
00:22:19,296 --> 00:22:21,798
Yani yeni bir kasırgayı beklememeliyiz.

385
00:22:52,704 --> 00:22:57,709
{\an8}Alt yazı çevirmeni: Hazal Ünlüçay