1
00:00:07,298 --> 00:00:09,426
<i>We wrześniu 2017 roku</i>

2
00:00:09,509 --> 00:00:12,137
<i>huragan Maria przetoczył się przez Karaiby</i>

3
00:00:12,220 --> 00:00:14,180
<i>i uderzył w Portoryko.</i>

4
00:00:19,144 --> 00:00:23,064
Ten huragan brzmiał jak bestia.

5
00:00:23,982 --> 00:00:27,277
Jak drapieżna, warcząca bestia

6
00:00:28,028 --> 00:00:29,362
niszcząca wszystko.

7
00:00:30,071 --> 00:00:33,616
To straszne, gdy nie możesz nic zrobić.

8
00:00:33,700 --> 00:00:36,745
Całe 20 lat mojej pracy

9
00:00:36,828 --> 00:00:37,787
przepadło.

10
00:00:37,871 --> 00:00:40,707
Proszę opisać ostatnie 24 godziny.

11
00:00:40,790 --> 00:00:41,624
Piekło.

12
00:00:42,208 --> 00:00:44,377
To było okropne.

13
00:00:46,546 --> 00:00:49,549
Nigdy nie przeżyłam czegoś takiego…

14
00:00:49,632 --> 00:00:51,009
DYREKTOR WYKONAWCZA

15
00:00:51,092 --> 00:00:53,553
…i mam nadzieję, że już nie będę musiała.

16
00:00:54,888 --> 00:00:58,558
Dotarłem do San Juan
dwa dni po przejściu huraganu.

17
00:00:58,641 --> 00:01:01,603
Przez cały czas nie było wody ani prądu.

18
00:01:01,686 --> 00:01:02,604
DZIENNIKARZ

19
00:01:02,687 --> 00:01:04,898
Mogę wam powiedzieć,

20
00:01:04,981 --> 00:01:07,650
że doświadczenie huraganu,

21
00:01:07,734 --> 00:01:11,821
gdy boisz się o dom albo swoich bliskich,

22
00:01:11,905 --> 00:01:16,785
zostawia ślad do końca życia.

23
00:01:19,662 --> 00:01:22,290
<i>Coraz więcej ludzi</i>
<i>żyje na drodze huraganów,</i>

24
00:01:22,373 --> 00:01:26,211
<i>a ocieplenie planety sprawi,</i>
<i>że będą one bardziej niszczycielskie.</i>

25
00:01:26,711 --> 00:01:29,089
Choć liczba huraganów nie wzrasta…

26
00:01:29,172 --> 00:01:30,882
ADMINISTRATOR FEMA

27
00:01:30,965 --> 00:01:33,468
…to będą one bardziej niebezpieczne.

28
00:01:33,551 --> 00:01:36,346
<i>Co możemy zrobić,</i>
<i>żeby zapewnić bezpieczeństwo</i>

29
00:01:36,429 --> 00:01:38,848
<i>w obliczu tego kataklizmu?</i>

30
00:01:41,643 --> 00:01:44,729
<i>Czy nauczymy się przetrzymywać</i>
<i>nadciągające huragany?</i>

31
00:01:45,438 --> 00:01:47,857
<i>Wielki sztorm w środku pola widzenia.</i>

32
00:01:48,525 --> 00:01:52,237
<i>Huraganom towarzyszą</i>
<i>gwałtowny, niszczycielski wiatr,</i>

33
00:01:52,320 --> 00:01:54,155
<i>ulewne deszcze i przypływy.</i>

34
00:01:54,906 --> 00:01:57,867
<i>Statki są bezbronne</i>
<i>wobec wściekłości tajfunu.</i>

35
00:01:57,951 --> 00:02:00,829
<i>Ci na zachód od Nowego Orleanu</i>
<i>mają szczęście,</i>

36
00:02:00,912 --> 00:02:05,208
<i>ale dla wielu wspomnienia sztormów</i>
<i>z lat 60. są zbyt żywe.</i>

37
00:02:05,917 --> 00:02:07,460
Mam 61 lat

38
00:02:07,544 --> 00:02:11,881
i wszystkie były straszne.
Trzeba traktować je poważnie.

39
00:02:13,633 --> 00:02:17,470
HURAGANY

40
00:02:20,431 --> 00:02:22,934
<i>W 1959 roku, w czasie zimnej wojny,</i>

41
00:02:23,017 --> 00:02:25,562
<i>setki naukowców</i>
<i>zebrały się w San Francisco,</i>

42
00:02:25,645 --> 00:02:27,897
<i>żeby odpowiedzieć na proste pytanie.</i>

43
00:02:28,439 --> 00:02:32,026
<i>„Czy da się zrobić coś dobrego</i>
<i>z bronią atomową?”</i>

44
00:02:32,527 --> 00:02:34,070
<i>Mieli mnóstwo pomysłów.</i>

45
00:02:34,154 --> 00:02:37,073
<i>Zamienić szereg kraterów w kanał morski.</i>

46
00:02:37,824 --> 00:02:40,910
<i>Wykorzystać ciepło bomby</i>
<i>do destylacji wody morskiej.</i>

47
00:02:41,578 --> 00:02:44,831
{\an8}<i>I zdetonować bombę w oku huraganu,</i>

48
00:02:44,914 --> 00:02:46,916
{\an8}<i>żeby wykoleić sztorm.</i>

49
00:02:50,003 --> 00:02:52,547
<i>Ten pomysł jest wciąż niezwykle kuszący,</i>

50
00:02:52,630 --> 00:02:55,717
<i>więc amerykańska agencja</i>
<i>zajmująca się huraganami</i>

51
00:02:55,800 --> 00:02:58,052
<i>odniosła się do tematu w FAQ.</i>

52
00:02:58,136 --> 00:02:59,804
TO NIE JEST DOBRY POMYSŁ.

53
00:02:59,888 --> 00:03:03,266
<i>Problem w tym, że nie mamy</i>
<i>wystarczająco dużej bomby.</i>

54
00:03:03,975 --> 00:03:07,812
<i>To rzadkie nagranie najpotężniejszej</i>
<i>broni atomowej w historii,</i>

55
00:03:07,896 --> 00:03:10,315
<i>radzieckiej Car-bomby.</i>

56
00:03:15,069 --> 00:03:17,655
<i>To był wybuch o mocy 50 megaton,</i>

57
00:03:17,739 --> 00:03:19,991
<i>imponujące uwolnienie energii.</i>

58
00:03:21,075 --> 00:03:22,869
<i>Ale w pełni rozwinięty huragan</i>

59
00:03:22,952 --> 00:03:25,830
<i>może uwalniać tyle energii</i>
<i>co kilka godzin.</i>

60
00:03:25,914 --> 00:03:29,125
<i>Gdyby zdetonować</i>
<i>bombę</i> <i>w huraganie, zapewne powstanie</i>

61
00:03:29,209 --> 00:03:30,835
<i>radioaktywny huragan.</i>

62
00:03:32,503 --> 00:03:34,339
<i>Te sztormy są tak potężne,</i>

63
00:03:34,422 --> 00:03:37,258
<i>bo działają na zupełnie inną skalę.</i>

64
00:03:37,342 --> 00:03:40,011
<i>Są napędzane przez ogromne połacie oceanu</i>

65
00:03:40,094 --> 00:03:41,846
<i>i obracanie się planety.</i>

66
00:03:42,555 --> 00:03:45,808
{\an8}<i>Słońce nagrzewa wodę,</i>
<i>która paruje i wznosi się,</i>

67
00:03:45,892 --> 00:03:47,936
<i>tworząc wysokie chmury burzowe,</i>

68
00:03:48,019 --> 00:03:51,272
{\an8}<i>a przy powierzchni</i>
<i>strefę niskiego ciśnienia.</i>

69
00:03:52,023 --> 00:03:54,817
{\an8}<i>Powietrze wokół wypełnia tę przestrzeń,</i>

70
00:03:54,901 --> 00:03:57,570
<i>ale odchyla się przez efekt Coriolisa.</i>

71
00:03:58,446 --> 00:04:02,492
<i>Tor powietrza poruszającego się</i>
<i>po powierzchni wydaje się zakrzywiać.</i>

72
00:04:03,243 --> 00:04:05,245
<i>To sprawia, że system obraca się</i>

73
00:04:05,328 --> 00:04:09,332
<i>w lewo na północnej półkuli</i>
<i>i w prawo na południowej.</i>

74
00:04:10,208 --> 00:04:13,503
<i>Efekt Coriolisa jest słaby przy równiku,</i>

75
00:04:13,586 --> 00:04:15,964
<i>a przy biegunach woda zbyt zimna.</i>

76
00:04:16,047 --> 00:04:19,092
<i>Ale w tej strefie warunki są odpowiednie.</i>

77
00:04:19,592 --> 00:04:23,346
<i>Ponad 100 milionów ludzi</i>
<i>cierpi co roku z powodu cyklonów,</i>

78
00:04:23,429 --> 00:04:25,932
<i>a więcej niż jedna na pięć osób na Ziemi</i>

79
00:04:26,015 --> 00:04:27,684
<i>jest na ich drodze.</i>

80
00:04:28,184 --> 00:04:31,271
<i>To w zasadzie cyklony tropikalne,</i>

81
00:04:31,354 --> 00:04:33,439
<i>ale tu nazywane są tajfunami,</i>

82
00:04:33,523 --> 00:04:35,608
<i>a tutaj huraganami.</i>

83
00:04:35,692 --> 00:04:38,319
<i>Jedna z ich tras przecina Karaiby</i>,

84
00:04:38,403 --> 00:04:41,864
<i>a Portoryko dostaje się co kilka lat.</i>

85
00:04:41,948 --> 00:04:44,325
<i>Co nie znaczy, że było gotowe na to.</i>

86
00:04:45,451 --> 00:04:49,872
<i>Mamy wrzesień 2017 roku.</i>
<i>Kilka huraganów zagraża Karaibom,</i>

87
00:04:49,956 --> 00:04:51,874
<i>ale Maria jest łagodnym wirem</i>

88
00:04:51,958 --> 00:04:54,585
<i>nadchodzącym znad wybrzeża Afryki.</i>

89
00:04:54,669 --> 00:04:57,755
<i>Burzowe chmury formują się</i>
<i>i zaczynają wirować.</i>

90
00:04:57,839 --> 00:05:00,675
<i>Wyłania się oko, oaza spokoju,</i>

91
00:05:00,758 --> 00:05:03,803
<i>otoczone szybkim jak pociąg wiatrem.</i>

92
00:05:04,387 --> 00:05:06,639
<i>Osiąga on prędkość 280 km/h,</i>

93
00:05:06,723 --> 00:05:09,642
<i>co czyni Marię huraganem kategorii 5.</i>

94
00:05:09,726 --> 00:05:12,895
Miał kategorię 5 i wyglądało na to,

95
00:05:12,979 --> 00:05:14,939
że uderzy w Portoryko.

96
00:05:15,523 --> 00:05:17,400
{\an8}<i>Tanya prowadzi Taller Salud,</i>

97
00:05:17,942 --> 00:05:20,069
<i>organizację pozarządową dla kobiet</i>

98
00:05:20,153 --> 00:05:22,905
<i>z siedzibą 30 km od stolicy Portoryko,</i>

99
00:05:22,989 --> 00:05:25,074
<i>w nadbrzeżnym mieście Loíza.</i>

100
00:05:25,158 --> 00:05:28,536
To była wioska zbiegłych niewolników.

101
00:05:29,037 --> 00:05:31,539
Sześćdziesiąt procent mieszkańców Loízy

102
00:05:31,622 --> 00:05:35,126
identyfikuje się jako Portorykańczycy
pochodzenia afrykańskiego.

103
00:05:35,710 --> 00:05:40,214
<i>Miasto leży między dwoma rzekami,</i>
<i>oceanem i rozległymi bagnami,</i>

104
00:05:40,298 --> 00:05:43,968
<i>co pomogło mieszkańcom</i>
<i>chronić ich kulturę.</i>

105
00:05:44,052 --> 00:05:45,970
<i>Loízeños wymyślili </i>bombę<i>,</i>

106
00:05:46,054 --> 00:05:48,681
<i>połączenie muzyki</i>
<i>hiszpańskiej i afrykańskiej.</i>

107
00:05:48,765 --> 00:05:52,101
<i>Ale położenie Loízy</i>
<i>również odseparowało ją</i>

108
00:05:52,185 --> 00:05:54,771
<i>od rozwoju gospodarczego San Juan.</i>

109
00:05:54,854 --> 00:05:57,857
Pominięto ją w planach urbanistycznych

110
00:05:57,940 --> 00:05:59,609
w latach 50. i 60.

111
00:05:59,692 --> 00:06:01,944
Dużą rolę odegrał rasizm.

112
00:06:02,028 --> 00:06:05,531
Nie zrobiono nic, żeby zapewnić dostęp

113
00:06:05,615 --> 00:06:09,619
do szpitali, uniwersytetów
i ogólnie infrastruktury.

114
00:06:09,702 --> 00:06:12,038
<i>Bieda i otoczenie przez wodę sprawiły,</i>

115
00:06:12,121 --> 00:06:16,167
<i>że Loíza była szczególnie bezbronna</i>
<i>wobec huraganu Maria.</i>

116
00:06:17,251 --> 00:06:19,796
<i>Huragany spiętrzają ocean przed sobą,</i>

117
00:06:19,879 --> 00:06:21,631
<i>tworząc górzyste fale.</i>

118
00:06:21,714 --> 00:06:25,051
{\an8}<i>Ta fala sztormowa podmyła wybrzeże Loízy.</i>

119
00:06:25,134 --> 00:06:29,180
<i>W tym samym czasie chmury</i>
<i>uwolniły zgromadzoną wodę oceaniczną,</i>

120
00:06:29,263 --> 00:06:32,266
<i>przepełniając rzeki</i>
<i>i zalewając całe dzielnice.</i>

121
00:06:32,892 --> 00:06:37,480
W niektórych miejscach
powódź sięgała dwóch metrów,

122
00:06:37,563 --> 00:06:39,148
więc pokryła domy.

123
00:06:39,232 --> 00:06:41,484
Część wody to były ścieki.

124
00:06:42,026 --> 00:06:45,446
<i>Loíza należała do najbardziej</i>
<i>dotkniętych miast na wyspie.</i>

125
00:06:45,530 --> 00:06:47,990
<i>Zniszczonych zostało trzy tysiące domów.</i>

126
00:06:49,617 --> 00:06:52,120
<i>Miasto wpisuje się w globalny wzorzec.</i>

127
00:06:52,203 --> 00:06:55,123
<i>Biedniejsi często żyją</i>
<i>na terenach zalewowych.</i>

128
00:06:55,206 --> 00:06:57,375
<i>Tak jest w Wietnamie</i>

129
00:06:57,458 --> 00:06:59,001
<i>i płd.-zach. Bangladeszu.</i>

130
00:06:59,794 --> 00:07:02,463
<i>Albo mieszkają bliżej fabryk,</i>

131
00:07:02,547 --> 00:07:04,424
<i>jak w Houston w Teksasie.</i>

132
00:07:04,507 --> 00:07:08,469
<i>W 2017 roku huragan Harvey</i>
<i>przyniósł tu ponad metr opadów,</i>

133
00:07:08,553 --> 00:07:10,888
<i>naruszając toksyczne wysypiska.</i>

134
00:07:10,972 --> 00:07:14,851
Huragany mogą wywołać skażenie
wśród okolicznych społeczności.

135
00:07:15,435 --> 00:07:19,564
<i>Biedne obszary są bardziej bezbronne</i>
<i>i rzadziej otrzymują szybką pomoc.</i>

136
00:07:20,064 --> 00:07:21,649
Portoryko było tego przykładem.

137
00:07:22,316 --> 00:07:26,487
<i>Zdjęcia satelitarne pokazują elektryczność</i>
<i>przed huraganem i po nim.</i>

138
00:07:27,113 --> 00:07:29,574
<i>Mijały miesiące, w San Juan wracał prąd,</i>

139
00:07:29,657 --> 00:07:33,453
<i>ale odległe rejony, w tym Loíza,</i>
<i>pozostały w ciemności.</i>

140
00:07:34,036 --> 00:07:35,746
<i>Były gubernator Portoryko</i>

141
00:07:35,830 --> 00:07:39,208
<i>opublikował zdjęcie operacji</i>
<i>przeprowadzonej przy latarce.</i>

142
00:07:39,292 --> 00:07:41,377
<i>Pacjenci z chorymi nerkami</i>

143
00:07:41,461 --> 00:07:43,713
<i>latali samolotem do ośrodka dializ.</i>

144
00:07:43,796 --> 00:07:46,424
<i>Diabetycy nie mogli schłodzić insuliny.</i>

145
00:07:46,924 --> 00:07:51,721
Trudno uwierzyć.
Ten kryzys dotyka cały kraj.

146
00:07:51,804 --> 00:07:56,058
<i>W miesiącach po huraganie Maria</i>
<i>liczba ofiar śmiertelnych wciąż rosła.</i>

147
00:07:56,684 --> 00:07:58,978
Ludzie stracili życie,

148
00:07:59,061 --> 00:08:01,939
które należało chronić.

149
00:08:02,648 --> 00:08:04,901
Zdarzenia są naturalne,

150
00:08:04,984 --> 00:08:07,195
a katastrofy – polityczne.

151
00:08:07,778 --> 00:08:09,947
<i>Portoryko to terytorium Stanów,</i>

152
00:08:10,031 --> 00:08:12,617
<i>więc poprosili o pomoc rząd federalny.</i>

153
00:08:12,700 --> 00:08:15,453
{\an8}Bez pomocy kryzys humanitarny

154
00:08:15,536 --> 00:08:17,747
{\an8}tylko się pogorszy.

155
00:08:17,830 --> 00:08:20,500
{\an8}Mieszkańcy Portoryko to Amerykanie.

156
00:08:20,583 --> 00:08:22,585
To zadanie dla rządu federalnego.

157
00:08:22,668 --> 00:08:24,795
<i>Ale rząd nie spieszył z pomocą,</i>

158
00:08:25,546 --> 00:08:28,299
<i>a władze wyspy źle zarządzały dystrybucją.</i>

159
00:08:28,382 --> 00:08:30,134
{\an8}Garstka osób,

160
00:08:30,218 --> 00:08:32,887
{\an8}która nie zna takiego ryzyka,

161
00:08:32,970 --> 00:08:35,806
{\an8}decyduje za społeczności

162
00:08:35,890 --> 00:08:38,768
{\an8}z dużym doświadczeniem

163
00:08:38,851 --> 00:08:41,103
{\an8}w sprawie gotowości na wypadek klęski.

164
00:08:41,187 --> 00:08:44,106
{\an8}To protekcjonalne i okrutne.

165
00:08:44,815 --> 00:08:47,026
{\an8}<i>Następstwa Marii były tragedią,</i>

166
00:08:47,610 --> 00:08:50,696
<i>ale przed nią odniesiono mały triumf.</i>

167
00:08:51,280 --> 00:08:53,533
<i>Dzięki dekadom ludzkiej pomysłowości</i>

168
00:08:53,616 --> 00:08:56,035
<i>mieszkańcy wiedzieli, że nadejdzie.</i>

169
00:08:57,328 --> 00:09:00,248
<i>Rdzenna ludność Karaibów, jak Tainowie,</i>

170
00:09:00,331 --> 00:09:03,251
<i>nauczyła się rozpoznawać</i>
<i>wczesne oznaki tych burz.</i>

171
00:09:03,334 --> 00:09:04,794
<i>Wysokie, pierzaste chmury</i>

172
00:09:04,877 --> 00:09:08,798
<i>i fregaty, które wracają do siedlisk</i>
<i>o niezwykłej porze.</i>

173
00:09:09,382 --> 00:09:12,176
<i>Nowi przybysze nie znali tych ostrzeżeń.</i>

174
00:09:12,885 --> 00:09:15,721
<i>W 1780 roku huragan przeciął Karaiby</i>

175
00:09:15,805 --> 00:09:18,891
<i>i w kilka dni zabił 22 000 osób.</i>

176
00:09:19,850 --> 00:09:23,062
{\an8}<i>Ale w 1928 roku, gdy podobny huragan</i>

177
00:09:23,145 --> 00:09:26,607
{\an8}<i>pokonywał tę trasę przez Portoryko,</i>
<i>barometry w San Juan</i>

178
00:09:26,691 --> 00:09:30,278
<i>wykryły spadek ciśnienia,</i>
<i>który poprzedza potężną burzę.</i>

179
00:09:30,861 --> 00:09:33,906
<i>Wysłano telegrafem</i>
<i>alarm do wszystkich dzielnic,</i>

180
00:09:34,407 --> 00:09:36,617
<i>a radia nadały ostrzeżenie.</i>

181
00:09:36,701 --> 00:09:40,121
{\an8}<i>Dlatego sztorm zebrał dużo mniejsze żniwo.</i>

182
00:09:40,204 --> 00:09:42,915
{\an8}<i>A nasze prognozy pogody są coraz lepsze.</i>

183
00:09:42,999 --> 00:09:45,293
<i>Z każdego zakątka Karaibów</i>

184
00:09:45,376 --> 00:09:48,462
<i>informacje o pogodzie</i>
<i>są odbierane 24 godziny na dobę</i>

185
00:09:48,546 --> 00:09:50,214
<i>ze stacji pogodowych</i>

186
00:09:50,298 --> 00:09:54,802
<i>oraz z samolotów zwiadowczych</i>
<i>sił powietrznych i marynarki.</i>

187
00:09:55,845 --> 00:09:57,888
<i>Potem w 1961 roku pojawił się</i>

188
00:09:57,972 --> 00:10:00,933
<i>pionierski reportaż o huraganie Carla.</i>

189
00:10:01,017 --> 00:10:05,354
<i>Po raz pierwszy widzowie oglądali</i>
<i>w telewizji obrazy radarowe huraganu.</i>

190
00:10:05,938 --> 00:10:08,691
Tu jest oko huraganu.

191
00:10:08,774 --> 00:10:12,236
<i>Sam widok wielkości sztormu na mapie</i>

192
00:10:12,320 --> 00:10:14,822
<i>zmobilizował tysiące ludzi do ucieczki.</i>

193
00:10:14,905 --> 00:10:17,199
<i>Tego samego dnia</i>

194
00:10:17,283 --> 00:10:19,410
<i>pojawiła się kolejna wielka nowość.</i>

195
00:10:19,493 --> 00:10:22,413
<i>Satelita TIROS 3 wykrył z kosmosu huragan,</i>

196
00:10:22,997 --> 00:10:25,499
<i>zanim dowiedzieliśmy się o jego istnieniu.</i>

197
00:10:25,583 --> 00:10:29,670
<i>To tylko przedsmak bardziej</i>
<i>zaawansowanej prognozy pogody.</i>

198
00:10:31,172 --> 00:10:35,718
<i>Dziesięć lat później dwudniowe prognozy</i>
<i>myliły się o blisko 500 kilometrów.</i>

199
00:10:35,801 --> 00:10:39,847
<i>Liczba ta stale spadała,</i>
<i>do około 50 kilometrów obecnie.</i>

200
00:10:39,930 --> 00:10:41,891
<i>Więc mniej osób umiera.</i>

201
00:10:42,475 --> 00:10:44,935
<i>W latach 60. XX wieku dziesiątki tysięcy</i>

202
00:10:45,019 --> 00:10:46,896
<i>tonęło co roku w sztormach.</i>

203
00:10:46,979 --> 00:10:49,398
<i>Dziś typowa liczba to setki.</i>

204
00:10:49,899 --> 00:10:53,611
Prognozy są dobre
i przygotowania przebiegają pomyślnie,

205
00:10:53,694 --> 00:10:56,364
co nie znaczy, że nie będzie szkód.

206
00:10:56,447 --> 00:10:59,283
{\an8}<i>Craig Fugate stał na czele agencji FEMA,</i>

207
00:10:59,367 --> 00:11:02,244
{\an8}<i>zajmującej się klęskami żywiołowymi w USA.</i>

208
00:11:02,328 --> 00:11:05,748
Przewidywanie tras znacznie się poprawiło.

209
00:11:05,831 --> 00:11:07,958
Gorzej z prognozą intensywności.

210
00:11:08,042 --> 00:11:11,379
<i>Czasami huragan nagle przybiera na sile,</i>

211
00:11:11,462 --> 00:11:14,632
<i>co może zaskoczyć meteorologów.</i>

212
00:11:14,715 --> 00:11:16,592
Wczoraj był tropikalną burzą.

213
00:11:16,676 --> 00:11:19,428
W prognozach intensywności
widać duże zmiany.

214
00:11:19,512 --> 00:11:22,181
Nikt nie spodziewał się,
że będzie tak silny.

215
00:11:22,264 --> 00:11:25,893
Te nagłe skoki są bardzo niebezpieczne

216
00:11:25,976 --> 00:11:28,604
{\an8}z punktu widzenia opinii publicznej.

217
00:11:28,688 --> 00:11:30,773
{\an8}„Była kategoria 1”.

218
00:11:30,856 --> 00:11:33,109
{\an8}A 24 godziny później jest piąta.

219
00:11:33,192 --> 00:11:35,611
{\an8}„Gdybym wiedział, to bym się ewakuował”.

220
00:11:36,278 --> 00:11:40,324
<i>Naukowcy uważają,</i>
<i>że to zaostrzanie jest coraz częstsze</i>

221
00:11:40,950 --> 00:11:42,618
<i>przez zmiany klimatyczne.</i>

222
00:11:43,744 --> 00:11:47,164
Czy klimat się zmienia? To już się stało.

223
00:11:47,248 --> 00:11:51,210
Widać znaczny wzrost poziomu mórz.

224
00:11:51,293 --> 00:11:52,920
<i>Prawie 25 centymetrów.</i>

225
00:11:53,003 --> 00:11:55,631
<i>Wiele dużych miast</i>
<i>jest</i> <i>blisko poziomu morza,</i>

226
00:11:55,715 --> 00:11:58,217
<i>które jeszcze się podniesie o 30 cm,</i>

227
00:11:58,300 --> 00:12:01,095
<i>a może kilka metrów do końca stulecia.</i>

228
00:12:01,178 --> 00:12:04,432
<i>Każdy centymetr przyczynia się</i>
<i>do fal sztormowych.</i>

229
00:12:04,515 --> 00:12:07,727
Dlatego powodzie wywołane
przez sztormy przybrzeżne,

230
00:12:07,810 --> 00:12:10,730
a zwłaszcza huragany,
są bardziej niszczycielskie.

231
00:12:11,313 --> 00:12:14,942
<i>A cieplejsze wody nasilają porywy wiatru</i>

232
00:12:15,025 --> 00:12:17,027
<i>i burzowe deszcze.</i>

233
00:12:17,570 --> 00:12:19,822
<i>Gdy woda nagrzewa się bliżej biegunów,</i>

234
00:12:19,905 --> 00:12:23,284
<i>strefy cyklonów mogą się powiększyć.</i>

235
00:12:23,784 --> 00:12:27,371
<i>Ale nie ma pewności.</i>
<i>Ocieplenie może mieć dziwne skutki.</i>

236
00:12:27,455 --> 00:12:31,417
{\an8}<i>Na przykład spowalnia ruch huraganów.</i>

237
00:12:31,500 --> 00:12:33,335
{\an8}Weźmy huragan Dorian,

238
00:12:33,419 --> 00:12:36,881
{\an8}który dosłownie stacjonował
na Wielkiej Bahamie,

239
00:12:36,964 --> 00:12:38,841
{\an8}mając wysoką kategorię.

240
00:12:38,924 --> 00:12:43,053
<i>Cyklony tropikalne</i>
<i>wyrządzają coraz więcej szkód,</i>

241
00:12:43,137 --> 00:12:45,890
<i>a zmiany klimatyczne mogą to pogorszyć.</i>

242
00:12:45,973 --> 00:12:48,601
<i>Ale ten trend wynika głównie z tego,</i>

243
00:12:48,684 --> 00:12:50,686
<i>że coraz więcej ludzi zabudowuje</i>

244
00:12:50,770 --> 00:12:52,396
<i>drogę zniszczenia.</i>

245
00:12:52,480 --> 00:12:54,774
<i>Od roku 1970 do 2010,</i>

246
00:12:54,857 --> 00:12:57,276
<i>gdy populacja świata prawie się podwoiła,</i>

247
00:12:57,359 --> 00:12:59,779
<i>ta na wybrzeżach podatnych na cyklony</i>

248
00:12:59,862 --> 00:13:01,322
<i>niemal się potroiła.</i>

249
00:13:01,822 --> 00:13:04,450
<i>Ale nie każdy będzie mógł zostać.</i>

250
00:13:04,533 --> 00:13:08,287
Więcej ludzi musi zdecydować, czy odejdą.

251
00:13:09,121 --> 00:13:11,499
Te społeczności są pragmatyczne.

252
00:13:11,582 --> 00:13:14,168
Wiedzą, że fizycznie nie da się tam żyć,

253
00:13:14,251 --> 00:13:17,588
ale też domagają się uznania tego,

254
00:13:17,671 --> 00:13:19,673
co znaczy dla nich ziemia.

255
00:13:19,757 --> 00:13:23,969
Loíza nazywana jest
stolicą tradycji w Portoryko

256
00:13:24,053 --> 00:13:27,848
i jest twierdzą
afroportorykańskiej tożsamości.

257
00:13:27,932 --> 00:13:32,311
Łączy ich z przodkami.
To coś więcej niż kawałek gruntu.

258
00:13:33,229 --> 00:13:34,855
Czy zmiany klimatyczne

259
00:13:34,939 --> 00:13:38,025
mają odciągnąć nas
od naszych społeczności?

260
00:13:38,108 --> 00:13:42,696
W niektórych częściach kraju
odbudowa nie ma sensu.

261
00:13:42,780 --> 00:13:46,575
W innych mogą przyjść z pomocą
rozwiązania inżynieryjne.

262
00:13:47,243 --> 00:13:49,703
<i>Budujemy lepsze domy odporne na wiatr</i>

263
00:13:49,787 --> 00:13:51,789
<i>dzięki kontrolowanym eksperymentom</i>

264
00:13:53,374 --> 00:13:55,376
<i>i doświadczeniu.</i>

265
00:13:56,126 --> 00:13:59,713
<i>To Mexico Beach na Florydzie</i>
<i>przed uderzeniem huraganu Michael.</i>

266
00:13:59,797 --> 00:14:01,507
<i>A to po huraganie.</i>

267
00:14:02,508 --> 00:14:04,718
<i>Domy zostały zrównane z ziemią,</i>

268
00:14:04,802 --> 00:14:07,763
<i>ale ten przetrwał prawie bez szwanku.</i>

269
00:14:07,847 --> 00:14:11,559
<i>Jego ściany są wylane żelbetonem,</i>

270
00:14:11,642 --> 00:14:14,895
<i>co podniosło koszty budowy o 15 do 20%.</i>

271
00:14:15,479 --> 00:14:18,190
<i>Część domów zbudowanych</i>
<i>przez Habitat for Humanity</i>

272
00:14:18,274 --> 00:14:20,067
<i>również przetrwało huragan.</i>

273
00:14:20,150 --> 00:14:22,862
<i>Dzięki tańszym umocnieniom,</i>

274
00:14:22,945 --> 00:14:25,865
<i>jak metalowe ściągi,</i>
<i>strategicznie wbite gwoździe</i>

275
00:14:25,948 --> 00:14:27,449
<i>i uszczelnione okiennice,</i>

276
00:14:27,533 --> 00:14:30,828
<i>co podniosło koszty budowy</i>
<i>o kilka punktów procentowych.</i>

277
00:14:31,328 --> 00:14:35,916
<i>Nieco trudniej i drożej</i>
<i>modernizuje się stare domy,</i>

278
00:14:36,000 --> 00:14:39,795
<i>a tym bardziej stare miasta.</i>

279
00:14:40,963 --> 00:14:45,885
<i>Niektóre zamożniejsze metropolie</i>
<i>inwestują miliardy w budowanie obrony.</i>

280
00:14:45,968 --> 00:14:48,512
<i>Osaka podnosi swoje zalewane lotnisko,</i>

281
00:14:48,596 --> 00:14:51,098
<i>dodając kolejne warstwy nawierzchni.</i>

282
00:14:51,181 --> 00:14:54,560
<i>Szanghaj postanowił</i>
<i>stać się miastem gąbką,</i>

283
00:14:54,643 --> 00:14:58,480
<i>pełnym parków i dróg wodnych,</i>
<i>które wchłoną lub przekierują powódź.</i>

284
00:14:59,064 --> 00:15:01,901
<i>A Nowy Jork planuje coś odważnego.</i>

285
00:15:01,984 --> 00:15:06,280
{\an8}Podejmiemy wysiłek, który ma kosztować
dziesięć miliardów dolarów,

286
00:15:06,363 --> 00:15:09,450
żeby przedłużyć linię brzegową
Dolnego Manhattanu

287
00:15:09,533 --> 00:15:11,368
w kierunku East River.

288
00:15:11,452 --> 00:15:15,247
{\an8}To śmiałe przedsięwzięcie, ale konieczne.

289
00:15:15,331 --> 00:15:19,084
<i>Wiele z tych planów dotyczy budowy murów,</i>

290
00:15:19,168 --> 00:15:22,755
<i>żeby zatrzymać fale sztormowe,</i>
<i>co robimy od ponad stu lat.</i>

291
00:15:23,672 --> 00:15:26,467
<i>Ale okazuje się,</i>
<i>że wały powodują turbulencje,</i>

292
00:15:26,550 --> 00:15:29,511
<i>które prowadzą</i>
<i>do szybszego wymywania plaż.</i>

293
00:15:29,595 --> 00:15:34,058
<i>Są też drogie i często wymagają napraw.</i>

294
00:15:34,141 --> 00:15:38,812
<i>Wykazujemy się pomysłowością,</i>
<i>ale huragany wciąż uczą nas pokory.</i>

295
00:15:38,896 --> 00:15:43,442
Od budowy gigantycznych murów
skuteczniejsza może być

296
00:15:43,525 --> 00:15:45,527
rekultywacja terenów podmokłych.

297
00:15:45,611 --> 00:15:47,404
<i>W 1999 roku</i>

298
00:15:47,488 --> 00:15:50,115
<i>cyklon dotarł do wschodnich Indii.</i>

299
00:15:50,866 --> 00:15:54,787
<i>Szkody w tej wiosce wyniosły</i>
<i>7000 rupii na gospodarstwo,</i>

300
00:15:54,870 --> 00:15:57,998
<i>prawie jedną trzecią</i>
<i>średnich rocznych dochodów.</i>

301
00:15:58,082 --> 00:16:01,043
<i>Ala ta wioska doznała</i>
<i>pięć razy mniejszych szkód,</i>

302
00:16:01,126 --> 00:16:04,254
<i>bo chronił ją las namorzynowy.</i>

303
00:16:04,338 --> 00:16:09,218
<i>Na całym świecie namorzyny</i>
<i>pełnią rolę fizycznej tarczy i gąbki,</i>

304
00:16:09,301 --> 00:16:10,928
<i>wchłaniając wody powodziowe</i>

305
00:16:11,011 --> 00:16:14,682
<i>i zapobiegając stratom</i>
<i>o wartości 65 miliardów dolarów rocznie.</i>

306
00:16:15,349 --> 00:16:17,851
<i>Oczywiście cyklony niszczą też namorzyny,</i>

307
00:16:17,935 --> 00:16:21,981
<i>ale zdrowe lasy same się regenerują,</i>
<i>w przeciwieństwie do wałów,</i>

308
00:16:22,064 --> 00:16:25,734
<i>i odwracają erozję,</i>
<i>zatrzymując osady w korzeniach.</i>

309
00:16:26,318 --> 00:16:30,364
<i>Teren wokół namorzynów</i>
<i>może co roku podnieść się nawet o 10 mm,</i>

310
00:16:30,447 --> 00:16:32,449
<i>prześcigając wzrost poziomu morza.</i>

311
00:16:32,950 --> 00:16:36,495
<i>Linie brzegowe mają też</i>
<i>inne naturalne bariery.</i>

312
00:16:36,578 --> 00:16:40,290
<i>Mokradła, które mogą pomieścić</i>
<i>miliony litrów wody</i>,

313
00:16:40,374 --> 00:16:44,044
<i>i rafy, które pochłaniają</i>
<i>uderzenia fal sztormowych.</i>

314
00:16:44,128 --> 00:16:46,088
<i>Wydmy też wystawiają się za nas.</i>

315
00:16:47,089 --> 00:16:49,800
<i>Na wybrzeżu Portoryko były wydmy,</i>

316
00:16:49,883 --> 00:16:53,095
<i>ale w latach 50.,</i>
<i>kiedy San Juan prosperowało,</i>

317
00:16:53,178 --> 00:16:56,348
<i>piasek był potrzebny</i>
<i>do budowy pasów startowych.</i>

318
00:16:56,849 --> 00:16:59,393
<i>Resztę zniszczyło</i>
<i>przemieszczanie się ludzi</i>

319
00:16:59,476 --> 00:17:02,146
<i>i fala uderzeniowa huraganu Maria.</i>

320
00:17:03,147 --> 00:17:05,399
<i>Naukowcy z Uniwersytetu w Portoryko</i>

321
00:17:05,482 --> 00:17:08,569
<i>łączą siły z lokalną ludnością,</i>
<i>żeby ocenić szkody</i>

322
00:17:08,652 --> 00:17:10,029
<i>i przywrócić wydmy.</i>

323
00:17:10,529 --> 00:17:13,240
<i>Podobne projekty realizuje się wszędzie.</i>

324
00:17:14,199 --> 00:17:18,370
Coraz więcej ludzi myśli o mokradłach

325
00:17:18,454 --> 00:17:22,416
jako miejscach tak cennych jak wieżowce.

326
00:17:22,916 --> 00:17:24,460
To zadecyduje o tym,

327
00:17:24,543 --> 00:17:28,088
jaką część wschodnich
i południowo-wschodnich Stanów ocalimy.

328
00:17:28,172 --> 00:17:29,757
Wolałbym nie widzieć,

329
00:17:29,840 --> 00:17:33,635
jak biedne i zmarginalizowane społeczności

330
00:17:33,719 --> 00:17:36,055
ponoszą ciężar przesiedlenia,

331
00:17:36,138 --> 00:17:38,932
a zamożniejsze społeczności budują sobie

332
00:17:39,016 --> 00:17:41,268
wały i systemy obronne.

333
00:17:41,977 --> 00:17:45,355
<i>Ale to logiczne,</i>
<i>jeśli masz ograniczony budżet</i>

334
00:17:45,439 --> 00:17:47,232
<i>i martwisz się o bilans.</i>

335
00:17:47,733 --> 00:17:51,862
{\an8}<i>Załóżmy, że masz dwie rodziny</i>
<i>w dwóch różnych dzielnicach.</i>

336
00:17:51,945 --> 00:17:54,490
{\an8}<i>Tańszy dom jest bardziej narażony,</i>

337
00:17:54,573 --> 00:17:58,202
{\an8}<i>ale jeśli rząd ochroni ten dom,</i>
<i>a ucierpi ten droższy,</i>

338
00:17:58,285 --> 00:17:59,953
<i>naprawy będą kosztowniejsze,</i>

339
00:18:00,037 --> 00:18:02,539
<i>rząd zapłaci większą zapomogę</i>

340
00:18:02,623 --> 00:18:05,918
<i>i straci bogatych podatników,</i>
<i>jeśli rodzina się wyniesie.</i>

341
00:18:06,001 --> 00:18:08,587
<i>Więc obliczenia są proste.</i>

342
00:18:08,670 --> 00:18:10,839
Zaoszczędzę, inwestując w miejsca

343
00:18:10,923 --> 00:18:12,591
z domami za milion dolarów.

344
00:18:13,092 --> 00:18:15,886
Najbardziej nierównym etapem

345
00:18:15,969 --> 00:18:18,430
każdej katastrofy jest powrót do normy.

346
00:18:19,014 --> 00:18:21,433
{\an8}<i>Badanie nad kataklizmami wykazało,</i>

347
00:18:21,517 --> 00:18:25,062
{\an8}<i>że czarni i Latynosi</i>
<i>tracą w ich efekcie pieniądze.</i>

348
00:18:25,145 --> 00:18:27,564
{\an8}<i>To ma sens. Ale co zaskakujące…</i>

349
00:18:27,648 --> 00:18:29,608
{\an8}Biali w strefach<i> </i>katastrofy

350
00:18:29,691 --> 00:18:32,694
{\an8}pomnażają swój majątek.

351
00:18:33,237 --> 00:18:36,949
{\an8}<i>Zyskali średnio 126 000 dolarów.</i>

352
00:18:38,075 --> 00:18:41,787
<i>Zamożniejsze rodziny</i>
<i>zrobią remont z ubezpieczenia domu</i>

353
00:18:41,870 --> 00:18:44,748
<i>i zregenerują ciało i umysł</i>
<i>z polisy zdrowotnej</i>.

354
00:18:44,832 --> 00:18:48,085
<i>Mają też środki, by skutecznie</i>
<i>zabiegać o pomoc rządową.</i>

355
00:18:48,585 --> 00:18:53,423
A potem czerpią korzyści
z powrotu do miejsca, które staje na nogi.

356
00:18:54,591 --> 00:18:57,177
<i>Z drugiej strony biedniejsze rodziny</i>

357
00:18:57,261 --> 00:18:59,388
<i>często tracą całe domostwa.</i>

358
00:18:59,888 --> 00:19:01,640
Posiadają, powiedzmy,

359
00:19:01,723 --> 00:19:04,351
własność przekazywaną od pokoleń,

360
00:19:04,434 --> 00:19:06,812
więc nie zawsze mają dokumentację.

361
00:19:06,895 --> 00:19:09,857
Jest wiele nieformalnych umów.

362
00:19:09,940 --> 00:19:13,443
Żeby złożyć wniosek o pomoc,
potrzebny jest akt.

363
00:19:13,527 --> 00:19:15,070
Więc wiele osób straciło

364
00:19:15,154 --> 00:19:18,073
domy i ziemię
będące w ich rodzinach od pokoleń

365
00:19:18,157 --> 00:19:21,827
przez kilkaset dolarów szkody.
To powszechne.

366
00:19:22,494 --> 00:19:24,621
{\an8}<i>Kogo nie stać na przeprowadzkę</i>,

367
00:19:24,705 --> 00:19:26,665
{\an8}<i>nie stać też na to, żeby zostać.</i>

368
00:19:27,166 --> 00:19:29,626
{\an8}Jeśli nie dostają wsparcia na bieżąco,

369
00:19:29,710 --> 00:19:33,672
to jak mają wierzyć, że rząd im pomoże

370
00:19:33,755 --> 00:19:34,965
w razie katastrofy?

371
00:19:35,549 --> 00:19:36,466
{\an8}Nie pomoże.

372
00:19:36,550 --> 00:19:38,677
{\an8}Cieszymy się, że tu jesteście,

373
00:19:38,760 --> 00:19:42,931
{\an8}żeby omówić przygotowania
do tegorocznego sezonu huraganów.

374
00:19:43,015 --> 00:19:44,558
<i>W 2007 roku</i>

375
00:19:44,641 --> 00:19:47,144
<i>Craig Fugate zeznawał przed Kongresem.</i>

376
00:19:47,227 --> 00:19:49,229
{\an8}Oto wyzwanie, o którym chcę mówić.

377
00:19:49,313 --> 00:19:51,732
{\an8}We Florydę uderza huragan kategorii 5,

378
00:19:51,815 --> 00:19:54,902
{\an8}podobny do wielkiego huraganu
w Miami z 1926 roku.

379
00:19:54,985 --> 00:19:59,364
{\an8}<i>Ten huragan zabił setki ludzi,</i>
<i>a 40 000 pozostało bez dachu nad głową,</i>

380
00:19:59,448 --> 00:20:01,950
{\an8}<i>prawie jedna trzecia mieszkańców hrabstwa.</i>

381
00:20:02,576 --> 00:20:04,578
<i>Fugate przeprowadził symulację.</i>

382
00:20:04,661 --> 00:20:08,332
Zastanowiliśmy się,
jak wyglądałaby reakcja.

383
00:20:08,415 --> 00:20:10,417
Zaczęliśmy analizować potrzeby

384
00:20:10,500 --> 00:20:13,921
i nie mogliśmy im sprostać.
Mieliśmy za mało środków.

385
00:20:14,588 --> 00:20:17,424
{\an8}W tym rejonie było
ponad sześć milionów ludzi.

386
00:20:17,507 --> 00:20:20,344
{\an8}W trakcie tego ćwiczenia
zdałem sobie sprawę,

387
00:20:20,427 --> 00:20:23,472
{\an8}że traktujemy każdego z nich jak ofiarę,

388
00:20:23,555 --> 00:20:25,849
{\an8}która czeka, aż ktoś ją uratuje.

389
00:20:26,350 --> 00:20:30,020
Ale z doświadczenia wiem,
że ludzie nie czekają.

390
00:20:30,729 --> 00:20:33,440
Najszybciej reagowali sąsiedzi.

391
00:20:33,523 --> 00:20:37,319
Kilka kobiet zorganizowało kuchnię,

392
00:20:37,402 --> 00:20:39,655
żeby gotować dla 30 do 60 osób.

393
00:20:39,738 --> 00:20:43,909
Zapytaliśmy, czy jeśli przyniesiemy
więcej produktów i gazu,

394
00:20:43,992 --> 00:20:46,495
to ugotują dla 300 osób.

395
00:20:46,578 --> 00:20:47,746
Zgodziły się.

396
00:20:48,413 --> 00:20:50,916
<i>W Loízie i całym Portoryko</i>

397
00:20:50,999 --> 00:20:54,544
<i>sąsiedzi dostarczali jedzenie i wodę,</i>
<i>pilnowali słabszych,</i>

398
00:20:54,628 --> 00:20:56,338
<i>instalowali panele słoneczne</i>

399
00:20:56,421 --> 00:20:59,258
<i>i stworzyli aplikację</i>
<i>do dzielenia się zapasami.</i>

400
00:20:59,925 --> 00:21:03,595
Wymyślali zupełnie innowacyjne sposoby

401
00:21:03,679 --> 00:21:08,016
radzenia sobie
z brakiem wsparcia ze strony rządu.

402
00:21:08,100 --> 00:21:12,521
Rozwiązywanie problemów
na szczeblu rządowym nie powiedzie się

403
00:21:12,604 --> 00:21:14,147
podczas takiej katastrofy.

404
00:21:14,231 --> 00:21:16,566
Im bardziej sąsiedzi pomagają sąsiadom,

405
00:21:16,650 --> 00:21:19,820
tym lepiej skupimy
ograniczoną ilość środków rządowych

406
00:21:19,903 --> 00:21:21,947
na najbardziej potrzebujących.

407
00:21:22,030 --> 00:21:24,533
Odkryliśmy, że stawanie na nogi

408
00:21:24,616 --> 00:21:26,535
ma kilka wymiarów.

409
00:21:26,618 --> 00:21:27,953
Ta radość

410
00:21:28,036 --> 00:21:30,956
i zabawa

411
00:21:31,039 --> 00:21:34,209
to ważny aspekt dobrego samopoczucia.

412
00:21:35,502 --> 00:21:38,630
Muzyka Loízy powstaje w społeczności.

413
00:21:38,714 --> 00:21:42,926
To daje im szansę
na spotkanie się i wspólne granie,

414
00:21:43,010 --> 00:21:44,761
śpiewanie, tańczenie

415
00:21:44,845 --> 00:21:47,264
i bycie razem.

416
00:21:47,347 --> 00:21:49,850
Miejsca, które poradziły sobie najlepiej,

417
00:21:49,933 --> 00:21:53,228
to te, w których pielęgnowaliśmy

418
00:21:53,312 --> 00:21:55,272
istniejące więzi społeczne.

419
00:21:55,355 --> 00:21:58,775
Widać, że ludzie czerpią z tego źródła,

420
00:21:58,859 --> 00:22:00,027
żeby iść dalej.

421
00:22:00,527 --> 00:22:02,821
<i>Ale każdy zasób jest ograniczony.</i>

422
00:22:03,322 --> 00:22:06,074
<i>Cztery lata po huraganie Maria</i>
<i>wiele dachów w Loízie</i>

423
00:22:06,158 --> 00:22:07,993
<i>wciąż jest niebieskich.</i>

424
00:22:08,076 --> 00:22:10,037
<i>A w wodach u wybrzeży Afryki</i>

425
00:22:10,120 --> 00:22:13,540
<i>może tworzyć się nowa katastrofa.</i>

426
00:22:13,623 --> 00:22:18,211
Wszystko jest delikatne
i może się łatwo zawalić.

427
00:22:19,296 --> 00:22:21,673
Nie potrzebujemy kolejnego huraganu.

428
00:22:55,957 --> 00:22:57,709
Napisy: Anna Samoń